GĨCUNJĨ KĨA WĨRUTI KĨA 30
RWĨMBO NA. 36 Nĩ Tũgitagĩre Ngoro Citũ
Maũndũ ma Bata Tũngĩĩruta Kuumana na Athamaki a Isiraeli
“O rĩngĩ nĩ mũkoona ngũrani gatagatĩ ka mũndũ mũthingu na mũndũ mwaganu, gatagatĩ ka ũrĩa ũtungatagĩra Ngai na ũrĩa ũtamũtungatagĩra.”—MAL. 3:18.
ŨNDŨ ŨRĨA WARĨRĨIRIO
Tũkuona kĩrĩa Jehova aaroraga harĩ athamaki a Isiraeli nĩguo amenye kana mũthamaki mũna nĩ mwega kana nĩ mũũru, na ũndũ ũcio ũtũteithie kũmenya kĩrĩa aroraga harĩ athathaiya ake ũmũthĩ.
1-2. Nĩ maũndũ ta marĩkũ Bibilia ĩguũragia megiĩ athamaki amwe a Isiraeli?
BIBILIA nĩ ĩgwetete arũme makĩria ma 40 arĩa maathamakire thĩinĩ wa Isiraeli.a Nĩ ĩtaaragĩria ĩtekũhithĩrĩra maũndũ marĩa athamaki amwe meekire. Kwa ngerekano, nĩ ĩtwĩraga atĩ o na athamaki ega nĩ meekire maũndũ moru. Ta wĩcirie ũhoro wa Mũthamaki Daudi. Jehova aaugire: “Ndungata yakwa Daudi [aanũmagĩrĩra] na ngoro yake yothe, agekaga o maũndũ marĩa magĩrĩru maitho-inĩ makwa.” (1 Ath. 14:8) O na kũrĩ ũguo, Daudi nĩ aatharirie na mũtumia wene na akĩbanga ũrĩa ekũũragithia mũthuriwe mbaara-inĩ.—2 Sam. 11:4, 14, 15.
2 Ningĩ, athamaki aingĩ arĩa mataarĩ ehokeku nĩ meekire maũndũ mamwe mega. Ta wĩcirie ũhoro wa Rehoboamu. Aarĩ mũthamaki ‘wekire maũndũ moru’ maitho-inĩ ma Jehova. (2 Maũ. 12:14) O na kũrĩ ũguo, Rehoboamu nĩ eekire maũndũ mamwe mega. Kwa ngerekano, nĩ aathĩkĩire Jehova rĩrĩa aamwĩrire areke mĩhĩrĩga ĩrĩa ikũmi yamũkane na ũthamaki wake. Ningĩ nĩ aakire matũũra maingĩ marĩ na hinya nĩguo agitĩre andũ a Ngai kuumana na thũ ciao.—1 Ath. 12:21-24; 2 Maũ. 11:5-12.
3. Nĩ kĩũria kĩrĩkũ kĩa bata tũngĩĩyũria, na nĩ maũndũ marĩkũ tũkwarĩrĩria gĩcunjĩ-inĩ gĩkĩ?
3 Gũkĩrĩ ũguo-rĩ, no twĩyũrie kĩũria gĩkĩ kĩa bata: Angĩkorũo athamaki a Isiraeli nĩ meekaga maũndũ mega na mageka maũndũ moru-rĩ, nĩ kĩĩ Jehova aaroraga nĩguo amenye kana mũthamaki nĩ mwĩhokeku harĩ we? Kũmenya macokio ma kĩũria kĩu nĩ gũgũtũteithia gũtaũkĩrũo nĩ kĩrĩa Jehova aroraga harĩ ithuĩ. Nĩ ũndũ ũcio, tũkwarĩrĩria maũndũ maya matatũ marĩa Jehova aaroraga nĩguo amenye kana mũthamaki mũna nĩ mwega kana nĩ mũũru: mwerekera wa ngoro yake, gũkorũo ehaarĩirie kwĩrira, na kana nĩ aarũmagia ũthathaiya wa ma.
NĨ MEEHEANĨTE HARĨ JEHOVA NA NGORO YOTHE
4. Nĩ ngũrani ĩrĩkũ ĩmwe yarĩ ho gatagatĩ-inĩ ga athamaki arĩa maarĩ ehokeku na arĩa mataarĩ ehokeku?
4 Athamaki arĩa maakenagia Jehova, maamũthathayagia na ngoro yothe.b Kwa ngerekano, Mũthamaki Jehoshafatu aarĩ mwega tondũ aacaragia “Jehova na ngoro yake yothe.” (2 Maũ. 22:9) Na Bibilia ĩkĩaria ũhoro wĩgiĩ Josia yugaga: “Gũtirĩ mũthamaki ũngĩ wahaanaga take mbere yake, wacokereire Jehova na ngoro yake yothe.” (2 Ath. 23:25) Ĩ nake Suleimani ũrĩa wacokire gwĩka maũndũ moru thutha-inĩ? Bibilia yugaga “ngoro yake ndĩeheanĩte biũ harĩ Jehova.” (1 Ath. 11:4) Na ũhoro-inĩ wĩgiĩ Mũthamaki Abijamu, ũrĩa o nake ũtaarĩ mwĩhokeku, Maandĩko matwĩraga atĩ “ngoro yake ndĩeheanĩte biũ harĩ Jehova.”—1 Ath. 15:3.
5. Gũtungatĩra Jehova na ngoro yothe nĩ kuuga atĩa?
5 No hihi gũtungatĩra Jehova na ngoro yothe nĩ kuuga atĩa? Mũndũ wĩheanĩte na ngoro yothe ndathathayagia Jehova taarĩ o mũtugo tu. Handũ ha ũguo, atindĩkagwo nĩ wendo na wĩrutĩri wake harĩ Jehova. Makĩria ma ũguo, nĩ erutanagĩria gũtũũria wendo na wĩrutĩri ũcio ũtũũro-inĩ wake wothe.
6. Tũngĩĩheana atĩa harĩ Jehova na ngoro yothe? (Thimo 4:23; Mathayo 5:29, 30)
6 Tũngĩĩgerekania atĩa na athamaki arĩa meeheanĩte biũ harĩ Jehova na ngoro yothe? Na njĩra ya gwĩthema maũndũ marĩa mangĩthũkia ngoro itũ. Kwa ngerekano, nĩ wega gwĩthema thiritũ njũru, gwĩkenia na maũndũ matagĩrĩire, na gũtengʼerania na indo cia kĩĩmwĩrĩ. Tũngĩmenya atĩ harĩ na ũndũ ũratũma ũrata witũ na Jehova wambĩrĩrie kũnyiha, tũbatiĩ kuoya ikinya o na ihenya rĩa gũtigana naguo.—Thoma Thimo 4:23; Mathayo 5:29, 30.
7. Nĩkĩ nĩ ũndũ wa bata gwĩthema ũgucania o wothe mũũru?
7 Tũtibatiĩ kũreka ngoro itũ ĩgayũkane. Tũngĩaga kwĩmenyerera, no twambĩrĩrie gwĩciria atĩ tũngĩongerera kĩyo maũndũ-inĩ ma kĩĩroho, tũtingĩthũkio nĩ ũgucania mũũru. Kwa ngerekano-rĩ, ta hũũra mbica ũthiĩte handũ hĩndĩ ya heho. Thutha wa gũcoka mũciĩ, ũgakia mwaki nĩguo wote. Nĩ ũkuona ta ũngĩigua ũrugarĩ wa kũigana ũngĩaga kũhinga mũrango? Aca, tondũ heho no ĩraingĩra. Tũreruta atĩa? O na tũkĩongagĩrĩra kĩyo maũndũ-inĩ ma kĩĩroho nĩguo tũkorũo na ũrata mwega hamwe na Jehova, no mũhaka tũhinge mũrango wa mũhaano nĩguo tũtigetĩkĩrie “rĩera” ihehu, kana mĩerekera mĩũru ya thĩ ĩno ĩingĩre ngoro-inĩ itũ ĩmĩgayũkanie.—Ef. 2:2.
NĨ MEERIRIRE MEHIA MAO
8-9. Mũthamaki Daudi na Mũthamaki Hezekia meekire atĩa marũngwo? (Rora mbica.)
8 O ta ũrĩa tũkuonete kĩambĩrĩria-inĩ, Mũthamaki Daudi nĩ eekire mehia maritũ. No rĩrĩa mũnabii Nathani aamũrũngire nĩ ũndũ wa mehia macio, Daudi nĩ eeririre kuuma ngoro. (2 Sam. 12:13) Na ti gwĩtua eetuire nĩ aherete atĩ nĩguo Nathani one nĩ eerirĩte kana atĩ nĩguo ndakaherithio. Ciugo iria irĩ thĩinĩ wa Thaburi ya 51, nĩ cionanagia wega atĩ nĩ eeririre biũ kuuma ngoro.—Thab. 51:3, 4, 17, kohoro ga gũtaarĩria.
9 O na Mũthamaki Hezekia nĩ eehĩirie Jehova. Bibilia ĩtwĩraga ũũ: “Ngoro yake nĩ yakũririe mwĩtĩo, ũndũ ũcio ũgĩtũma marakara mamũũkĩrĩre na mokĩrĩre andũ a Juda na Jerusalemu.” (2 Maũ. 32:25) Nĩ kĩĩ gĩatũmĩte Hezekia akũrie mwĩtĩo? Kwahoteka nĩ tondũ aarĩ na ũtonga mũingĩ, kana tondũ wa ũrĩa aatooretie Aashuri, kana hihi tondũ wa ũrĩa aahonetio na njĩra ya kĩama. No gũkorũo mwĩtĩo nĩguo watũmire onanie ũtonga wake kũrĩ Ababuloni, ũndũ ũrĩa watũmire arũngwo nĩ mũnabii Isaia. (2 Ath. 20:12-18) No o ta Daudi, Hezekia nĩ eeririre kuuma ngoro. (2 Maũ. 32:26) Nĩ ũndũ ũcio, Jehova oonaga Hezekia arĩ mũthamaki mwĩhokeku ũrĩa “[wathiire] na mbere gwĩka maũndũ marĩa magĩrĩire.”—2 Ath. 18:3.
Mũthamaki Daudi na Mũthamaki Hezekia nĩ meeririre kuuma ngoro thutha wa kũrũngwo nĩ ũndũ wa mehia mao (Rora kĩbungo gĩa 8-9)
10. Mũthamaki Amazia eekire atĩa rĩrĩa aarũngirũo?
10 Ngũrani nao, Mũthamaki Amazia wa Juda nĩ eekire maũndũ marĩa magĩrĩire, “no ti na ngoro yothe.” (2 Maũ. 25:2) Nĩ ha maũndũ maahĩtanĩire? Thutha wa Jehova kũmũteithia gũtooria Aedomu, Amazia nĩ aambĩrĩirie gũthathaiya ngai ciao.c Na rĩrĩa mũnabii wa Jehova aamũrũngire, Amazia akĩrega kũmũthikĩrĩria na akĩmũingata.—2 Maũ. 25:14-16.
11. Kũringana na 2 Akorintho 7:9, 11, nĩ atĩa tũbatiĩ gwĩka nĩguo Jehova atuohere? (Ningĩ rora mbica.)
11 Tũreruta atĩa kuumana na ngerekano icio? Nĩ twagĩrĩirũo kwĩriraga mehia maitũ, na tũkerutanĩria kwaga kũmacokera. Ĩ tũngĩheo ũtaaro nĩ athuri a kĩũngano nginya maũndũ-inĩ mangĩoneka ta marĩ manini? Tũtibatiĩ kuona ta Jehova atigĩte gũtwenda kana ta athuri maratũũkĩrĩra. O na athamaki a Isiraeli arĩa maarĩ ega, nĩ maabataraga kũheo ũtaaro na kũrũngwo. (Ahib. 12:6) Rĩrĩa twarũngwo, twagĩrĩirũo (1) gwĩtĩkĩra ũtaaro ũcio tũrĩ na wĩnyihia, (2) gwĩka mogarũrũku marĩa marabatarania, na (3) gũthiĩ na mbere gũtungatĩra Jehova na ngoro yothe. Na tũngĩĩrira mehia maitũ, Jehova nĩ arĩtuohagĩra.—Thoma 2 Akorintho 7:9, 11.
Rĩrĩa twarũngwo, twagĩrĩirũo (1) gwĩtĩkĩra ũtaaro ũcio tũrĩ na wĩnyihia, (2) gwĩka mogarũrũku marĩa marabatarania, na (3) gũthiĩ na mbere gũtungatĩra Jehova na ngoro yothe (Rora kĩbungo gĩa 11)f
NĨ MAARŨMAGIA ŨTHATHAIYA WA MA
12. Nĩ ũndũ ũrĩkũ wa bata makĩria watũmaga athamaki arĩa maarĩ ehokeku makorũo marĩ ngũrani na arĩa mataarĩ ehokeku?
12 Athamaki arĩa Jehova oonaga marĩ ehokeku nĩ maarũmagia ũthathaiya wa ma na magekĩra andũ a Jehova ngoro meke guo. Nĩ ma nĩ maakoragwo na mawathe o ta ũrĩa tuona, no nĩ meeheanaga harĩ Jehova na ngoro yothe na o na makerutanĩria kweheria ũthathaiya wa mĩhianano ũthamaki-inĩ wao.d
13. Nĩ kĩĩ gĩatũmaga Jehova one Mũthamaki Ahabu atarĩ mwĩhokeku?
13 Ĩ nao athamaki arĩa Jehova oonaga matarĩ ehokeku? Ũũma nĩ atĩ rĩmwe nĩ meekaga maũndũ mega. Kwa ngerekano, o na gũtuĩka Mũthamaki Ahabu aarĩ mũũru, nĩ oonanirie wĩnyihia na gĩkĩro kĩna na akĩigua ũũru rĩrĩa Nabothu ooragirũo. (1 Ath. 21:27-29) Ningĩ nĩ aakire matũũra na akĩhootanĩra Aisiraeli mbaara-inĩ cigana ũna. (1 Ath. 20:21, 29; 22:39) O na kũrĩ ũguo, Ahabu ooĩkaine mũno nĩ ũndũ wa gũtũũgĩria ũthathaiya wa maheeni agĩcogerũo nĩ mũtumia wake. Na ũhoro-inĩ ũcio, ndarĩ hĩndĩ eeririre.—1 Ath. 21:25, 26.
14. (a) Nĩ kĩĩ gĩatũmaga Jehova one Mũthamaki Rehoboamu atarĩ mwĩhokeku? (b) Nĩ ũndũ ũrĩkũ athamaki aingĩ arĩa mataarĩ ehokeku meekire?
14 O na Mũthamaki Rehoboamu ndaarĩ mwĩhokeku. O ta ũrĩa tũkuonete, nĩ eekire maũndũ mamwe mega hĩndĩ ya wathani wake. No rĩrĩa ũthamaki wake wehandire wega, nĩ aatiganĩirie Watho wa Jehova na akĩambĩrĩria gũthathaiya ngai cia maheeni. (2 Maũ. 12:1) Thutha ũcio, rĩmwe aanyitaga mbaru ũthathaiya wa ma, rĩrĩa rĩngĩ ũthathaiya wa maheeni. (1 Ath. 14:21-24) No Rehoboamu na Ahabu to o tu athamaki arĩa maatiganĩirie ũthathaiya wa ma. Ma nĩ atĩ, athamaki aingĩ arĩa mataarĩ ehokeku nĩ arĩa meeingĩranirie na ũthathaiya wa maheeni. Kwoguo, kũrũmia ũthathaiya wa ma nĩguo ũndũ ũrĩa wa bata Jehova aaroraga nĩguo amenye kana mũthamaki nĩ mwega kana nĩ mũũru.
15. Nĩ kĩĩ gĩtũmaga Jehova ekĩrĩre ũhoro wĩgiĩ kũrũmia ũthathaiya wa ma?
15 Nĩ kĩĩ gĩatũmaga Jehova ekĩrĩre mũno ũhoro wĩgiĩ ũthathaiya? Ũndũ ũmwe nĩ atĩ, athamaki nĩo maabatiĩ gũkorũo mũhari-inĩ wa mbere harĩ gũteithia andũ gũthathaiya Jehova ũrĩa kwagĩrĩire. Ningĩ ũthathaiya wa maheeni werekagĩria andũ mehia-inĩ mangĩ maritũ na wagi wa kĩhooto. (Hos. 4:1, 2) Makĩria ma ũguo, athamaki na Aisiraeli arĩa angĩ maarĩ andũ meeyamũrĩire Jehova. Nĩkĩo Bibilia yonanagia atĩ rĩrĩa meeingĩranagia na ũthathaiya wa maheeni, nĩ ta maakoragwo makĩingĩrania na ũtharia. (Jer. 3:8, 9) Mũndũ ũrĩa wĩingĩranagia na ũtharia, akoragwo ehĩirie ũrĩa mahikanĩtie nake na nĩ amũtuurithagia na njĩra nene. Na njĩra o ta ĩyo, rĩrĩa mũndũ wĩyamũrĩire Jehova eingĩrania na ũthathaiya wa maheeni, akoragwo akĩhĩria Jehova na nĩ amũtuurithagia na njĩra nene.e—Gũcok. 4:23, 24.
16. Ngũrani ya mũndũ mũthingu na mũndũ mũũru nĩ ĩrĩkũ maitho-inĩ ma Jehova?
16 Tũreruta atĩa? No mũhaka tũtue itua irũmu rĩa gwĩthema ũthathaiya wa maheeni. Ningĩ no mũhaka tũrũmagie ũthathaiya wa ma na tũkoragwo na kĩyo ũtungata-inĩ wa Jehova. Mũnabii Malaki nĩ oonanirie wega ngũrani ya mũndũ mwega na mũndũ mũũru maitho-inĩ ma Jehova. Aaugire: “O rĩngĩ nĩ mũkoona ngũrani gatagatĩ ka mũndũ mũthingu na mũndũ mwaganu, gatagatĩ ka ũrĩa ũtungatagĩra Ngai na ũrĩa ũtamũtungatagĩra.” (Mal. 3:18) Kwoguo tũtibatiĩ kũreka ũndũ o na ũmwe, o na angĩkorũo nĩ mawathe maitũ kana mahĩtia maitũ, ũtũme tũkue ngoro nginya tũtige gũtungatĩra Jehova. O na gũtiga gũtungatĩra Jehova no mehia maritũ.
17. Itua ritũ rĩa gũthuura ũrĩa tũkũhikania nake rĩngĩhutia atĩa ũthathaiya witũ harĩ Jehova?
17 Angĩkorũo nĩ ũreciria kũingĩra kĩhiko-inĩ, hihi nĩ ũrona ũrĩa ciugo cia Malaki ciĩgiĩ gũtungatĩra Ngai ingĩhutia itua rĩaku ũgĩthuura mũndũ wa kũhikania nake? Mũndũ no akorũo na ngumo imwe njega, no angĩkorũo ndatungatagĩra Ngai ũrĩa wa ma-rĩ, hihi no akorũo arĩ mũthingu maitho-inĩ ma Jehova? (2 Kor. 6:14) Mũngĩhikania nake-rĩ, nĩ ũkuona ta arĩgũteithagia maũndũ-inĩ ma kĩĩroho? Ta wĩcirie ũndũ ũyũ: No kũhoteke atumia a ndũrĩrĩ arĩa Mũthamaki Suleimani aahikirie maarĩ na ngumo imwe njega. No matiarĩ athathaiya a Jehova, na kwoguo nĩ maagucĩrĩirie Suleimani kahora o kahora nginya akĩambĩrĩria gũthathaiya ngai cia maheeni.—1 Ath. 11:1, 4.
18. Nĩ ũndũ ũrĩkũ aciari mabatiĩ kũruta ciana ciao?
18 Aciari, no mũhũthĩre ngʼano ciĩgiĩ athamaki a Isiraeli gũteithia ciana cianyu gũkorũo na kĩyo ũthathaiya-inĩ wa Jehova. Teithia mwana waku gũtaũkĩrũo atĩ kũrũmia ũthathaiya wa ma, nĩguo ũndũ ũrĩa Jehova aaroraga mũno nĩgetha amenye kana mũthamaki nĩ mwega kana nĩ mũũru. Mũrute kũgerera ciugo na ciĩko ciaku atĩ maũndũ ma kĩĩroho ta gũthoma Bibilia, gũthiĩ mĩcemanio, na kũhunjia, nĩmo maũndũ marĩa abatiĩ kũiga mbere ya marĩa mangĩ mothe. (Mat. 6:33) Ũngĩaga gwĩka ũguo, mwana waku ahota gwĩciria atĩ abatiĩ gũtuĩka Mũira wa Jehova tondũ tu ĩyo nĩyo ndini ya aciari ake. Ũndũ ũcio no ũtũme age kũiga ũthathaiya wa ma mbere ũtũũro-inĩ wake kana o na aũtiganĩrie biũ.
19. Mũndũ ũtigĩte gũtungatĩra Jehova angĩka atĩa nĩguo amũcokerere? (Ningĩ rora gathandũkũ, “No Ũcokerere Jehova!”)
19 Ĩ nake mũndũ ũtigĩte gũtungatĩra Jehova? Hihi no tuuge atĩ ndarĩ na mwĩhoko? Aca, tondũ no erire na acokerere Jehova. Na nĩgetha ahote gwĩka ũguo, no abatare gũkorũo na wĩnyihia na etĩkĩre ũteithio wa athuri a kĩũngano. (Jak. 5:14) Angĩririkana atĩ maumĩrĩro ma kĩyo gĩake nĩ gũcokia ũrata hamwe na Jehova, ndangĩritũhĩrũo gwĩka ũguo.
20. Jehova arĩtuonaga atĩa twegerekania na athamaki arĩa maarĩ ehokeku?
20 Tweruta atĩa kuumana na athamaki a Isiraeli? No tũkorũo tũtariĩ ta athamaki arĩa maarĩ ehokeku, tũngĩthiĩ na mbere gũtungatĩra Jehova na ngoro yothe. Ningĩ nĩ tũbatiĩ gwĩtĩkagĩra mahĩtia maitũ, tũkerira, na tũgeka mogarũrũku marĩa marabatarania. Ũndũ ũngĩ nĩ kũririkana atĩ nĩ ũndũ wa bata kũrũmia ũthathaiya wa Ngai ũrĩa ũmwe wa ma. Ũngĩikaraga wĩgwatanĩtie na Jehova, o nawe arĩkuonaga ũrĩ mũndũ wĩkaga maũndũ marĩa magĩrĩire maitho-inĩ make.
RWĨMBO NA. 45 Gwĩcũrania kwa Ngoro Yakwa
a Gĩcunjĩ-inĩ gĩkĩ, ciugo “athamaki a Isiraeli” irarĩrĩria ũhoro wĩgiĩ athamaki othe arĩa maathamakĩire andũ a Jehova gũtekũmakania kana maathamakĩire mĩhĩrĩga ĩrĩa ĩĩrĩ ya ũthamaki wa Juda, mĩhĩrĩga ĩrĩa ikũmi ya Isiraeli, kana mĩhĩrĩga yothe 12.
b GŨTAARĨRIA KIUGO: Kaingĩ Bibilia ĩhũthagĩra kiugo “ngoro” gũtaarĩria ũrĩa mũndũ atariĩ na thĩinĩ, na ũndũ ũcio ũhutĩtie merirĩria, meciria, mawoni, mwerekera, ũhoti, wendi, na mĩoroto yake.
c Matukũ-inĩ macio, athamaki a ndũrĩrĩ nĩ maarĩ na mũtugo wa gũthathaiya ngai cia ndũrĩrĩ iria matooria mbaara-inĩ.
d Mũthamaki Asa nĩ eekire mehia maritũ. (2 Maũ. 16:7, 10) O na kũrĩ ũguo, Bibilia yonanagia atĩ aarĩ mũthamaki mwega. O na gũtuĩka kĩambĩrĩria-inĩ nĩ aaregete kũrũngwo, no kũhoteke thutha-inĩ nĩ eeririre. Tondũ maũndũ maingĩ marĩa eekire maarĩ mega, Jehova aamuonaga arĩ mwĩhokeku. Ningĩ Asa aathathayagia o Jehova tu na nĩ eerutanĩirie kweheria ũhoi mĩhianano ũthamaki-inĩ wake.—1 Ath. 15:11-13; 2 Maũ. 14:2-5.
e O na maathani merĩ ma mbere Watho-inĩ wa Musa maakaananĩtie gũthathaiya mũndũ ũngĩ kana kĩndũ kĩngĩ tiga Jehova.—Tham. 20:1-6.
f GŨTAARĨRIA MBICA: Mũthuri wa kĩũngano mwĩthĩ akĩhe mũrũ wa Ithe witũ ũtaaro ũhoro-inĩ wĩgiĩ mũnyuĩre wake wa njohi. Mũrũ wa Ithe witũ ũcio agetĩkĩra ũtaaro ũcio, ageka mogarũrũku marĩa marabatarania, na agathiĩ na mbere gũtungatĩra Jehova arĩ mwĩhokeku.