Biacara ya ngombo gatagatĩ ka Afrika na Amerika yarehaga mbeca nyingĩ mũno

Kũũrĩra Ũkombo Tene na Rĩu

Blessinga aakinyire Rũraya arĩ na mwĩhoko mũnene wa kũruta wĩra wa gũthondekana njuĩrĩ. No thutha wa kũhũũrũo mbaara nene kwa ihinda rĩa thikũ ikũmi o hamwe na kũheo mũkaana atĩ famĩlĩ yao nĩ ĩkũhinyĩrĩrio, ũndũ ũcio watũmire ambĩrĩrie kũhũũra ũmaraya.

Mũcoro wa ngombo bũrũri-inĩ wa Misiri ya tene

Blessing eerĩgagĩrĩrũo gũthũkũmaga euro 200 (ciringi 22,680) nginya euro 300 (ciringi 34,016) o ũtukũ, nĩguo ahote kũrĩha euro 40,000 (ciringi 4,535,450) iria eetirio nĩ mũmwandĩki.b Blessing oigire ũũ: “Kaingĩ nĩ ndeciragia kũũra ĩndĩ nĩ ndetigagĩra ũrĩa mangĩekire famĩlĩ itũ. Ndaarĩ handũ itangĩahotire kwĩruta.” Rũgano rwake rũhanaine na rwa andũ milioni nyingĩ arĩa maingĩrĩtio ũkombo-inĩ wa biacara ya ngomanio thĩinĩ wa thĩ.

Mĩaka ta 4,000 mĩhĩtũku, tinĩnja ũmwe wetagwo Jusufu nĩ eendirio nĩ ariũ a nyina. Aarigĩrĩirie mũciĩ-inĩ wa mũnene ũmwe bũrũri-inĩ wa Misiri, kũndũ ataarĩ na wĩyathi o na hanini. Ngũrani na Blessing, Jusufu ndaahinyagĩrĩrio nĩ mwathi wake thikũ cia mbere. No rĩrĩa aaregire ũrĩa mũtumia wa mwathi wake eendaga, nĩ aaigĩrĩirũo kĩgenyo atĩ eendaga kũnyita mũtumia ũcio kĩahinya. Aikirio njera na akĩohwo na igera.—Kĩambĩrĩria 39:1-20; Thaburi 105:17, 18.

Jusufu aarĩ ngombo matukũ-inĩ ma tene, nake Blessing ararĩ ngombo matukũ-inĩ maya maitũ. O na kũrĩ ũguo, andũ acio eerĩ maarĩ ngombo cia mũtugo waambĩrĩirio tene wa biacara ya kwendia andũ, biacara ĩrĩa andũ meendagio ta indo nĩguo arĩa angĩ magunĩke kĩĩmbeca.

MBAARA ĨTŨMAGA BIACARA YA ŨKOMBO ĨNENEHE

Mbaara nĩyo yarĩ njĩra ĩrĩa hũthũ mũno harĩ mabũrũri kũgĩa na ngombo. Kwĩrĩkanaga atĩ Mũthamaki wa Misiri Thutmose III nĩ eegwatĩire ngombo 90,000 thutha wa kũrũa na bũrũri wa Kanaani. Amisiri maamatuire ngombo ciao cia kwenja mahiga ma goro, gwaka hekarũ, na kwenja mĩtaro ya maĩ.

Rungu rwa Ũthamaki wa Roma mbaara nĩ ciatũmaga kũgĩe na ngombo nyingĩ, na rĩmwe nĩ ũndũ wa bata mũnene wa ngombo, mbaara nĩ ciatuthũkaga. Kwĩrĩkanaga atĩ gũkinyĩria karine-inĩ ya mbere hakuhĩ nuthu ya aikari a Roma maarĩ ngombo. Ngombo nyingĩ cia Misiri na Roma nĩ ciahũthagĩrũo ũũru mũno. Kwa ngerekano, ngombo cia Roma iria cienjaga mahiga ma goro ciaikaraga mĩaka ta 30 tu.

O ũrĩa mahinda maathiaga, ngombo nĩ ciahinyagĩrĩrio mũno. Kuuma karine-inĩ ya 16 nginya ya 19, biacara ya ngombo gatagatĩ ka Afrika na Amerika yarĩ ĩmwe ya biacara iria ciarehaga mbeca nyingĩ mũno thĩinĩ wa thĩ. Riboti ĩmwe ya kĩama kĩa ũrũmwe wa mabũrũri gĩa kĩgitĩra ihooto cia ũmũndũ (UNESCO) yugaga ũũ: ‘Kwĩrĩgagĩrĩrũo atĩ arũme gatagatĩ ka milioni 25 nginya milioni 30 o hamwe na atumia na ciana, nĩ maanyitirũo na makĩendio.’ Kwĩrĩkanaga atĩ andũ ngiri nyingĩ nĩ maakuire makĩringio iria rĩa Atlantic. Olaudah Equiano, ũrĩa warĩ ngombo oigire ũũ: “Mũkayo ũrĩa atumia maakayaga naguo na mũcayo wao magĩkua, wakoragwo ũrĩ wa kĩeha ũũ atĩ nĩ ũndũ itangĩenda gũtaarĩria.”

Ũhoro wa kĩeha nĩ atĩ, ũkombo ti ũndũ wekĩkaga o matukũ-inĩ ma tene tu. Kũringana na kĩama kĩmwe kĩa mabũrũri (International Labour Organization), andũ milioni 21 athuri, atumia, o na ciana makoragwo marĩ ngombo, na marĩhagwo mũcara wa igoto o na kana makaaga. Ngombo cia mahinda maya irutaga wĩra kũrĩa kwenjagwo mahiga ma goro, iganda-inĩ cia gwaka maturubarĩ, nyũmba-inĩ cia kũhũũrĩra ũmaraya, mĩciĩ-inĩ ya andũ, na kũndũ kũngĩ kũrĩa ihinyagĩrĩrio nĩ arĩa maciandĩkĩte ikĩrĩhagwo mũcara wa igoto. O na gũtuĩka ũkombo ta ũcio ndwĩtĩkĩrĩkĩte kĩĩwatho, ũhoro wa ma nĩ atĩ ũrathiĩ o wongererekete.

Ciana irĩ ngombo thĩinĩ wa kĩganda gĩa gũthondeka maturubarĩ — Andũ milioni nyingĩ marĩ o ũkombo-inĩ

KŨGĨA NA WĨYATHI

Kũhinyĩrĩrio mũno nĩ gũtũmĩte ngombo nyingĩ irũĩrĩre wĩyathi wacio. Karine-inĩ ya mbere, mbere ya Kristo, ngombo ĩmwe yetagwo Spartacus hamwe na ngombo ingĩ 100,000 nĩ ciabangĩte kũrũĩrĩra wĩyathi wacio kuuma kũrĩ Aroma, o na gũtuĩka itiahotire. Karine-inĩ ya 18, ngombo cia gĩcigĩrĩra gĩa Caribbean kĩa Hispaniola nĩ ciokĩrĩire aathani a cio. Nĩ ũndũ wa ũrĩa ngombo icio ciahinyagĩrĩrio mĩgũnda-inĩ mĩnene ya igwa, ũndũ ũcio nĩ watũmire kũgĩe na mbaara nene ya gĩĩkabira kwa ihinda rĩa mĩaka 13 ĩrĩa yatũmire kũgĩe na bũrũri wa Haiti mwaka-inĩ wa 1804.

Kwĩrĩkanaga atĩ thĩinĩ wa historĩ, Thama ya Aisiraeli kuuma Misiri nĩyo Thama ĩrĩa yanagacĩra mũno harĩ ngombo ikĩũrĩra aathani a cio. No kũhoteke rũrĩrĩ rũu ruothe rwarĩ andũ milioni ithatũ arĩa maakũrirũo kuuma ũkombo-inĩ Misiri. Ma nĩ atĩ andũ acio nĩ maabataraga wĩyathi wao. Bibilia ĩtaaragĩria atĩ ngombo icio, “mawĩra-inĩ mothe marĩa [Amisiri] maacirutithagia nĩmaacihinyagĩrĩria mũno.” (Thama 1:11-14) O na Firauni ũmwe nĩ aambĩrĩirie kambĩini ya kũũragithia ciana cia Aisiraeli nĩguo matigathereme.—Thama 1:8-22.

Kũrekererio kwa Aisiraeli kuuma ũkombo-inĩ Misiri kwarĩ ũndũ wa mwanya mũno tondũ nĩ Ngai waingĩrĩire. Ngai eerire Musa ũũ: “Nĩnjũĩ maruo marĩa marĩ namo.” Na ningĩ akĩmwĩra: “Niĩ ngĩikũrũkĩte nĩguo ndĩmateithũre.” (Thama 3:7, 8) Nginya ũmũthĩ, Ayahudi kũndũ guothe nĩ makũngũyagĩra Pasaka nĩ ũndũ wa kũririkana ũndũ ũcio.—Thama 12:14.

ŨKOMBO KŨNINWO KAIMANA

Bibilia yugaga atĩ “Mwathani Ngai witũ ndoogomagia ciira” na ndagarũrũkaga. (2 Maũndũ ma Matukũ ma Tene 19:7, The Holy Bible in Gĩkũyũ Language; Malaki 3:6) Ngai aatũmire Jesu ‘ahunjĩrie arĩa mohetwo atĩ nĩ mekuohorũo, na ohorithie arĩa mathuthĩkĩte ngoro.’ (Luka 4:18) No ũguo nĩ kuuga ngombo o yothe nĩ ĩngĩohorirũo? Aca. Jesu aatũmirũo nĩguo ohore andũ kuuma ũkombo-inĩ wa mehia na gĩkuũ. Agĩcoka akiuga: ‘Ũhoro ũrĩa wa ma nĩ ũkamũkũũra ũkombo-inĩ.’ (Johana 8:32) Nginya ũmũthĩ, ũhoro wa ma ũrĩa Jesu aarutanaga nĩ ũkũũraga andũ ũkombo-inĩ na njĩra nyingĩ.—Rora gathandũkũ karĩ na kĩongo “Kũũrĩra Ũkombo wa Mũthemba Ũngĩ.”

Ũhoro wa ma nĩ atĩ Ngai aateithirie Jusufu na Blessing kũũrĩra ũkombo na njĩra itiganĩte. No wone ũhoro makĩria wĩgiĩ Jusufu thĩinĩ wa ibuku rĩa Kĩambĩrĩria mũrango wa 39 nginya 41 Bibilia-inĩ. Kĩyo kĩa Blessing gĩa gũcaria wĩyathi nĩ gĩakinyanĩire.

Thutha wa Blessing kũingatwo bũrũri-inĩ ũmwe wa Rũraya, nĩ aathire Spain. Arĩ kũu nĩ aacemanirie na Aira a Jehova na akĩambĩrĩria kwĩruta Bibilia nao. Na nĩguo athondeke ũtũũro wake, nĩ onire wĩra, na akĩra mũtumia ũrĩa wamwandĩkĩte hau kabere amũnyihĩrie thiirĩ ũrĩa aamũrĩhaga o mweri. Mũthenya ũmwe Blessing nĩ aahũrĩirũo thimũ nĩ mũtumia ũcio. Eendaga kwehereria Blessing thiirĩ ũcio na amũcũnge mũhera. Kaĩ gwathiĩte atĩa? O nake nĩ aakoretwo aambĩrĩria kwĩruta Bibilia na Aira a Jehova. Blessing aroiga ũũ: “Ũhoro ũrĩa wa ma ũkũũraga mũndũ ũkombo-inĩ na njĩra cia magegania.”

Jehova nĩ aaiguaga ũũru ngoro nĩ ũrĩa Aisiraeli maahinyagĩrĩrio marĩ Misiri; no mũhaka akorũo o na ũmũthĩ noguo aiguaga tondũ wa andũ kwaga kĩhooto. Ũrĩa kũrĩ nĩ atĩ nĩguo ũkombo o wothe ũniinwo kaimana, nĩ kũrabatara ũgarũrũku mũnene. No Ngai nĩ eranĩire atĩ nĩ ekũrehe ũgarũrũku ũcio. “No kũringana na kĩĩranĩro gĩake, nĩ twetereire igũrũ rĩerũ na thĩ njerũ, o kũrĩa gũgaatũũra ũthingu.”—2 Petero 3:13

a Rĩĩtwa nĩ rĩcenjetio.

b Ihinda-inĩ rĩu, euro ĩmwe yaiganaine na dola ĩmwe ya Amerika.

Kũũrĩra Ũkombo wa Mũthemba Ũngĩ

Alonso aarĩ ũkombo-inĩ wa mũthemba ũngĩ. Rĩrĩa aarĩ tinĩnja nĩ aaingĩrire ũkombo-inĩ wa ndawa cia kũrebia cia cocaine na heroin. Alonso oigire ũũ: “Nĩguo hote kũgũra ndawa cia kũrebia, ndambĩrĩirie kũiya na kwendagia ndawa icio. O na gũtuĩka nĩ ndathiire maita mana kũrĩa andũ mateithagĩrio gũtiga ndawa cia kũrebia, ndingĩahotire gũcitiga. Thutha ũcio ndaacokire ngĩnyitwo nĩ borithi na ngĩohwo mĩaka ĩna.”

Thutha wa Alonso gũkorũo ũkombo-inĩ wa ndawa cia kũrebia kwa ihinda rĩa mĩaka 30, nĩ aambĩrĩirie kwĩruta Bibilia na Aira a Jehova. Ndũmĩrĩri ya Bibilia nĩ yamũhutirie ngoro mũno na ĩgĩtũma atue itua rĩa gũtiga mũtugo ũcio. Oigire ũũ: “Warĩ ũndũ mũritũ mũno gũtigana na mũtugo ũcio thutha wa mĩaka ĩyo yothe. No Jehova nĩ aandeithirie gũtooria.”—Thaburi 55:22.

Alonso oigire ũũ: “Mũtumia wakwa nĩ akenaga mũno kuona ũrĩa njĩkĩte ũgarũrũku mũnene. Ndingĩona ciugo cia gũcokeria Jehova ngatho nĩ ũrĩa andeithĩtie kũũrĩra mũtugo ũcio mũũru wa kwĩyananga. Tiga nĩ ũteithio wake, ingĩrĩ o ũkombo-inĩ. Kana hihi o na ingĩrĩ mũkuũ.”