Kũrĩ Bibilia Nyingĩ Ũguo Nĩkĩ?

Nĩ kĩĩ gĩtũmaga gũkorũo na Bibilia nyingĩ mũno itaũrĩtwo na njĩra ngũrani? Hihi we ũrona Bibilia iria irataũrũo ica ikuhĩ irĩ cia gũteithia andũ mataũkĩrũo nĩ Bibilia kana irĩ cia kũmahĩnga? Kwĩruta kĩhumo gĩa cio no gũgũteithie gũcithuthuria na ũũgĩ.

O na kũrĩ ũguo-rĩ, nũũ wandĩkire Bibilia ya mbere biũ, na aandĩkire rĩ?

BIBILIA YA MBERE BIŨ

Bibilia ĩkoragwo ĩgayanĩtio icunjĩ igĩrĩ. Gĩcunjĩ kĩa mbere gĩkoragwo na mabuku 39 marĩa makoragwo na “ndũmĩrĩri ya Ngai.” (Aroma 3:2) Ngai aatongoririe arũme ehokeku na roho wake mũtheru nĩguo maandĩke mabuku macio kwa ihinda rĩa mĩaka ta 1,100, kuuma mwaka wa 1513 mbere ya Kristo nginya kĩndũ thutha wa mwaka wa 443 mbere ya Kristo. Maandĩko marĩa maingĩ maandĩkirũo na Kĩhibirania, na nĩkĩo gĩcunjĩ gĩkĩ gĩtagwo Maandĩko ma Kĩhibirania, na nomo metagwo Kĩrĩkanĩro Kĩrĩa Gĩkũrũ.

Gĩcunjĩ gĩa kerĩ gĩkoragwo na mabuku 27 na o namo makoragwo marĩ “kiugo kĩa Ngai.” (1 Athesalonike 2:13) Ngai aatongoririe arutwo a Jesu Kristo ehokeku na roho wake mũtheru nĩguo maandĩke mabuku macio na ihinda inini rĩa mĩaka ta 60, kuuma mwaka wa 41 thutha wa Kristo nginya mwaka wa 98 thutha wa Kristo. Maandĩko marĩa maingĩ maandĩkirũo na Kĩngiriki, na nĩkĩo gĩcunjĩ gĩkĩ gĩtagwo Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki, na nomo metagwo Kĩrĩkanĩro Kĩrĩa Kĩerũ.

Mabuku macio mothe 66 marĩa maandĩkirũo kũgerera roho wa Ngai nĩmo Bibilia ĩrĩ ngʼima kana ndũmĩrĩri ya Ngai kũrĩ andũ. No nĩ kĩĩ gĩatũmire kũgĩe na Bibilia ingĩ? Haha he na itũmi ithatũ cia mũthingi.

• Nĩguo andũ mahote gũthoma Bibilia na rũthiomi rwao.

• Kweheria mahĩtia marĩa mekĩtwo nĩ arĩa maacikobagia nĩguo hatigare o maũndũ marĩa maarĩ Bibilia-inĩ ya mbere.

• Nĩguo ciandĩkwo na rũthiomi rwa kĩĩrĩu.

Ta rora wone ũrĩa maũndũ macio mateithĩrĩirie harĩ gũtaũra Bibilia igĩrĩ cia tene.

SEPTUAGINT YA KĨNGIRIKI

Kĩndũ ta mĩaka 300 mbere ya Jesu okĩte gũkũ thĩ, athomi amwe Ayahudi nĩ maambĩrĩirie gũtaũra Maandĩko ma Kĩhibirania na rũthiomi rwa Kĩngiriki. Bibilia ĩno nĩyo yetirũo Septuagint ya Kĩngiriki. Nĩ kĩĩ gĩatũmire ĩtaũrũo? Nĩguo ĩteithie Ayahudi aingĩ arĩa maaragia Kĩngiriki hĩndĩ ĩyo handũ ha Kĩhibirania matigatiganĩrie “maandĩko marĩa matheru.”—2 Timotheo 3:15.

Ningĩ Septuagint nĩ yateithirie andũ milioni nyingĩ arĩa mataarĩ Ayahudi na maaragia Kĩngiriki mamenye ũrĩa Bibilia yarutanaga. Na njĩra ĩrĩkũ? Profesa W. F. Howard oigire ũũ: “Kuuma gatagatĩ-inĩ ga karine ya mbere Bibilia ĩyo nĩ yatuĩkire ya kanitha wa Gĩkristiano ũrĩa amishonarĩ aguo maathiaga thunagogi-inĩ ciothe ‘makĩonanagia na njĩra ya maandĩko atĩ Mesia aarĩ Jesu.’” (Atũmwo 17:3, 4; 20:20) Kũringana na mũthomi ũmwe wa maũndũ ma Bibilia wĩtagwo F. F. Bruce, kĩu kĩarĩ gĩtũmi kĩmwe kĩrĩa gĩatũmire Ayahudi aingĩ “manogio nĩ Septuagint” o na ihenya.

O ũrĩa arutwo a Jesu maathire makĩamũkagĩra Maandĩko ma Gĩkristiano ma Kĩngiriki, nĩ maamacokanĩrĩirie hamwe na Septuagint ya Maandĩko ma Kĩhibirania, na mothe magĩtuĩka Bibilia ngʼima ĩrĩa tũrĩ nayo ũmũthĩ.

VULGATE YA KĨLATINI

Thutha wa mĩaka ta 300 ũguo kuuma Bibilia yarĩka, mũthomi ũmwe wa maũndũ ma kĩndini wetagwo Jerome nĩ aataũrire Bibilia na rũthiomi rwa Kĩlatini, ĩrĩa yacokire gwĩtwo Vulgate ya Kĩlatini. Tondũ nĩ kwarĩ na Bibilia ngũrani cia Kĩlatini-rĩ, kwabataranagia ĩngĩ nĩkĩ? The International Standard Bible Encyclopedia, yugaga atĩ Jerome eendaga kũrũnga “kũrĩa gwataũrĩtwo ũru, kũrĩa kwarĩ na mahĩtia, o hamwe na maũndũ marĩa mongereirũo kana makeherio hatarĩ gĩtũmi.”

Jerome nĩ aahotire kũrũnga mahĩtia maingĩ. No thutha wa ihinda, atongoria a ndini nĩ meekire mahĩtia marĩa manene mũno. Moigire atĩ Vulgate ya Kĩlatini no yo Bibilia ĩrĩa njĩtĩkĩrĩku na magĩthiĩ na mbere gwĩka ũguo kwa ihinda rĩa mĩaka magana maingĩ. Handũ ha gũteithia andũ a kĩrathi gĩa thĩ mataũkĩrũo nĩ Bibilia, Vulgate yatuĩkire ibuku andũ matangĩataũkĩirũo nĩrĩo tondũ arĩa aingĩ matioĩ Kĩlatini o na hanini.

BIBILIA INGĨ NJERŨ KUONGEREREKA

Thutha wa ihinda andũ nĩ maathire na mbere gũtaũra Bibilia ingĩ, ta ĩrĩa yoĩkaine mũno yetagwo Peshitta ya Gĩsuriata ya karine-inĩ ya gatano thutha wa Kristo. Gũkinyĩria karine-inĩ ya 14, nĩrĩo kĩyo kĩingĩ gĩekĩrirũo nĩguo andũ aingĩ a kĩrathi gĩa thĩ magĩe na Bibilia cia rũthiomi rwao.

Mũthia-inĩ wa karine ya 14, John Wycliffe kuuma bũrũri wa Ngeretha nĩ aataũrire Bibilia na rũthiomi rwa Gĩthũngũ rũrĩa andũ aingĩ a kwao mangĩataũkĩirũo nĩruo. Ihinda inini thutha ũcio, njĩra iria Johannes Gutenberg aahũthagĩra gũcaba nĩ ciahingũrĩire athomi a maũndũ ma Bibilia njĩra ya gũtaũra Bibilia ingĩ na gũcitheremia na thiomi nyingĩ iria ciaragio Rũraya guothe.

Rĩrĩa Bibilia nyingĩ ciataũrirũo na rũthiomi rwa Gĩthũngũ, akararia nĩ moririe kwarĩ na bata ũrĩkũ wa gũtaũra caba ngũrani cia Bibilia na rũthiomi rũmwe. Karine-inĩ ya 18, mũtongoria ũmwe wa ndini wetagwo John Lewis aandĩkire ũũ: “Ciugo cia rũthiomi nĩ itigaga gũtaũkĩka na ikaga kũhũthĩrũo, kwoguo nĩ wega gũtaũra rĩngĩ Bibilia iria ciataũrĩtwo tene nĩguo ihũthĩre rũthiomi rũrĩa andũ arĩa marĩ kuo ihinda-inĩ rĩu marahũthĩra.”

Ũmũthĩ, athomi a maũndũ ma Bibilia marĩ na mweke mwega gũkĩra ihinda rĩngĩ o rĩothe wa gũtaũra rĩngĩ Bibilia iria ciataũrĩtwo tene. Marĩ na ũtaũku makĩria wa thiomi iria ciahũthĩrĩtwo kwandĩka Bibilia cia tene, na me na maandĩko ma tene ma Bibilia marĩa monekanĩte ica ikuhĩ. Maũndũ macio nĩ mateithagia kũmenya ndũmĩrĩri ĩrĩa yarĩ Bibilia-inĩ ya mbere biũ.

Kwoguo nĩ ũndũ wa bata mũno gũkorũo na Bibilia ingĩ njerũ. O na kũrĩ ũguo, nĩ wega kwĩmenyerera imwe ciacio.a No angĩkorũo arĩa mataũrĩte Bibilia njerũ matindĩkĩtwo nĩ wendo wao harĩ Ngai magĩka ũguo, wĩra wao no ũtũgune mũno.