Juni

Jehova nĩ aarathimire Akristiano a karine ya mbere nĩ ũndũ wa kũgarũrĩra maũndũ mao nĩguo mahote kũhiũrania na mogarũrũku. Nĩ maanyariragwo kaingĩ, na rĩmwe na rĩmwe ũndũ ũcio wekĩkaga ihinda-inĩ o na matangĩerĩgĩrĩire. Ta wĩcirie ũrĩa gwathiire harĩ Baranaba na mũtũmwo Paulo rĩrĩa maahunjagia itũũra-inĩ rĩa Listra. Kĩambĩrĩria-inĩ, nĩ maamũkĩrirũo wega nĩ andũ arĩa maamathikĩrĩirie. No thutha-inĩ akararia “makĩiguithia kĩrĩndĩ,” na andũ amwe harĩ acio maamathikagĩrĩria makĩhũũra Paulo na mahiga na makĩmũtiga arĩ hakuhĩ gũkua. (Atũm. 14:19) O na kũrĩ ũguo, Baranaba na Paulo nĩ maathiire kũhunjia kũndũ kũngĩ. Maumĩrĩro maarĩ marĩkũ? Nĩ maahotire gũtua “andũ aingĩ arutwo,” na ciugo ciao na kĩonereria kĩao nĩ ciekĩrire ngoro Akristiano arĩa angĩ. (Atũm. 14:​21, 22) Andũ aingĩ nĩ maagunĩkire tondũ Baranaba na Paulo matiatigire kũhunjia o na manyarirũo. Jehova nĩ arĩtũrathimaga o na ithuĩ tũngĩaga gũkua ngoro tũkĩruta wĩra ũrĩa atũheete. w23.04 16-17 ¶13-14

Mũthamaki Daudi aarĩ na thũ nyingĩ mũno ũtũũro-inĩ wake, na maita maingĩ nĩ aahoyaga Jehova ũteithio kũgerera mahoya. Daudi aarĩ na ma atĩ Jehova nĩ aaiguaga mahoya make na akamacokia. O nawe no ũkorũo na ũũma o ta ũcio. Bibilia ĩtũheaga ũũma atĩ Jehova no atũhe ũũgĩ na hinya ũrĩa tũrabatara wa gũkirĩrĩria. No ahũthĩre aarĩ na ariũ a Ithe witũ kana o na andũ arĩa matarĩ athathaiya ake gũtũteithia na njĩra ĩmwe kana ĩrĩa ĩngĩ. O na gũtuĩka ti hingo ciothe Jehova arĩcokagia mahoya maitũ na njĩra ĩrĩa tũrerĩgĩrĩra, nĩ tũĩ atĩ nĩ arĩmacokagia. Nĩ arĩtũheaga kĩrĩa tũrabatara o ihinda-inĩ rĩrĩa rĩagĩrĩire. Kwoguo thiĩ na mbere kũhoyaga ũrĩ na wĩtĩkio, ũrĩ na ma atĩ Jehova nĩ arĩkũrũmbũyagia ihinda-inĩ rĩrĩ, na atĩ nĩ ‘akaahingia merirĩria ma kĩndũ gĩothe kĩrĩ muoyo’ thĩinĩ wa thĩ njerũ ĩrĩa ĩroka.—Thab. 145:16. w23.05 8 ¶4; 13 ¶17-18

Nĩ wega gwĩcũrania igũrũ rĩgiĩ ũguni wa gũkinyĩra muoroto. Nĩ ũguni ũrĩkũ ũngĩĩcũrania igũrũ rĩaguo? Angĩkorũo muoroto waku nĩ wa kwagagĩria ũthomi waku wa Bibilia kana mahoya maku, wĩcirie ũrĩa gwĩka ũguo kũngĩkĩra hinya ũrata waku hamwe na Jehova. (Thab. 145:​18, 19) Angĩkorũo muoroto waku nĩ gũkũria ngumo ya Gĩkristiano, wĩcirie ũrĩa ngumo ĩyo ĩngĩgũteithia kwagagĩria ũrata waku hamwe na arĩa angĩ. (Kol. 3:14) No wandĩke itũmi ciaku cia kwenda gũkinyĩra muoroto ũcio, na ũikare ũkĩroraga itũmi icio. Ningĩ no ũhũthagĩre mahinda hamwe na arĩa mangĩgwĩkĩra ngoro gũkinyĩra muoroto waku. (Thim. 13:20) Ma nĩ atĩ nĩ kũrĩ hĩndĩ tũtarĩiguaga tũrĩ na wendi wa kũrutĩra wĩra muoroto witũ. No hihi ũguo nĩ kuuga atĩ tũtingĩhota kũũrutĩra wĩra? Aca. No tũrutĩre wĩra muoroto witũ o na rĩrĩa tũraigua ta tũtarĩ na wendi. O na gũtuĩka ũndũ ũcio no ũkorũo ũtarĩ mũhũthũ, maumĩrĩro makoragwo marĩ mega. w23.05 27-28 ¶5-8

Kũmenya atĩ tũrĩ na ũigĩrĩrĩki igũrũ rĩgiĩ matua marĩa tũratua no gũtũtindĩke kuumbũra mehia maitũ, kũrũnga harĩa tũhĩtĩtie, na gwĩthema gũcokera mahĩtia marĩa twĩkĩte. Kuoya makinya ta macio no gũtũteithie gũthiĩ na mbere na ihenya rĩa muoyo. Angĩkorũo ndũngĩhota gũcenjia itua rĩũru rĩrĩa ũtuĩte, ĩtĩkĩra ũrĩa maũndũ matariĩ. Ndũkahũthĩre mahinda maku maingĩ na hinya mũingĩ ũkĩgeria gwĩtetera, kwĩhũũra, kana gũcokereria andũ arĩa angĩ mahĩtia. Handũ ha ũguo, ĩtĩkĩra mahĩtia maku na wĩrutanĩrie ũrĩa wothe ũngĩhota kwagagĩria maũndũ ihinda-inĩ rĩrĩ. Angĩkorũo nĩ ũraigua ũũru nĩ ũndũ wa ihĩtia wĩkĩte, hoya Jehova ũrĩ na wĩnyihia, wĩtĩkĩre mahĩtia maku, na ũmũũrie akuohere. (Thab. 25:11; 51:​3, 4) Hoya mũhera kũrĩ andũ arĩa ũngĩkorũo ũhĩtĩirie, na kũngĩbatarania ũcarie ũteithio wa athuri a kĩũngano. (Jak. 5:​14, 15) Wĩrute kuumana na mahĩtia maku, na wĩtheme kũmacokera. Ũngĩka ũguo, no ũkorũo na ma atĩ Jehova nĩ egũkuonia tha na akũhe ũteithio ũrĩa ũrabatara.—Thab. 103:​8-13. w23.08 28-29 ¶8-9

Jehoiada nĩ aateithirie Mũthamaki Jehoashu gũtuĩka mũndũ mwega. Ũndũ ũcio nĩ wateithirie mũthamaki ũcio kwenda gũkenia Jehova rĩrĩa aarĩ mwĩthĩ. No thutha wa Jehoiada gũkua, Jehoashu nĩ aambĩrĩirie gũthikĩrĩria atongoria arĩa maaregenyũkĩte. (2 Maũ. 24:​4, 17, 18) O na gũtuĩka Jehova nĩ aatuurithirio mũno nĩ ũndũ ũcio, nĩ ‘aathiire na mbere gũtũma anabii kũrĩ o nĩguo mamacokie kũrĩ Jehova, no matiigana gũthikĩrĩria.’ O na matiathikĩrĩirie Zekaria mũrũ wa Jehoiada, ũrĩa warĩ mũnabii wa Jehova na mũthĩnjĩri-Ngai na mũihwa wa Jehoashu. O na Mũthamaki Jehoashu nĩ ooragithirie Zekaria. (2 Maũ. 22:11; 24:​19-22) Jehoashu ndaatũũririe guoya ũrĩa wagĩrĩire kwerekera Jehova. Jehova aaugĩte ũũ: “Arĩa manyararaga nĩ marĩnyararagwo.” (1 Sam. 2:30) Mbũtũ ya Siria ĩrĩa yarĩ na thigari nini thutha-inĩ nĩ yahootire “mbũtũ nene mũno” ya Jehoashu na ‘ĩkĩmũguraria mũno.’ (2 Maũ. 24:​24, 25) Jehoashu nĩ ooragirũo nĩ ndungata ciake nĩ ũndũ wa kũũraga Zekaria. w23.06 18 ¶16-17

Mũtũmwo Paulo nĩ aaikarire itũũra-inĩ rĩa Efeso kwa ihinda akĩhunjia na akĩrutana ũhoro ũrĩa mwega. (Atũm. 19:​1, 8-10; 20:​20, 21) Nĩ eendete Akristiano arĩa angĩ mũno na nĩ eendaga kũmateithia gũtũũra marĩ ehokeku harĩ Jehova. Kũrĩ hĩndĩ Aefeso maarĩ ũkombo-inĩ wa ndini cia maheeni na maũndũ ma ũgo. Itũũra rĩa Efeso rĩaiyũrĩte waganu na mĩtugo ĩngĩ ya ũũra-thoni. Kaingĩ nĩ kwaaragio mĩario ya ũũra-thoni ihaaro-inĩ cia mathaako o na nginya mambura-inĩ ma kĩĩndini. (Ef. 5:3) Aefeso aingĩ nĩ maatigĩte kũigua “thoni o na hanini,” ciugo iria ingĩtaũrũo kiugo gwa kiugo, “nĩ maatigĩte kũigua ruo” ngoro-inĩ rĩrĩa meka ũndũ mũũru. (Ef. 4:​17-19) Aefeso mataneruta ithimi cia Jehova ciĩgiĩ wega na ũũru, thamiri ciao itiamathumbũraga mangĩekire ũndũ mũũru. Nĩkĩo Paulo aaugire atĩ maarĩ “nduma-inĩ kĩĩmeciria na [makamũranio] na muoyo ũrĩa Ngai aheanaga.” No Aefeso amwe matiatũũrire nduma-inĩ. w24.03 20 ¶2, 4; 21 ¶5-6

Gideoni arĩ mũtiirĩrĩri bũrũri nĩ aabataraga kũruta wĩra mũritũ. Rĩrĩa Amidiani moorire makĩrũa na Gideoni ũtukũ, Gideoni nĩ aamatengʼeririe kuuma mũkuru-inĩ wa Jezireeli o nginya Rũũĩ-inĩ rwa Jorodani. (Atiir. 7:22) Hihi Gideoni nĩ aatiganire nao akinya Rũũĩ-inĩ rwa Jorodani? Aca! O na gũtuĩka aarĩ mũnogu, we hamwe na arũme 300 arĩa maarĩ nake nĩ maakĩrire rũũĩ na magĩthiĩ na mbere kũmatengʼeria. Mũthia-inĩ nĩ maakinyĩrire Amidiani na makĩmahoota. (Atiir. 8:​4-12) Gideoni nĩ eehokete atĩ Jehova nĩ arĩmũheaga hinya, na Jehova nĩ eekire ũguo. (Atiir. 6:​14, 34) Kũrĩ hĩndĩ ĩmwe Gideoni na arũme arĩa maarĩ nake maatengʼeragia athamaki erĩ Amidiani na magũrũ, no athamaki acio no kũhoteke maakuuĩtwo nĩ ngamĩra. (Atiir. 8:​12, 21) No Ngai nĩ aateithirie Aisiraeli acio gũkinyĩra athamaki acio na kũmahoota. Athuri a kĩũngano o nao no mehokage Jehova, ũrĩa ‘gũtarĩ hĩndĩ anogaga kana akorũo nĩ hinya.’ Nĩ arĩmaheaga hinya rĩrĩa maraũbatara.—Isa. 40:​28, 29. w23.06 6 ¶14; 7 ¶16

No tũkorũo na ngoro ĩĩkindĩire gũtekũmakania magerio marĩa tũracemania namo. Kwoguo wĩhokage Jehova. Ta wĩcirie ũrĩa Baraki aagaacĩrire nĩ ũndũ wa kwĩhoka ũtongoria wa Jehova. O na gũtuĩka hĩndĩ ĩyo andũ a Isiraeli matiehaarĩirie nĩ ũndũ wa mbaara na matiarĩ na matharaita, Jehova eerire Baraki athiĩ akarũe na mbũtũ ya Akanaani ĩrĩa yatongoragio nĩ Sisera na yarĩ na matharaita maingĩ. (Atiir. 5:8) Mũnabii Debora eerire Baraki aikũrũke mũkuru-inĩ mwaraganu nĩguo agacemanie na Sisera na ngaari ciake 900 cia mbaara. Baraki nĩ aathĩkire o na gũtuĩka ũngĩarĩ ũndũ mũritũ harĩ Aisiraeli kũrũa na mbũtũ ĩyo marĩ kũndũ kũu kwaraganu. Rĩrĩa mbũtũ ĩyo yaikũrũkaga Kĩrĩma gĩa Taboru, Jehova nĩ ooiririe mbura nene kuuma igũrũ. Mbũtũ ya Sisera ĩkĩremerera ndoro-inĩ na Jehova akĩhe Baraki ũhootani. (Atiir. 4:​1-7, 10, 13-16) O na ithuĩ, Jehova no atũhe ũhootani tũngĩmwĩhoka na twĩhoke ũtongoria ũrĩa atũheaga kũgerera ithondeka rĩake. w23.07 19 ¶17-18

Nĩ tũrabatara gũkorũo na wetereri nĩguo tũkaahonoka. O ta ndungata njĩhokeku cia tene, nĩ tũrabatara gweterera tũkirĩrĩirie nginya rĩrĩa ciĩranĩro cia Ngai ikaahinga. (Ahib. 6:​11, 12) Bibilia ĩtũringithanagia na mũrĩmi. (Jak. 5:​7, 8) Mũrĩmi erutanagĩria kũhanda mĩmera yake na gũitĩrĩria maĩ, no ndamenyaga nĩ rĩ ĩgaakũra. Kwoguo nĩ etagĩrĩra akirĩrĩirie akĩhokaga atĩ nĩ akaagetha. O na ithuĩ nĩ twĩrutanagĩria gũkorũo na maũndũ maingĩ ma gwĩka tũgĩtungatĩra Jehova, o na gũtuĩka ‘tũtiũĩ mũthenya ũrĩa Mwathani witũ agooka.’ (Mat. 24:42) Twetagĩrĩra tũkirĩrĩirie tũrĩ na ma atĩ ihinda rĩrĩa rĩagĩrĩire rĩakinya, Jehova nĩ akaahingia maũndũ marĩa mothe eranĩire. Tũngĩaga wetereri, no tũnoge nĩ gweterera na twambĩrĩrie kweherera Jehova o kahora. Ningĩ no twambĩrĩrie gũthingata maũndũ marĩa tũreciria atĩ no matũrehere gĩkeno kĩa na ihenya ihinda-inĩ rĩrĩ. No tũngĩkorũo na wetereri no tũhote gũkirĩrĩria nginya mũthia na tũhonoke.—Mik. 7:7. w23.08 22 ¶7

Thutha wa kũringithania ũrathi ũrĩa ũrĩ thĩinĩ wa Danieli 2:​41-43 na morathi mangĩ marĩ thĩinĩ wa ibuku rĩa Danieli na rĩa Kũguũrĩrio, nĩ tũtaũkagĩrũo atĩ makinya macio marũgamĩrĩire thirikari nene ya thĩ ĩrĩa ĩrathana ihinda-inĩ rĩrĩ ya Ngeretha na Amerika. Ũhoro-inĩ wĩgiĩ thirikari ĩyo nene ya thĩ, Danieli aaugire atĩ “ũthamaki ũcio ũgaakorũo na hinya maũndũ-inĩ mamwe na maũndũ-inĩ mangĩ ũkaga hinya.” Ũngĩkaaga hinya maũndũ-inĩ mamwe nĩkĩ? Tondũ andũ a kĩrathi gĩa thĩ, arĩa marũgamĩrĩirũo nĩ rĩũmba rĩororo, nĩ matũmaga ũkorũo ũrĩ ũndũ mũritũ harĩ thirikari ĩyo gwathana na hinya ta wa kĩgera. Nĩ twĩrutaga maũndũ ma bata kuumana na ũrĩa Danieli aataarĩirie mũhianano ũcio warĩ kĩroto-inĩ. Wa mbere, Thirikari ya Thĩ ya Ngeretha na Amerika nĩ yonanĩtie atĩ ĩrĩ na hinya na njĩra imwe. Kwa ngerekano, nĩ yarĩ na itemi inene harĩ kũhootana Mbaara ya Mbere ya Thĩ na Mbaara ya Kerĩ ya Thĩ. O na kũrĩ ũguo, thirikari ĩyo nene ya thĩ nĩ yagithĩtio hinya nĩ ngucanio iria ikoragwo gatagatĩ-inĩ ka raia ayo na no ĩgũthiĩ na mbere kwagithio hinya. Wa kerĩ, thirikari ĩyo nene ya thĩ nĩyo ĩgaakorũo ĩrĩ ya mũico gwathana rĩrĩa Ũthamaki wa Ngai ũkaaniina mothamaki mothe ma gũkũ thĩ. w23.08 10-11 ¶12-13

Rĩmwe Daudi nĩ aaiguaga arĩ na mĩtangĩko nĩ ũndũ wa mathĩna na magerio marĩa aacemanagia namo. (Thab. 18:​4, 5) No tondũ Jehova nĩ aamuonagia wendo muororo na akamũrũmbũiya, nĩ aaiguaga acokwo nĩ hinya. Rĩrĩa Daudi ooragwo nĩ hinya, Jehova nĩ aamũtongoragia “ũrĩithio-inĩ ũrĩ na nyeki nduru” na akamũtwara “kũndũ gwa kũhurũka kũrĩ na maĩ maingĩ.” Nĩ ũndũ ũcio, Daudi nĩ aacokagwo nĩ hinya na akahota gũthiĩ na mbere gũtungatĩra Jehova arĩ na gĩkeno. (Thab. 18:​28-32; 23:2) O na ũmũthĩ, ‘wendo mwĩhokeku wa Jehova nĩguo ũtũmaga tũtigathire’ rĩrĩa tũracemania na magerio na moritũ ũtũũro-inĩ. (Maca. 3:22; Kol. 1:11) Kaingĩ Daudi nĩ aakoragwo ũgwati-inĩ, na aarĩ na thũ nyingĩ irĩ na hinya. No wendo wa Jehova nĩ watũmaga aigue arĩ na ũgitĩri. Daudi nĩ eeyonagĩra atĩ Jehova aarĩ hamwe nake maũndũ-inĩ mothe, na ũndũ ũcio nĩ wamwĩkagĩra hinya. Nĩkĩo aaugire ũũ: “[Jehova nĩ] aahonokirie kuuma harĩ maũndũ mothe marĩa maanjĩkĩraga guoya.” (Thab. 34:4) O na gũtuĩka rĩmwe Daudi nĩ aaiguaga guoya, nĩ aahotaga gũtooria guoya ũcio tondũ nĩ aamenyaga atĩ Jehova nĩ aamwendete. w24.01 30 ¶15-17

Wĩrute kuumana na matua moru ma Jehoashu. Thutha wa Mũthĩnjĩri-Ngai Ũrĩa Mũnene Jehoiada gũkua, Jehoashu nĩ aathuurire arata oru. (2 Maũ. 24:​17, 18) Aathuurire gũthikĩrĩria ũtaaro wa anene a Juda arĩa mateendete Jehova. Kwahoteka no wĩtĩkanie atĩ, Jehoashu aagĩrĩirũo gwĩthema andũ acio tondũ meekaga maũndũ moru. No we aathikĩrĩirie ũtaaro wao mũũru. O na nĩ ooragithirie Zekaria mũihwa wake rĩrĩa aageririe kũmũrũnga. (2 Maũ. 24:​20, 21; Mat. 23:35) Ũcio warĩ ũndũ mũũru mũno na ũtarĩ wa ũũgĩ! Jehoashu aambĩrĩirie ũtũũro wake wega, no ũndũ wa kĩeha nĩ atĩ aacokire agĩtuĩka mũregenyũki na mũũragani. Thutha-inĩ ooragirũo nĩ ndungata ciake mwene. (2 Maũ. 24:​22-25) Na githĩ ũtũũro wake ndũngĩarĩkĩrĩire wega korũo nĩ aathiire na mbere gũthikĩrĩria Jehova na arĩa meendete Jehova? w23.09 9 ¶6

Jesu nĩ aamenyaga atĩ mũtũmwo Petero nĩ angĩahotire gũikara arĩ mwĩhokeku. Nĩ ũndũ ũcio, Jesu arĩ na wendo akĩra Petero ‘atige gwĩtigĩra.’ Petero nĩ aahutirio mũno thutha wa kuona atĩ Jesu aarĩ na mawoni mega kũmwerekera. Thutha-inĩ Petero na mũrũ wa nyina Andrea nĩ maatiganĩirie biacara yao ya gũtega thamaki na makĩambĩrĩria kũnyitanĩra na Jesu ũtungata-inĩ, itua rĩrĩa rĩamareheire irathimo nyingĩ. (Mar. 1:​16-18) Petero arĩ mũrũmĩrĩri wa Kristo nĩ eeyoneire maũndũ maingĩ ma gũcanjamũra. Nĩ oonire Jesu akĩhonia arwaru, akĩingata ndaimono, o na akĩriũkia arĩa maakuĩte. (Mat. 8:14-17; Mar. 5:​37, 41, 42) Ningĩ nĩ oonire kĩoneki kĩa Jesu arĩ na riri wa Ũthamaki wa Ngai, na Petero ndaigana kũriganĩrũo nĩ ũndũ ũcio. (Mar. 9:1-8; 2 Pet. 1:16-18) Ũrĩa kũrĩ nĩ atĩ, Petero nĩ eeyoneire maũndũ maingĩ atangĩerĩgĩrĩire. No mũhaka akorũo nĩ aakenire mũno tondũ ndaarekire muonere mũũru kwĩyerekera ũmũgirĩrĩrie kũgĩa na irathimo icio! w23.09 21 ¶4-5

Marũa-inĩ ma mbere ma mũtũmwo Petero, nĩ aahũthĩrire ciugo “wendo mũnene.” Wendo ta ũcio ndũhumbagĩra o mehia manini, no ũhumbagĩra “mehia maingĩ.” (1 Pet. 4:8) No kũhoteke Petero nĩ aaririkanire ũndũ ũrĩa Jesu aamũrutĩte mĩaka mĩingĩ mbere ĩyo wĩgiĩ kuohanĩra. Hĩndĩ ĩyo, no gũkorũo Petero eeciragia aarĩ mũtugi mũno akiuga atĩ nĩ angĩoheire mũrũ wa Ithe “nginya maita mũgwanja.” No Jesu aarutanire atĩ twagĩrĩirũo kuohanĩra “nginya maita 77,” ũguo nĩ kuuga atĩ tũtiagĩrĩirũo gũtara. (Mat. 18:21) Angĩkorũo nĩ wonaga arĩ ũritũ kũhũthĩra ũtaaro ũcio, ndũgakue ngoro! Ndungata ciothe itarĩ nginyanĩru cia Jehova rĩmwe cianaremwo kuohanĩra. Ũndũ ũrĩa wa bata nĩ kuoya makinya marĩa marabatarania nĩguo wohere mũrũ wa Ithe wanyu na mũcokie thayũ nake. w23.09 29 ¶12

Jona arĩ nda-inĩ ya thamaki nĩ eeririre, na aarĩ na ma atĩ Jehova nĩ angĩathikĩrĩirie mahoya make na nĩ angĩamũteithirie. Thutha-inĩ Jona nĩ aatahĩkirũo thĩ nyũmũ, na nĩ eehaarĩirie kũhingia wĩra ũrĩa angĩaheirũo. (Jona 2:10–3:4) Hihi rĩrĩa wacemania na igerio nĩ ũiguaga ũgĩtangĩka mũno nginya ũkaga ciugo cia kwĩra Jehova ũkĩhoya? Kana hihi ũkaigua ũnogereire ũkaremwo nĩ kwĩruta? Ririkana atĩ Jehova nĩ oĩ wega ũrĩa ũraigua. Kwoguo o na ũngĩhoya mahoya makuhĩ, korũo na ma atĩ nĩ egũkũhe kĩrĩa ũrabatara. (Ef. 3:20) Angĩkorũo nĩ ũraritũhĩrũo gũthoma na kwĩruta nĩ ũndũ wa thĩna ũrĩa ũragerera, no ũgerie gũthikĩrĩria ũthomi wa Bibilia ũrekondetwo kana wa mabuku maitũ. Ningĩ no ũgunĩke ũngĩthikĩrĩria nyĩmbo citũ kana wĩrorere video thĩinĩ wa jw.org. Ũngĩhoyaga Jehova na ũkarora ũrĩa aracokia mahoya macio kũgerera indo iria atũheete cia kĩĩroho, ũrĩkoragwo ũkĩmũhe mweke wa gũgwĩkĩra hinya. w23.10 13 ¶6; 14 ¶9

Gĩikaro kĩrĩa kĩamũre na hekarũ iria ciacokire gwakwo Jerusalemu nĩ ciahaanaine thĩinĩ. Ciarĩ na rumu igĩrĩ—“Harĩa Hatheru” na “Harĩa Hatheru Mũno”—na rumu icio ciahakanĩtio na gĩtaama. (Ahib. 9:​2-5; Tham. 26:​31-33) Rumu ya Harĩa Hatheru yakoragwo na mũtĩ wa kũigĩrĩrũo matawa wa thahabu, kĩgongona gĩa gũcinĩra ũbumba, na metha ya mĩgate ya magongona. “Athĩnjĩri-Ngai aitĩrĩrie maguta” no o meetĩkĩrĩtio kũingĩra harĩa hatheru nĩguo mahingie mawĩra matheru marĩa meehokeirũo. (Ndar. 3:​3, 7, 10) Rumu ya Harĩa Hatheru Mũno yakoragwo na ithandũkũ rĩa kĩrĩkanĩro rĩa thahabu rĩrĩa rĩoonanagia atĩ Jehova aarĩ gĩikaro-inĩ kĩu. (Tham. 25:​21, 22) Mũthĩnjĩri-Ngai ũrĩa mũnene nowe wetĩkĩrĩtio kũhĩtũka gĩtaama aingĩre Harĩa Hatheru Mũno riita rĩmwe o mwaka Mũthenya wa Kũhumbĩra Mehia. (Alaw. 16:​2, 17) Aaingĩraga ho na thakame ya nyamũ nĩguo ahumbĩre mehia make mwene na ma rũrĩrĩ ruothe. Mũthia-inĩ, Jehova nĩ aamenyithanirie kĩrĩa kĩarũgamĩrĩirũo nĩ rumu icio cia gĩikaro kĩrĩa kĩamũre.—Ahib. 9:​6, 7. w23.10 27 ¶12

Rĩathani rĩgiĩ ‘kwendana’ nĩ rĩonekaga maita maingĩ thĩinĩ wa Kiugo kĩa Ngai. (Joh. 15:12; Rom. 13:8; 1 Thes. 4:9; 1 Pet. 1:22; 1 Joh. 4:11) O na kũrĩ ũguo, wendo nĩ ũndũ tũiguaga thĩinĩ wa ngoro citũ, na gũtirĩ mũndũ ũngĩhota kuona ngoro. Gũkĩrĩ ũguo-rĩ, tũngĩonia aarĩ na ariũ a Ithe witũ atĩa atĩ nĩ tũmendete? Nĩ kũgerera ciugo na ciĩko citũ. Nĩ kũrĩ njĩra nyingĩ tũngĩonania nacio atĩ nĩ twendete aarĩ na ariũ a Ithe witũ. Ngerekano imwe nĩ ta ici: “Aragiai ũhoro wa ma mũndũ na ũrĩa ũngĩ.” (Zek. 8:16) ‘Tũũriai thayũ gatagatĩ-inĩ kanyu.’ (Mar. 9:50) Koragwoi mũrĩ a mbere “harĩ kũheana gĩtĩo.” (Rom. 12:10) “Nyitanagai ũgeni.” (Rom. 15:7) “Thiĩi na mbere . . . kuohanagĩra.” (Kol. 3:13) “Thiĩi na mbere gũkuuanĩra mĩrigo o mũndũ na ũrĩa ũngĩ.” (Gal. 6:2) “Ikaragai mũkĩũmanagĩrĩria.” (1 Thes. 4:18) ‘Thiĩi na mbere gwakana mũndũ na ũrĩa ũngĩ.’ (1 Thes. 5:11) ‘Hoyanagĩrai.’—Jak. 5:16. w23.11 9 ¶7-8

O mũthenya nĩ tũtuaga matua mabataraga tũkorũo na wĩtĩkio mũrũmu. Kwa ngerekano, nĩ tũtuaga matua megiĩ arata, maũndũ ma gwĩkenia, gĩthomo, kĩhiko, ciana, na wĩra. Nĩ wega kwĩyũria: ‘Hihi matua makwa nĩ monanagia atĩ ndĩ na ma mũtabarĩre ũyũ no wa ihinda inini na atĩ ica ikuhĩ Ngai nĩ ekũrehe thĩ njerũ? Kana hihi njĩkaga maũndũ ta marĩa mekagwo nĩ andũ arĩa metĩkĩtie atĩ gĩkuũ nĩkĩo mũico wa maũndũ mothe?’ (Mat. 6:​19, 20; Luk. 12:​16-21) No tũhote gũtua matua mega tũngĩkorũo na wĩtĩkio biũ atĩ thĩ njerũ ĩrĩ hakuhĩ. Ningĩ nĩ tũbataraga wĩtĩkio mũrũmu rĩrĩa tũracemania na magerio. Rĩngĩ no tũkorũo tũkĩnyarirũo, tũkĩhiũrania na mũrimũ mũũru, kana maũndũ mangĩ mangĩtũũraga ngoro. Kĩambĩrĩria-inĩ, no tũkorũo na hinya wa gũkirĩrĩria igerio ta rĩu. No igerio rĩngĩikara ihinda iraihu, o ta ũrĩa gũthiaga harĩ magerio maingĩ, no tũbatare wĩtĩkio mũrũmu nĩguo tũhote gũkirĩrĩria na gũthiĩ na mbere gũtungatĩra Jehova tũrĩ na gĩkeno.—1 Pet. 1:​6, 7. w23.04 27 ¶4-5

Jehova nĩ erĩgagĩrĩra twĩke kũringana na mahoya maitũ. Kwa ngerekano, mũrũ wa Ithe witũ no ahoe Jehova amũteithie aheo rũtha wĩra-inĩ nĩguo ahote gũthiĩ kĩgomano. Jehova angĩcokia mahoya make atĩa? No ahe mũrũ wa Ithe witũ ũcio ũmĩrĩru ũrĩa arabatara wa kwaria na mũmwandĩki, ĩndĩ no nginya mũrũ wa Ithe witũ ũcio oye ikinya rĩa gũthiĩ kũhoya rũtha. O na no abatare gũcoka rĩngĩ na rĩngĩ harĩ mũmwandĩki, kana hihi arie na mũruti wĩra ũngĩ macenjanie thikũ ciao cia wĩra nĩguo akooneka mũthenya ũcio, kana o na erutĩre kwaga kũrĩhwo mũthenya ũcio ategũkorũo kuo. Jehova nĩ erĩgagĩrĩra tũhoe tũtegũtigithĩria igũrũ rĩgiĩ ũndũ mũna. Jesu oonanirie atĩ mahoya mamwe maitũ no mage gũcokio o rĩo. (Luk. 11:9) Kwoguo ndũgakue ngoro! Thiĩ o na mbere kũhoya ũtegũtigithĩria. (Luk. 18:​1-7) Rĩrĩa tweka ũguo, tuonagia Jehova atĩ ũndũ ũcio nĩ wa bata harĩ ithuĩ. Ningĩ nĩ tuonanagia tũrĩ na wĩtĩkio atĩ no atũteithie. w23.11 22 ¶10-11

Jehova eerĩire mũrata wake Iburahimu atĩ ndũrĩrĩ ciothe cia thĩ nĩ ingĩkaarathimwo kũgerera harĩ mbeũ yake. (Kĩam. 15:5; 22:18) Tondũ Iburahimu aarĩ na wĩtĩkio mũrũmu harĩ Ngai, aarĩ na ma atĩ kĩĩranĩro kĩu kĩa Ngai nĩ kĩngĩkaahinga. Ĩndĩ o na Iburahimu akinyĩtie mĩaka 100 na mũtumia wake mĩaka 90, matiagĩte na mwana. (Kĩam. 21:​1-7) O na kũrĩ ũguo, Bibilia yugaga ũũ: “[Iburahimu] aarĩ na wĩtĩkio wehocetie harĩ kĩĩrĩgĩrĩro atĩ nĩ angĩgaatuĩka ithe wa ndũrĩrĩ nyingĩ kũringana na ũrĩa kwerĩtwo.” (Rom. 4:18) Nĩ tũĩ atĩ ũndũ ũcio Iburahimu eerĩgagĩrĩra nĩ wahingire. Nĩ aatuĩkire ithe wa Isaaka, mũriũ ũrĩa aatũire erĩgĩrĩire. Nĩ kĩĩ gĩatũmaga Iburahimu etĩkie biũ atĩ ũndũ ũcio nĩ ũngĩkaahinga? Tondũ Iburahimu aarĩ na ũrata wa hakuhĩ hamwe na Jehova, ‘aarĩ na ũũma biũ atĩ ũndũ ũrĩa Ngai eeranĩire’ nĩ ũngĩkaahinga. (Rom. 4:21) Iburahimu nĩ eetĩkĩrĩkire harĩ Jehova na agĩtuo mũthingu nĩ ũndũ wa wĩtĩkio wake.—Jak. 2:23. w23.12 8 ¶1-2

Mũndũ mwĩthĩ angĩkorũo arĩ wa kwĩhokeka, nĩ ahingagia na kĩyo mawĩra mothe marĩa ehokeirũo. Ta wĩcirie ngerekano ya Jesu. Gũtirĩ hĩndĩ eekaga maũndũ atarĩ na kĩhaarĩro kana akĩaga kũhingia wĩra ũrĩa eehokeirũo. No nĩ aahingirie mawĩra mothe marĩa Jehova aamũheete nginya rĩrĩa ũtaarĩ ũndũ mũhũthũ gwĩka ũguo. Nĩ eendete andũ, makĩria arutwo ake, na nĩ eehaarĩirie kũruta muoyo wake nĩ ũndũ wao. (Joh. 13:1) Wĩgerekanagie na Jesu na njĩra ya kwĩrutanĩria kũhingia wĩra o wothe ũheetwo. Angĩkorũo ndũramenya ũrĩa ũngĩũhingia, onania wĩnyihia na njĩra ya kũhoya ũteithio kuuma kũrĩ ariũ a Ithe witũ agimaru kĩĩroho. Ndũkaiganĩre tu na kũhingia o maũndũ manini. (Rom. 12:11) Handũ ha ũguo, tigagĩrĩra nĩ warĩkia wĩra ũrĩa waheo na ũkawĩka “ta arĩ Jehova [ũrekĩra] no ti andũ.” (Kol. 3:23) Na tondũ ndũrĩ mũkinyanĩru, onanagia wĩnyihia na njĩra ya gwĩtĩkĩra rĩrĩa wahĩtia.—Thim. 11:2. w23.12 26 ¶8

Mũndũ nĩ akenaga mũno abatithio tondũ atuĩkaga wa famĩlĩ ya Jehova. Arĩa magĩte na mweke ũcio no metĩkanie na ciugo ici cia Daudi: “Gũkena nĩ mũndũ ũrĩa wee [Jehova] ũthuuraga na ũkamũrehe hakuhĩ nawe nĩguo aikarage kũu nja-inĩ ciaku.” (Thab. 65:4) Jehova ndagĩaga ũrata na mũndũ o wothe. Akuhagĩrĩria andũ arĩa monanagia atĩ nĩ marenda kũgĩa na ũrata wa hakuhĩ hamwe nake. (Jak. 4:8) Rĩrĩa weyamũrĩra Jehova na wabatithio, no ũkorũo na ma atĩ thutha wa kũbatithio nĩ arĩgũitũrũragĩra “kĩrathimo nginya gũtuĩke atĩ gũtirĩ kĩndũ kĩraga.” (Mal. 3:10; Jer. 17:8) Kũbatithio no kĩambĩrĩria tu. Nĩ ũkũbatara kwĩrutanĩria gũtũũra kũringana na wĩyamũrĩri waku, o na rĩrĩa wacemania na moritũ kana wĩtĩkio waku wagerio. (Koh. 5:​4, 5) Tondũ ũgũtuĩka mũrutwo wa Jesu, nĩ ũbatiĩ kwĩrutanagĩria biũ kũrũmĩrĩra kĩonereria gĩake o hamwe na mawatho make.—Mat. 28:​19, 20; 1 Pet. 2:21. w24.03 8 ¶1-3

Ĩ angĩkorũo mũrĩ na ũrĩa mũhikanĩtie nake mũtikenagĩra kũhũthĩra mahinda hamwe? Mũngĩka atĩa? Ta wĩcirie ngerekano ĩno: Mwaki wakio ndũrĩrĩmbũkaga o rĩmwe. O ũrĩa ũraneneha, ũbataraga gũthiĩ wongereirũo ngũ ndungandungu. Ũndũ ũmwe na ũcio, na githĩ to mwambĩrĩrie na njĩra ya kũhũthagĩra mahinda manini hamwe o mũthenya? Tigagĩrĩrai atĩ mũreka ũndũ ũramũkenia inyuerĩ. (Jak. 3:18) Mahinda macio manini mũrĩhũthagĩra hamwe no matũme wendo wanyu wambĩrĩrie gũkũra rĩngĩ. Gĩtĩo nĩ kĩa bata kĩhiko-inĩ. No kĩringithanio na rĩera rĩa oxygen rĩrĩa rĩtũmaga mwaki wakane wega. Mwaki ũngĩaga rĩera rĩu nĩ kũhora ũhoraga. Ũndũ ũmwe na ũcio, arĩa mahikanĩtie mangĩaga kũrũmbũyania na njĩra ya gĩtĩo, wendo wao no ũthire o na ihenya. No mangĩĩrutanĩria kuonania gĩtĩo mũndũ na ũrĩa ũngĩ no mahote gũtũũria wendo wao. Ririkanaga atĩ, wee mwene tiwe wagĩrĩirũo kuuga kana nĩ ũheanaga gĩtĩo, no ũrĩa mũhikanĩtie nake nĩwe wagĩrĩirũo kuuga kana nĩ ũmũheaga gĩtĩo. w23.05 22 ¶9; 24 ¶14-15

Bibilia nĩ yaragia ũhoro wa ndungata njĩhokeku cia Jehova ciagwetire mahinda ciarĩ na mĩtangĩko na ikaigua guoya nĩ ũndũ wa thũ kana mathĩna mangĩ. (Thab. 18:4; 55:​1, 5) O na ithuĩ no tũcemanie na ũkararia tũrĩ cukuru, wĩra-inĩ, kuuma kũrĩ andũ a famĩlĩ, kana kuuma kũrĩ anene a thirikari. O na no tũngʼethanĩre na gĩkuũ nĩ ũndũ wa mũrimũ. Mahinda-inĩ ta macio no tũigue guoya, ta ũrĩa kaana kanini getigagĩra maũndũ. Jehova atũteithagia atĩa hĩndĩ ta ĩyo? Nĩ atũũmagĩrĩria na agatũhooreria. Kwoguo hũthagĩra mahinda hamwe na Jehova kaingĩ na njĩra ya kũmũhoyaga na gũthomaga Kiugo gĩake. (Thab. 77:​1, 12-14) Ũngĩmenyera gwĩkaga ũguo, kwahoteka ũndũ ũrĩa ũrĩambaga gwĩka rĩrĩa wagĩa mĩtangĩko nĩ kũhoya Jehova agũteithie. Ĩraga Jehova maũndũ marĩa maragũtanga na marĩa maratũma ũigue guoya. Ũcoke ũmũhe mweke wa gũkwarĩria na gũkũũmĩrĩria kũgerera Maandĩko.—Thab. 119:28. w24.01 24-25 ¶14-16

Nĩ ũndũ wa bata mũno gũkorũo na wendi mũnene wa gũkinyĩra muoroto waku. Ũngĩkorũo na wendi mũnene wa gũkinyĩra muoroto waku nĩ ũrĩĩrutanagĩria kũũkinyĩra. Na o ũrĩa tũngĩkorũo na wendi mũnene, noguo tũngĩhota gũkinyĩra mĩoroto itũ. No hihi ũngĩka atĩa nĩguo ũgĩe na wendi makĩria? Hoya ũheo wendi makĩria. Jehova no ahũthĩre roho wake mũtheru gũkũhe wendi wa gũkinyĩra muoroto waku. Rĩmwe nĩ twĩigagĩra muoroto tondũ nĩ tũĩ nĩ twagĩrĩirũo gwĩka ũguo, na ũcio nĩ ũndũ mwega. No no twage gũkorũo na wendi wa gũkinyĩra muoroto ũcio. Wĩcũranie igũrũ rĩgiĩ maũndũ marĩa Jehova agwĩkĩire. (Thab. 143:5) Mũtũmwo Paulo nĩ eecũranagia igũrũ rĩgiĩ ũtugi mũnene ũrĩa Jehova aamuonetie, na ũndũ ũcio nĩ wamũheaga wendi mũnene wa kũrutĩra Jehova wĩra na kĩyo. (1 Kor. 15:​9, 10; 1 Tim. 1:​12-14) O ũndũ ũmwe na ũcio, o ũrĩa ũrĩĩcũranagia igũrũ rĩgiĩ maũndũ marĩa Jehova agwĩkĩire, noguo ũrĩiguaga ũrĩ na wendi mũnene wa gũkinyĩra muoroto waku.—Thab. 116:12. w23.05 27 ¶3-5

Nĩ tũkenagia Ithe witũ wa igũrũ rĩrĩa twagooca rĩĩtwa rĩake. (Thab. 119:108) No hihi ũguo nĩ kuuga atĩ Ngai mwene hinya wothe atariĩ ta andũ matarĩ akinyanĩru arĩa meriragĩria kũgaathĩrĩrio nĩguo maigue marĩ a bata? Aca. Rĩrĩa twagooca Ithe witũ wa igũrũ, nĩ tũteithagĩrĩria kũguũria maheeni marĩa Shaitani aaririe igũrũ ritũ. Shaitani aaugire atĩ gũtirĩ mũndũ ũngĩtũũria wĩhokeku harĩ gũtetera rĩĩtwa rĩa Ngai. Kũringana na Shaitani, gũtirĩ mũndũ ũngĩhota gũtũũria wĩkindĩru wake harĩ Ngai. Aaugire atĩ ithuothe no tũtige gũtungatĩra Ngai tũngĩona ta tũkũgunĩka tweka ũguo. (Ayub. 1:​9-11; 2:4) No Ayubu nĩ aatũũririe wĩhokeku harĩ Ngai na kwoguo akĩonania atĩ Shaitani nĩ mũheenania. Hihi wee nĩ ũkwĩrutanĩria gũtũũria wĩhokeku? O ũmwe witũ arĩ na mweke wa gũtetera rĩĩtwa rĩa Ithe witũ wa igũrũ na kũmũkenia na njĩra ya kũmũtungatĩra tũrĩ ehokeku. (Thim. 27:11) Ũcio nĩ mweke wa mwanya tũkoragwo naguo. w24.02 8-9 ¶3-5

Thutha wa matukũ ma Musa na Joshua, Jehova nĩ aamũrire atiirĩrĩri bũrũri matongorie andũ ake. Na matukũ-inĩ ma athamaki, Jehova nĩ aamũrire anabii matongoragie andũ ake. Athamaki arĩa maarĩ ehokeku nĩ maarũmagĩrĩra ũtaaro wa anabii acio. Kwa ngerekano, Mũthamaki Daudi arĩ na wĩnyihia nĩ eetĩkĩrire kũrũngwo nĩ mũnabii Nathani. (2 Sam. 12:​7, 13; 1 Maũ. 17:​3, 4) Mũthamaki Jehoshafatu nĩ aarũmĩrĩire ũtongoria wa mũnabii Jahazieli na agĩĩkĩra andũ a Juda ngoro ‘magĩe na wĩtĩkio harĩ anabii a Ngai.’ (2 Maũ. 20:​14, 15) Na rĩrĩa Mũthamaki Hezekia aarĩ na mĩtangĩko, nĩ aacaririe ũtongoria harĩ mũnabii Isaia. (Isa. 37:​1-6) Rĩrĩa rĩothe athamaki maarũmagĩrĩra ũtongoria wa Jehova, nĩ maarathimagwo na rũrĩrĩ ruothe rũkagitĩrũo. (2 Maũ. 20:​29, 30; 32:22) Kwarĩ na ũira mũiganu wa kuonania atĩ Jehova nĩ aahũthagĩra anabii gũtongoria andũ ake. w24.02 21 ¶8

Shaitani endaga tũgĩe ũrata na andũ arĩa mangĩtũma ũkorũo ũrĩ ũndũ mũritũ harĩ ithuĩ gwathĩkĩra ithimi cia Jehova. Nĩ tũbatiĩ kũririkana atĩ andũ arĩa tũngĩgĩa ũrata nao to arĩa tu tuonanaga nao ũthiũ kwa ũthiũ, no nĩ nginya arĩa tũnyitanagĩra nao nenda-inĩ cia ũkinyanĩria. No mũhaka tũregane na mawoni ma thĩ ĩno ma atĩ mĩtugo ya ũũra-thoni ti mĩũru, tondũ nĩ tũĩ ũcio ti ũhoro wa ma. (Ef. 4:​19, 20) Nĩ wega twĩyũrie ciũria ta ici: ‘Hihi nĩ ndĩthemaga kũingĩrana mũno na andũ arĩa tũrutithanagia wĩra nao, arĩa tũthomaga nao, kana andũ angĩ matatĩĩte ithimi cia Jehova? Hihi nĩ ngoragwo na ũmĩrĩru wa kũrũmia ithimi cia Jehova o na andũ amwe mangĩnyũrũria mũrũgamo wakwa?’ Ningĩ o ta ũrĩa 2 Timotheo 2:​20-22 yonanĩtie, no tũbatare gũthuura arata na ũũgĩ nginya thĩinĩ wa kĩũngano. Nĩ wega kũririkana atĩ amwe no mage gũtũteithia gũikara tũrĩ ehokeku harĩ Jehova. w24.03 22-23 ¶11-12

Hihi nĩ ũrĩ wageria kũhũũra mbica ũrĩa Jehova akoragwo ahaana? O na gũtuĩka Jehova ndangĩoneka na maitho, Bibilia nĩ ĩmũtaaragĩria na njĩra itiganĩte. Kwa ngerekano nĩ etĩtwo “riũa na ngo” na akerũo atĩ we nĩ “mwaki ũniinanaga.” (Thab. 84:11; Ahib. 12:29) Ezekieli agĩtaarĩria muonekanĩre wa Jehova, aaugire atĩ atariĩ ta ihiga rĩa safia, cuma ĩrahenia, na mũkũnga-mbura ũrakenga. (Ezek. 1:​26-28) Tondũ tũtingĩhota kuona Jehova, no ũkorũo ũtarĩ ũndũ mũhũthũ gwĩtĩkia atĩ nĩ atwendete. Andũ amwe nĩ ũndũ wa maũndũ marĩa magereire ũtũũro-inĩ, no mecirie atĩ Jehova ndamendete. Jehova nĩ ataũkagĩrũo ũrĩa maũndũ ta macio matũmaga tũigue na ũrĩa matũhutagia. Nĩ ũndũ ũcio, nĩ atũteithĩtie kũmenya ũrĩa atariĩ kũgerera Kiugo gĩake. Kiugo kĩmwe tũngĩhũthĩra gũtaarĩria Jehova wega nĩ wendo. (1 Joh. 4:8) Wendo nĩguo ũmũtindĩkaga gwĩka ũndũ o wothe ekaga. Wendo wa Ngai nĩ mũingĩ ũũ atĩ awonanagia nginya kũrĩ andũ arĩa matamwendete.—Mat. 5:​44, 45. w24.01 26 ¶1-3

Jehova nĩ aamũrire Musa atongorie Aisiraeli makiuma bũrũri wa Misiri, na akĩmahe ũira mũiganu wa ũndũ ũcio na njĩra ya kũhũthĩra gĩtugĩ gĩa itũ mũthenya na kĩa mwaki ũtukũ kũmonia njĩra. (Tham. 13:21) Musa nĩ aarũmĩrĩire gĩtugĩ kĩu na gĩkĩmerekeria hamwe na Aisiraeli Iria-inĩ Itune. No Aisiraeli nĩ maamakire mũno rĩrĩa moonire iria mbere yao, na mbũtũ ya Amisiri thutha wao ĩmarũmĩrĩire. Jehova nĩwe wamatongoretie kũgerera Musa mathiĩ hau. (Tham. 14:2) Jehova aacokire akĩmahonokia na njĩra ya magegania. (Tham. 14:​26-28) Ihinda-inĩ rĩa mĩaka 40 ĩrĩa yarũmĩrĩire, Musa nĩ aathiire na mbere kũrũmĩrĩra gĩtugĩ kĩu gĩa itũ nĩguo atongorie andũ a Ngai werũ-inĩ. (Tham. 33:​7, 9, 10) Jehova aaragĩria Musa arĩ thĩinĩ wa gĩtugĩ kĩu, nake Musa agakinyĩria andũ ndũmĩrĩri ĩyo. Kwoguo Aisiraeli maarĩ na ũira mũiganu atĩ Jehova aahũthagĩra Musa kũmatongoria. w24.02 21 ¶4-5