Bansiku Ke na Kubeba, Bantu ya Bo Ketudila Ntima Kele Dyaka Masonga Ve
Ntangu Ntotila Henri I ya Angleterre vandaka na luzingu (1100-1135), bo vandaka kusadila “yard mosi sambu na kutesa nda ya konso kima.” Nda ya yard mosi vandaka “kitamina yina kebanda na nsongi ya mbombo ya Ntotila tii na nsongi ya musapi ya nene ya diboko na yandi ya kutandula.” Sambu na kutesa nda ya konso kima, bantu ya Ntotila Henri I vandaka kunata tubanti yina vandaka kutesa yard mosi. Keti nda ya tubanti yina vandaka ya masonga? Sambu na kubaka nda ya kyeleka ya yard mosi, yo vandaka kulomba kaka kubaka yo kisika Ntotila yandi mosi kele.
BANTU kesadilaka bansiku sambu na kutendula na sikisiki yonso bitesilu ya bo kesadilaka bubu yai. Mu mbandu, metre ya bo metubila awa kele kitamina yina nsemo kesalaka na kisika yina kele mpamba na segonde mosi ya bo mekabula na bitini 299 792 458 (1/299792458). Na kutuba ya mbote, kitamina yai ya nsemo kesalaka mezabanaka mbotembote mpi yo kekatukaka na nto ya nsemo mosi ya mezabanaka mbote, mpi ya bo kebingaka laser. Kana bo kele na bisadilu yina lenda pesa bansiku yina, bantu ya bisika yonso lenda zikisa mpi kumona nde nda na yo kele kiteso mosi sambu na bantu.
Kansi, kana bo balula ata fyoti mpamba bansiku ya bo kesadilaka sambu na kutesa bima, yo lenda nata badute, yo yina bo kesalaka kikesa mingi sambu na bansiku yango kubeba ve. Mu mbandu, na Grande-Bretagne kitesilu ya bo kesadilaka sambu na kutesa bima mingi kele barre, kibende mosi yina kele kilo mosi ya bo mesalaka na platine mpi na iridié. Bo mebumbaka yo na Laboratoire national de physique. Mupepe ya mbi ya bakaminio ti ba avio kesalaka nde kilo ya bar yango kumata konso kilumbu. Kansi, barre to cylindre yai ya kibende, kele mutindu mosi ti barre ya kisina ya bo kesadilaka na inza ya mvimba ya bo mebumbaka na banzungu tatu yina kele bonso bangunga na suku mosi na nsi ya ntoto na Bureau international des poids et mesures na Sèvres, na France. Kansi, ata kilo ya kima yai mpi kesobaka sambu na tubima ya fyotifyoti ya kemonikaka kaka na mikroskope yina kedyaka yo. Tii bubu yai, bantu yina kelongukaka bansiku ya kutesila kilo ti nda ya bima na ntoto ya mvimba mebasisaka ntete ve bitesilu ya kesobaka ve.
Ata tubansoba ya fyoti yina kesalamaka, yo kemonanaka bonso nde yo kesalaka ve kima na luzingu ya bantu mingi. Kana nsiku yonso mesoba, yo lenda nata mavanga na ntu ya bantu. Na Grande-Bretagne, kuyambula kusadila kitesilu ya kuzabila kilo yina leta ya insi yai vandaka kundima (livre ti once) sambu na kuyantika kusadila (kilo ti grame), bantu vandaka kuzola ve kundima kitesilu yai ya mpa, mpi bo vandaka na kikuma ya mbote ya kusala yo. Bantu mingi ya mayele ya mbi yina vandaka kuteka na bamagazini, vandaka kukusa bantu mingi ti kitesilu yai ya mpa sambu na kuyiba bakiliya na bo.
Dibuta mpi Bansiku ya Bikalulu ya Mbote
Inki beto lenda tuba kana bansiku yina ketwadisaka dibuta ti yina ketadila bikalulu ya mbote mebeba? Kana yo beba mutindu yina, yo lenda nata mambu mingi ya mpasi. Balapolo ya ketubila kupanzana ya mabuta, mansoni, kubebisa bana ya fyoti bilumbu yai, kepesaka bantu mingi mpasi na ntima mpi kendimisa nde beto kezinga na nsungi mosi ya bantu kezitisaka dyaka ve bansiku. Mabuta yina kele na kibuti mosi, bana yina mesansama na maboko ya bankwelani yina kele bo zole babakala mpamba, mpi kuladisa na kingolo-ngolo bana ya fyoti yina leta mebakaka na kusansa kele mambu ya kesalama sambu bantu kezitisa ve bansiku ya bikalulu ya mbote. Bilumbu yai ‘bantu ke zola bantu ya nkaka ve, . . . bo mekuma nku mingi, . . . bo ke zola ve mambu ya mbote; . . . bo ke zola kiese ya nsi-ntoto, kansi Nzambi ve,’ mutindu Biblia kuzabisaka dezia na ntwala bamvula kiteso ya mafunda zole meluta.—2 Timoteo 3:1-4.
Kubeba ya bansiku ya bikalulu ya mbote kekwenda nzila mosi ti kukonda masonga ya bantu yina bo ketudilaka ntima. Ntama mingi ve, bifu ya ngolo yina kusalamaka na bansiku ya nene ya kisalu ya munganga kuzabanaka pwelele na mbanza Hyde, na nordi ya Angleterre. Bantu ya bwala yai “kezitisaka mpi ketulaka ntima” mingi na minganga yina kesansaka mabuta na bo. Kansi, yo kele mawa mingi na kumona nde ntima yina bo tulaka na minganga na bo yina kunatilaka bo mawa. Inki mutindu? Balapolo ya tribinale kumonisaka nde munganga ya dibuta mosi kufwaka bantu kiteso ya 15 na kati ya bambefo na yandi ya bankento. Ee, yo lombaka nde bapolisi kutadila dyaka lufwa ya bantu 130 yina bo fundilaka dyaka doktere yango. Doktere yina kulembisaka mpenza nitu ya bantu yonso yina vandaka kutudila yandi ntima. Kukonda masonga na yandi kumonanaka mpenza ntangu bo sengumunaka nde yandi muntu kufwaka bo mpi na ntangu bo zengilaka yandi boloko. Doktere yango kufwaka mpi mama ya bantu zole yina vandaka kukengidila boloko yango. Yo yina, bo katulaka bo na kisika yina mpi bo pesaka bo bisalu yankaka na mpila nde bo kengidila ve muntu ya boloko yina ya ntima ya mbi. Mpila ya kuyituka kele ve na kumona nde zulunalu mosi (The Daily Telegraph) kubingaka munganga yina ya kufwaka bantu mingi mpidina nde “‘Ndoki’ ya doktere.”
Kana beto tala mutindu bansiku ke na kubeba mpi na kumana valere na mambu mingi ya luzingu, na nani nge lenda tula mpenza ntima na nge? Wapi nge lenda zwa bansiku yina kebebaka ve, yina kekatukaka na mfumu mosi ya kele na ngolo ya kutanina yo? Disolo ya melanda kepesa mvutu na bangyufula yai.