Тʹö әʹдәбйәтәкә дьн йа религийайе, мина Кʹьтеба Пироз нинә. Нава зәманәки дьрежда, тʹәне Кʹьтеба Пироз ль сәр баwәрийа гәләк мәрьва һʹöкöм буйә. Хенщи ве йәке, тʹö кʹьтебәкә дьн öса кʹур нәһатийә леколинкьрьне у пәйкʹәтьне, чаwа Кʹьтеба Пироз.

Мәсәлә, һьнә зандар дöдьли дьбьн у дьбежьн кö Кʹьтебед Пирозә модерн, нә мина ньвисаред орижинал ә. Зандарәк, йе кö леколина гәләк религийа дькә, öса дьбежә: «Әм нькарьн сәд-сәләфи бежьн, wәки мә текста орижинал рʹастә-рʹаст дәрбаз кьрийә. Щәм мә тәне әw копийед Кʹьтеба Пироз һәнә, йед кö бь шашийа тʹьжә нә. Паши ньвисандьна текста орижинал, qьрнә дәрбаз бун у гәләк копийед Кʹьтеба Пироз һатьнә ньвисандьне, ләма жи әв жь орижинале һʹәзар тьштада щöдә нә».

Һьнә мәрьв жь бо религийа хwә, рʹастийа Кʹьтеба Пироз дькьнә бьн шьке. Мәсәлә, Файзал дь малбәта нәмәсиһитида мәзьн буйә у әw һин кьрьнә, wәки Кʹьтеба Пироз жь Хwәде йә, ле һатийә гöһастьне. Әw дьбежә: «Чахе мәрьва дьхwәстьн тʹәви мьн дәрһәqа Кʹьтеба Пироз хәбәр дьн, әз тʹьме дькʹәтьмә шьке. Чьмки щәм wана Кʹьтеба Пирозә орижинал тʹöнә бу».

Гәло мәрʹа йәк ә, кö Кʹьтеба Пироз һатийә гöһастьне йан на? Һәла дәрһәqа ван пьрса бьфькьрә: Тö дькари созед Кʹьтеба Пирозә дәрһәqа ахьрийе баwәр бьки, һәрге ньзани әв соз текста орижиналда һәбун йан на? (Рʹомайи 15:4) Тöйе принсипед Кʹьтеба Пироз бьди хәбате, чахе тьштәки фәрз сафи дьки дәрһәqа хәбате, малбәте, йан һʹәбандьне, һәрге дьфькьри кö Кʹьтеба Пирозә модерн нәрʹаст ә у wәки әw мәрьва ньвиси нә?

Рʹаст ә пʹьртукед Кʹьтеба Пирозә орижинал бәтавәбунә, ле әм дькарьн дина хwә бьдьнә копийед кәвьн у öса жи бь һʹәзара манускриптед Кʹьтеба Пироз. Ле гәло чаwа әв манускрипт һатьнә хwәйкьрьне у гьһиштьнә мә, нә ахьр текста манускрипта дьхwәстьн бьгöһезьн, һьм жи манускрипт дькарьбу бьрʹьзийа у нава пәйкʹәтьнада кʹöта буйа. Әw йәк кö әв манускрипт һатьнә хwәйкьрьне, чаwа итʹбарийа тә һьндава рʹастийа Кʹьтеба Пирозә модерн һе qәwи дькә? Щаба wан пьрса тö дькари дь готаред дьнда бьвини.

ЧӘТЬНАЙИ: Папирус у пергамент тьштед ньвисандьнейә фәрз бун, чь кö ньвискʹаред Кʹьтеба Пироз дьданә хәбате (2 Тимотʹейо 4:13).a Чаwа әв һʹәму тьшт һатьнә хwәйкьрьне?

Папирус һеса дьqәльшә, рʹәнге хwә öнда дькә, у сьст дьбә. Зандар Ричард Паркинсон у Стефен Кwәрке дьбежьн: «Wәʹдә дәрбаз дьбә у бәлге wе дьрʹьзьн дьбьнә ах. Чахе кʹьтебед гöломатккьри гәләк wәʹдә тенә хwәйкьрьне, дьрʹьзьн у кʹәфьки дьбьн жь бо неме, öса жи кʹезьк у мьшк дьхwьн. Илаһи чахе нава халийеда wәшартинә, мурьстангед сьпи (герик) дькарьн wана бьхwьн. Чахе һьнә папирус һатьнә дитьн, әw жь рʹонайе у неме, һе зу хьраб бун.

Пергамент һьмбәри папирусе даһа дьреж те хwәйкьрьне. Ле әw жи хьраб дьбә һәрге рʹьнд хwәй нәкьн у һәрге әw щийе гәрм, нем йан рʹонайи бә.b Кʹезьк пергаменте жи дькарьн бьхwьн. Ләма жи дь кʹьтеба «Еvеryday Writing in thе Graеco-Roman Еast» öса һатийә ньвисандьне: «Жь бо wан мәʹнийа гәләк дәстньвисаред кәвьн һʹәта рʹожа иройин нәһатьнә хwәйкьрьне». Һәрге дәстньвисаред Кʹьтеба Пироз жи нәһатана хwәйкьрьне, әʹламәтийа Кʹьтеба Пироз жи, мина wан дәстньвисаред кәвьн, wе öнда буна у нәгьһиштана һʹәта рʹожед мә.

ЧАWА КʹЬТЕБА ПИРОЗ ҺАТӘ ХWӘЙКЬРЬНЕ: Ль гора qануна Щьһуйа, һәр пʹадшак гәрәке «жь кʹьтеба ван qануна, . . . кʹьтебәке хwәрʹа жь бәр wе бьньвисә», демәк пенщ пʹьртукед Кʹьтеба Пирозә пешьн (Qануна Дöщари 17:18). Хенщи wе йәке, бәргьред щерʹьбанди һаqас манускрипт дәрдьхьстьн, кö qьрна йәкеда, Д.М.-да, Ньвисаред Пироз һʹәму кʹьништада ль нава тʹәмамийа Исраеле һәбун, у һәла һе ль Макәдонйа дурда жи! (Луqа 4:16, 17; Кʹаред Шандийа 17:11). Гәло чаwа һьнә манускриптед лапи кәвьн һʹәта рʹожед мә һатьнә хwәйкьрьне?

Зандаре Пәймана Ну, бь наве Филип Комфорт дьбежә: «Щьһуйа кʹьтебед гöломатккьри, нава кʹижанада кö Ньвисаред Пироз жи һәбун, дь щерʹада хwәй дькьрьн, сәва дьреж бенә хwәй кьрьне». Паше Мәсиһийа жи öса дькьрьн. Ләма жи һьнә манускриптед Кʹьтеба Пироз дь щерʹада дьдитьн, öса жи дь qотʹийада щийе тәʹрида йан жи дь шкәфтада кʹидәре кö һәwа зьһа бу.

ЧЬ ӘМ ПЕҺʹӘСИЙАН: Бь сәда пʹаред манускриптед Кʹьтеба Пироз, ида 2 000 сал зедәтьр ә, кö һәнә,  у һʹәта рʹожед мә һатьнә хwәйкьрьне. Манускриптед тʹö ньвисандьнәкә дьн һаqас тʹöнә бун, чьqас кö йед Кʹьтеба Пироз һәнә.

ЧӘТЬНАЙИ: Гәләк сәрwеред политике у религийайе, кʹомева тʹоп дьбун, сәва кö мьqабьли әʹламәтийа жь Кʹьтеба Пироз дәрен. Гәләк щара wана һʹöкöмти у навдарийа хwә дьданә хәбате, сәва кö кәсәк нькарьбә Кʹьтеба Пироз тʹәрщьмә бькә, нәшьр кә йан жи щәм хwә хwәй кә. Wәрен әм дö мәсәла бьньһерʹьн:

• Незики сала 167 Б.Д.М.: Пʹадше Сәләöкийа бь наве Антиохос Епифанәс, хwәст религийа Йунанийа бькә йа Щьһуйа. У сәва wе йәке әwи фәрман да кö һʹәму копийед Ньвисаред Пирозә Ибранийа бенә кʹöтакьрьне. Тʹәрихзан Һенри Гретс дәрһәqа бәрдәстийед wи пʹадшайи öса ньвиси: «Әwана һʹәму щийа кʹидәре кö кʹьтебед гöломатккьри йа Qануне дьдитьн, дьqәльшандьн у дьшәwьтандьн. Öса жи wана дькöшт мәрьвед кö Ньвисаред Пироз дьхwандьн у qәwат у бәрдьли дьстандьн жь хwәндьна хwә».

• Wәкә 800 сал пешда: Һьнә сәрwеред Католика, бәрхwә дькʹәтьн кö һьнә мәрьв, дәwса кö һинкьрьна Католика бәла кьн, әwана дәрһәqа әʹламәтийа жь Кʹьтеба Пироз даннасин дькьрьн. У һәрге щәм wан мәрьва һәбун пʹьртукед Кʹьтеба Пироз, нә кö Зәбуред Латини йа Католика, әв мәрьв дьһатьнә нәһәqкьрьне у ль сәр wан дьготьн һеретик. Дерәке фәрманәкә öса дәрхьст, wәки мәрьвед wан, «тʹьме рʹьнд у бь амьни һеретика бьгәрʹьн . . . у сәва ве йәке әwана гәрәке бькʹәтана һʹәму мала у щийед wәшарти, кʹидәре бь тʹәхмина wан Кʹьтебед Пироз һәбун. . . . Әw мал, кʹидәреда һеретик дьдитьн, wеран дькьрьн».

Һәрге ви шьхöлида дьжмьнед Кʹьтеба Пирозрʹа һәв бьһата, әʹламәтийа жь ве кʹьтебе wе öнда буйа.

ЧАWА КʹЬТЕБА ПИРОЗ ҺАТӘ ХWӘЙКЬРЬНЕ: Пʹадша Антиохос, чʹәʹве хwә дабу сәр Исраеле, ле Щьһуйа кʹомед хwә дь гәләк щийед дьнда жи организә кьрьн. Хенщи wе йәке, зандар һатьн сәр wе нете, wәки qьрʹна йәкеда Д.М.-да, 60 сәләфи зедәтьр Щьһу жь Исраеле дәр дьжитьн. Кʹьништед хwәда, Щьһу копийед Ньвисаред Пироз хwәй дькьрьн. Нава wан копийада öса жи һәбун Ньвисаред Пирозә öса, йед кö ньсьла тʹәзә жи дьданә хәбате, һәла һе Мәсиһийа жи (Кʹаред Шандийа 15:21).

Нава Сәрдәма Навинда, әwед кö Кʹьтеба Пироз һʹьз дькьрьн, бь мерхаси бәр пәйкʹәтьна тәйах кьрьн у бәрдәwам кьрьн Ньвисаред Пироз тʹәрщьмә бькьн у бәрбьгьрьн. Пʹаред Кʹьтеба Пироз, ортʹа qьрʹна 15-да, ль сәр wәкә 33 зьмана зедәтьр һәбун. У wи чахи һәла һе нәшьрханә кö дьһатьнә щигöһастьне, тʹöнә бун! Паши wе йәке, Кʹьтеба Пироз пʹьрʹ зу дьһата тʹәрщьмәкьрьне у нәшьркьрьне.

ЧЬ ӘМ ПЕҺʹӘСИЙАН: Пʹадшед qәwи у кʹаһинед дәрәwин, бона Кʹьтеба Пироз гәләк чәтьнайи пешда дьанин, ле йәкә әв кʹьтеб нава тʹәрихийеда кʹьтебәкә зәʹф бәлабуйи у тʹәрщьмәкьри йә. Хенщи wе йәке, әв Кʹьтеб, һʹöкöм буйә ль сәр qанун у зьмане һьнә wәлата, öса жи сәр жийина бь милйона мәрьва.

ЧӘТЬНАЙИ: Нә пәйкʹәтьн нә жи рʹьзандьне Кʹьтеба Пироз кʹöта нәкьрьн. Һьнә бәргьра у тʹәрщьмана дьхwәстьн әʹламәтийа жь Кʹьтеба Пироз бьгöһезьн. Щарна әwана дьхәбьтин, сәва кö Кʹьтеба Пироз ль гора ньһерʹандьн у һинкьрьнед хwә бьгöһезьн. Wәрен һьнә мәсәла шеwьр кьн:

• Щийе һʹәбандьне: Нава qьрʹна чара у дöдада Б.Д.М., ньвискʹаред Пенщ Кʹьтебед Самәри,a паши Дәркʹәтьн 20:17, зедә кьрьн ньвисандьна öса: «Дь Ааргаарииземда. У ль вьр тö гәрәке горигәһе ава ки». Бь ве йәке щьмәʹта Самәри данә кʹьфше кö йан чь Ньвисаред Пироз, пьштгьрийа щийе һʹәбандьна wан йа «Ааргаариизем» дькә, демәк Чʹийайе Гьризиме.

• Һинкьрьн дәрһәqа сейәканә: 300 сал жи дәрбаз нәбун паши тʹәмамкьрьна Кʹьтеба Пироз, ньвискʹаре кö хwә ль һинкьрьна сейәканә дьгьрт, дь 1 Йуһʹәнна 5:7-да зедә кьр гьлийед öса: «ль әʹзмен һәрсек ьн: Бав, Хәбәр у Рʹöһʹе Пироз. У әwана йәк ьн». Ле әв гьли дь текста орижиналда тʹöнә. Зандаре Кʹьтеба Пироз, Брус Метзгер дьбежә: «Дәстпебуна qьрʹна шәшада, әв гьли гәләк щара дь манускриптед Латинийа Кәвьнда һатьбун дитьне у дь [Латини] Вулгатеда».

• Наве Хwәде: Ль сәр һʹиме һинкьрьнед Щьһуйа, гәләк тʹәрщьманед Кʹьтеба Пироз сафи кьрьн, кö наве Хwәде жь Ньвисаред Пироз дәрхьн. Әwана дәwса наве Хwәде, сәрнавед öса ньвисин, ча «Хwәде» йан «Хöдан». Ль гора шеwьркьрьне һатә кʹьфше кö әw гьли дь Кʹьтеба Пирозда те готьне нә кö тʹәне сәр Әʹфьрандар, ле öса жи сәр мәрьва, ль сәр пʹута у һәла һе ль сәр Мире-щьна жи (Йуһʹәнна 10:34-35; 1 Корьнтʹи 8:5, 6; 2 Корьнтʹи 4:4).b

ЧАWА КʹЬТЕБА ПИРОЗ ҺАТӘ ХWӘЙКЬРЬНЕ: Йа пешьн; Рʹаст ә һьнә бәргьред Кʹьтеба Пироз нәфәсал бун у һәла һе нәһʹәлал жи. Ле гәләкед дьн пʹьрʹ щерʹьбанди у фәсал бун. Нава qьрʹна шәша у дәһада Б.Д.М., Масорета Ньвисаред Ибранийа бәргьртьн у текст чекьрьн, кʹижан кö иро әʹйан ә чаwа текста Масорети. Wана тʹьме, хәбәр у һәрф дьжмартьн, сәва кö баwәр бьн, wәки әwана бе шаши дәрбаз кьрьнә. Чахе әwана дьфькьрин кö щики текста орижиналеда, йа кö wана дьда хәбате, шаши һәйә, wана кʹеләке коментари датанин. Масорета нәдьхwәстьн текста Кʹьтеба Пироз хьраб кьн демәк бьгöһезьн. Зандаре Моше Гошен-Готстин ньвиси: «Һәрге wана öса бькьра, wе бьһата һʹәсабе ча шьхöле бәqануни».

Йа дöда; гәләк манускриптед рʹожа иройин али гәләк зандаред Кʹьтеба Пироз дькьн, сәва кö шашийа бьвиньн. Мәсәлә, сәрwеред религийа нава qьрʹнада һин дькьрьн, wәки кʹьтеба wанә Латини хут ль сәр һʹиме орижинале бу. Ле дь 1 Йуһʹәнна 5:7-да әwана гьлийед нәрʹаст данә хәбате, дәрһәqа чь жи мә жоре хәбәр да. Әв шаши һәла һе wәлгәрʹандьна Инглизида жи йа «Кʹинг Щеймсда» һәбу, qәдьре кʹижани кö гәләка дьгьртьн! Ле чахе манускриптед дьн һатьбун дитьне, чь һатә кʹьфше? Брус Метзгер ньвиси: «Готьна [жь 1 Йуһʹәнна 5:7] тʹö манускриптед кәвьнда (йа Сурйа, Коптик, Әрмәни, Әтʹйопи, Әрәби, Словани) тʹöнә бунә, хенщи Латини». Ләма жи дь щурʹе тʹәзәкьрида йа «Wәлгәрʹандьна Кʹинг Щеймс» у Кʹьтебед Пирозә дьнда, әв гьлийед нәрʹаст дәрхьстьн.

Гәло манускриптед кәвьн избат дькьн, кö әʹламәтийа жь Кʹьтеба Пироз һатийә хwәйкьрьне? Чахе кʹьтебед гöломатккьри йа Бәʹра Мьри дь сала 1947-да һатьбун дитьне, ижар зандара дькарьбун текста Масорети йа Ибранийа һьмбәри текста кʹьтебед гöломатккьри бькьн, йед кö һʹәзар сал зедәтьр пешийа wе йәке һатьбун ньвисандьне. Әндәме кʹома редактора кʹьтебед гöломатккьри йа Бәʹра Мьри, гот, wәки кʹьтебәкә гöломатккьрида «һәйә избаткьрьнед wе йәке, wәки Щьһуйед бәргьр, кö текста Кʹьтеба Пироз нава һʹәзар сала зедәтьр дьньвисин, әwана амьн у фәсал бун».

Дь Кʹьтебхана Дублине йа Честер Бити, дь Ирландйайеда, гәләк папирус һәнә, нава кʹижанада һʹәчʹи зәʹф һәр кʹьтебәкә Ньвисаред Пирозә Ибранийа, һәнә. Дь ве кʹьтебханеда öса жи һәнә манускриптед qьрʹна дöда Д.М. йед кö тʹәне wәкә сәд сал паши тʹәмамкьрьна Кʹьтеба Пироз һатьбун ньвисандьне. Фәрһәнгәкә Кʹьтеба Пирозда йа бь наве «Thе Anchor Biblе Dictionary» öса те готьне: «Рʹаст ә дь Папируседа гәләк әʹламәтийед ну һәнә, йед кö деталед тексти бун, ле текста орижинале нәһатьбу гöһастьне».

ЧЬ ӘМ ПЕҺʹӘСИЙАН: Ль гора манускриптед кәвьн нәһатә избаткьрьне, wәки текста Кʹьтеба Пироз һатийә гöһастьне у нәрʹаст ә. Әв манускрипт бь рʹасти жи әʹйан кьрьн рʹастийа текста Кʹьтеба Пироз. Фредерик Кенйон дәрһәqа Ньвисаред Пироз йа Ибранийа öса ньвиси: «Рʹастийа тʹö кʹьтебед кәвьн öса бь гәләк избаткьрьна нәһатьбу әʹйанкьрьне. У тʹö зандарәк нькарә инкʹар кә, wәки текста Кʹьтеба Пироз кö гьһиштә һʹәта рʹожед мә, ль гора орижинале рʹаст ә». Дәрһәqа Ньвисаред Пирозә Ибрани жи, зандаре Wилиам Һенри Грин öса гот: «Әм дькарьн бе шьк бежьн, wәки тʹö кʹьтебәкә дьнә кәвьн öса рʹаст у зәлал жь текста орижинале нәһатьбу дәрбазкьрьне».

Кʹьтеба Пироз һатә хwәйкьрьне. Иро тö дькари әве кʹьтебе хwәрʹа бьстини у бьхуни жи. У чахе тö wәлгәрʹандьна баш йа Ньвисаред Пироз дьжбери, тö дькари баwәр би wәки тö текста рʹаст йа ньвисандьна орижинале дьхуни.a Ле чьма Кʹьтеба Пироз нава һаqас чәтьнайада, һатә хwәйкьрьне? Гәло әв кʹьтеб чьда мәхсус ә?

Гәләк шагьртед Кʹьтеба Пироз рʹази нә тʹәви ван гьлийед Паwлос: «Тʹәмамийа ньвисаре жь бина бәр Хwәде йә» (2 Тимотʹейо 3:16). Әwана баwәр дькьн, кö Кʹьтеба Пироз һатә хwәйкьрьне, чьмки әв рʹасти жи Хәбәра Хwәде йә у кö Хwәде әв сәва мә хwәй кьрийә. Файзал, дәрһәqа кʹижани кö мә готаред пешьнда дьгот, һьнә wәʹдә шунда сафи кьр Кʹьтеба Пироз һин бә у леколин бькә. Чь кö әwи wәʹде леколинкьрьне пеһʹәсийа, гәләк әw әʹщебмайи кьр. Әw пеһʹәсийа кö дь Кʹьтеба Пирозда тʹöнә гәләк һинкьрьнед öса, чь кö Мәсиһти иро бәла дькьн. Хенщи wе йәке, гәләк дьле wи гьрт, чахе әw жь Хәбәра Хwәде, дәрһәqа qьрара Wийә сәва әʹрде, пеһʹәсийа.

Әw дьбежә: «Ньһа әз баwәр дькьм, кö Кʹьтеба Пироз пʹешкʹеш ә жь Хwәде. У һәрге Хwәде карьбу Гәрдуне (Дьне) бьәʹфьринә, ле wе qәwата wи нәгьһиштайе, кö Кʹьтеба Пироз хwәй кә у бьгиһинә мә? Һәрге әм ве йәкерʹа рʹази ниньн, демәк әм qәwата Хwәдеда чаwа кö йәки Һʹьмзор, дöдьли нә! У әз кʹи мә сәва кö qәwата Хwәдеда дöдьли бьм?» (Ишайа 40:8).