WUNALHUE WASI?
Ebikathakulhawa ebya kera bikanasighika ebiri omwa Biblia?
Omwa kitabu Biblical Archaeology Review mumwasira omwatsi ow’akakanganaya ngoku ebya kera ebikathakulhawa bikaghumaya eribyaho ly’abandu “nga 50” abakanibweko omwa Masako w’Ekihebrania. Abaghuma ba kubo b’abami 14 abe Yuda ne Israeli, imwamuli n’abasibwe kutsibu nga Dawudi na Hezekia, n’abasibwe kuke nga Menahemu na Peka. Mune n’Abafarao 5 n’abami 19 abe Asuria, Babeli, Moabu, Persia, ne Suria. Aliwe si b’abami basa abakabanika omwa Biblia kandi ibane n’omwa bikathakulhawa ebya kera. N’abandi banemu—abaherereri bakulhu, omuhandiki, n’ab’ebindi bitsumbi.
Kandi omwatsi oyu mwathasyakangania ngoku “abangyi abasomire kutsibu bakalighirana” okwa bikanibwe okw’ibyaho ly’abandu abo. N’omwa Masako w’Ekigiriki mune abandi abakabanika n’omwa bikathakulhawa ebya kera—nga Herode, Pontio Pilato, Tiberio, Kayafa, na Sergio Paulo.
Esyondale syatsweka mughulhu wahi omwa bindi bihugho ebiri omwa Biblia?
Nomwakine indi munabwire omwa Kihugho Ekibuyirire (omwa Palestine) omoli simukiri esyondale, e Biblia yikanakanaya ngendo nga 150 okwa kisoro eki, erikangania ngoku kyanabya kyasibwe n’abahandiki be Biblia. Mughulhu mungyi bakanabya isibamanyisaya esyondale syenyine-nyine; aliwe ahandi in’isyo syanyine-nyine. Ng’eky’erileberyako Samusoni, Dawudi, na Benaya, mubitha esyondale. (Abatsweri 14:5, 6; 1 Samweli 17:34, 35; 2 Samweli 23:20) N’abandi mub’ithwa n’esyondale.—1 Abami 13:24; 2 Abami 17:25.
Kera, omulingo ow’esyondale esye Asia (Panthera leo persica) isikabanika eritsuka omwa Asia ne Griki erihika Palestina, e Suria, Mesopotamia, n’omwa bindi bitsweka ebye India. Endale ng’ekisoro ekisikibirwe n’erisawa ikikabanika omwa bisasani ebya kera ebye Near Eastern art. Ekidongo eky’amatafali awabya akapamba Enzira eye Babeli ey’Emibalha, ikutherire esyondale.
Kikakanganibawa ngoku hane abandu ababya bakahigha esyondale omwa Palestina okw’ihwererera ly’ekighonye ekya 12 E.K. Neryo esyondale sikabya ngamusyatsweka omwa kitsweka ekyo enyuma w’omwaka wa 1300. Aliriryo, syabya isikinabanika e Mesopotamia ne Suria erihika omwa kighonye ekye 19 n’omwa Iran ne Iraq okw’itsuka ly’ekighonye ekya 20.