Madesu ya Bana—Tii na Nki Kiteso Yo Me Yalumuka?
“Kompani na beto ke sadilaka mfumu mosi ya luyalu kisalu. Mbala mingi, beto fwete vingila bangonda zole to tatu sambu na kubaka mbongo ya bisalu yina beto salaka. Kansi ntama mingi ve, muntu mosi yina ke salaka na luyalu yina bingaka mono na telefone. Yandi silaka nde yandi ta sadisa beto sambu bo futa beto nswalu Nkana beto pesa yandi mwa mbongo disongidila, madesu ya bana.”—JOHN.a
KETI nge mekutanaka dezia ti diambu mosi na yina metala madesu ya bana? Ata yo vandaka mutindu mosi ve ti mbandu yina beto me tubila na zulu, kansi kukonda ntembe nge niokwamaka na malanda yina madesu ya bana ke basisaka.
Rapore ya 2011 ya kimvuka mosi (Transparency International (TI) yina ke sosaka kumanisa madesu ya bana tubaka nde: “Na bansi mingi mpi na bateritware 183, na ditonsi 0 (disongidila bansi yina madesu ya bana kele mingi) tii na ditonsi 10 (disongidila bansi yina madesu ya bana kele mingi ve) bansi mingi me kumaka ata na ditonsi ya 5 ve.” Bamvula zole na ntwala, kimvuka yango ndimaka nde rapore na yo ya mvu 2009 monisaka pwelele nde madesu ya bana kele bisika yonso: “Yo kele pwelele nde kele ve ata ti kisika mosi na nsi-ntoto ya me konda madesu ya bana.”
Na mambu ya nkaka, madesu ya bana lenda nata bampasi mingi. Mu mbandu, zulunalu mosi (Time magazine) tubaka nde: “Madesu ya bana mpi kukonda dikebi” vandaka na kisina ya lufwa ya bantu mingi na kunikana ya ntoto yina salamaka na Haïti na mvu 2010. Yo yikaka nde: “Bantu tungaka banzo ya nda kukonda kulanda bantuma ya ba ingénieur mpi bo pesaka madesu ya bana na bantu mingi ya luyalu yina ke talaka mambu ya kutunga.”
Keti kele ti mpila ya kumanisa madesu ya bana sambu na kimakulu? Sambu na kupesa mvutu na ngiufula yina, beto fwete bakisa kisina ya ntetentete ya madesu ya bana. Beto ta tadila yo na disolo yina ke landa.
[Noti na nsi ya lutiti]
a Beto me soba bazina.
[Bangogo sambu na kubenda dikebi ya kele na lutiti 3]
“Madesu ya bana kele kusadila kiyeka na mutindu ya mbi sambu na mambote na nge mosi. Muntu yonso yina luzingu na yandi, bima na yandi ya kuzingila to kiese na yandi me simbama na kwikama ya bantu yina kele ti kiyeka, ke niokwamaka sambu na diambu yai.”—TRANSPARENCY INTERNATIONAL