MUTWE WA PA NKUPIKO | BYA KWIZHIKIJILA KU BIKOLA

Izhikijilainga ku Bikola

MIZHI yavula kala yajinga na masakwa akatampe. Inge balwanyi basabapotu pamo, muzhi yense waikalanga mu kizumba. Ne mubiji wenu byobyo aji. Kwizhikijila ku bintu byakonsha kwimuletela makatazho, kumwesha byo mwanemeka bumi bwenu. Monai ano mashinda atanu mwishila bikola ne byo mwakonsha kwizhikijila.

Mwana ne bainanji babena kupita mu kisankanyi

1 MEMA

BIYA BIKOLA: Twishi tuleta bikola twakonsha kutwela mu mubiji wenu inge mwatoma mema a biko.

BYA KWIZHIKIJILA: Mwafwainwa kumona kuba’mba mema o mwatapula kechi a biko ne. Inge mwatapula mema o mwayuka’mba aji na tubilubilu, mwafwainwa kwipaya tuno tulongolo tujimo.a Laminainga mema enu a kutoma mu kipe kyatoka kiji na kizhiko kabiji ingijishainga kya kutapwilako kyatoka. Kukwatanga mu mema a kutoma ne. Ikalainga mu mapunzha mo bapoya byolonyi byakonsha kubula kutamisha mema a kutoma.

2 KAJO

BIYA BIKOLA: Twishi tuleta bikola twakonsha kwikala mu kajo nangwa ku kajo.

BYA KWIZHIKIJILA: Kajo muji twishi kakonsha kumweka nobe kajitu bulongo. Onkao mambo, mwafwainwa kovwanga bipangwa ne bishu. Monai kuba’mba bipe ne momutula bipe mwatoka. Kabiji mwafwainwa kowanga ku maboko pa kunengezha kajo. Kajo kamo mwafwainwa kwikateka pa kimye kyabaya pa kuba’mba twishi tujimo tufwe. Kechi mwafwainwa kujanga kajo kafuka ne. Inge kajo kafuka ko kuba’mba muji twishi. Inge mwashapo kajo, mwafwainwa kwikabika mufuliji. Kechi mwafwainwa kutekelanga bakwenu kajo inge mwakolwa ne.b

3 BILONGOLO

BIYA BIKOLA: Tulongolo tumo inge twimusuma twakonsha kwimupa kikola mambo tuji na twishi.

BYA KWIZHIKIJILA: Izhikijilainga ku bilongolo byakonsha kwimuletela bikola. Ikalainga mu nzubo kimye kyo byenda ne kuvwala byalepa maboko ne mutañanyika. Lalaainga mu kyandaluba kyo basansako muchi upanga mwañenze. Monainga kuba’mba kafwako patentamina mema pakonsha kusemena mwañenze ne.c

4 BANYAMA

BIYA BIKOLA: Banyama bamo baji na bikola byakonsha kwimusambukila. Bilelwa nangwa banyama bakwabotu bakonsha kwimusambwila kikola inge bemusuma nangwa bemukwala ngala, nangwa inge mwanyanta pa tuvwi nangwa inge twimushimukila pa mubiji.

BYA KWIZHIKIJILA: Bantu bamo kechi balamina bilelwa mu mazubo mo bekala ne, kuchina’mba byakebaletela bikola. Mwafwainwa kowa ku maboko inge mwakukwata nyama wa kulela nangwa wamungye. Inge nyama wimusuma nangwa wimukwala ngala, mwafwainwa kovwa pa kilonda ne kuya na kumona dokotala bukiji pa kuba’mba emubule bya kuba.d

5 BANTU

BIYA BIKOLA: Muntu inge wakopola nangwa wachamuna, wakonsha kwimusambwila kikola. Mwakonsha ne kusambula kikola inge mwaimuna nangwa mwakumbata muntu uji na kikola kisambukilañana. Twishi tuleta bikola twakonsha kushala ku bya kushinkwilako binzhilo, ku foni, kukwata bantu bavula, ne ku kyo mwingijisha pa kwambula TV nangwa pa kompyuta ne ku kyo mwingijisha pa kutaipa.

BYA KWIZHIKIJILA: Kechi mwafwainwa kwingijishanga tunezala, misukuso nangwa mataulo engijisha bakwenu ne. Mwafwainwa kuchinuzhuka mashi a bantu ne a banyama, masukula, masulwila ne bintu bikwabotu. Kabiji mwafwainwa kowanga ku maboko kimye kyonse. Kuba bino kwawama mambo kwituzhikijila ku bikola bisambukilañana.

Mwafwainwa kwikalanga pa nzubo inge mwakolwa pa kuba’mba mubule kusambwila bakwenu kikola. Kipamo kya U.S. Centers for Disease Control and Prevention kyaamba’mba kyawama kukopwela ku kakisapi nangwa pa kuboko inge mwavwala jilaya jalepa maboko, kechi mu maboko ne.

Baibolo waamba’mba: “Muntu wajimuka umona bileta malwa kabiji ufyama.” (Byambo bya Maana 22:3) Bino byambo byakonsha kwitukwasha bingi mu ino ntanda mwavula bikola bisambukilañana. Mwafwainwa kwikala na butooto ne kulondelanga byaamba bipamo bitala pa bumi bwa bantu biji komwikala. Twajijilai kwizhikijila, pa kuba’mba mubulenga kusambula bikola.

a Kipamo kitala pa bumi bwa bantu kya World Health Organization kyaamba’mba mu mema mwakonsha kubikamo kulolini, kwiabika pa mute, kwiateka nangwa kwingijisha mashindatu akwabo.

b Inge mukeba kuyukilapo byavula pa byo mwafwainwa kulama bulongo kajo, monai Labainga! wa Kibemba wa June 2012 mapa 3-9.

c Inge mukeba kuyukilapo byavula pa bya kwizhikijila ku mwañenze, monai Labainga! wa July 2015 pa mapa 14-15.

d Mwafwainwa kuya bukiji ku kipatela inge bemusuma ku kiji na bulembe.

Bya Kwizhikijila Inge Kuji Mwalo

Mu mwaka wa 2014, mu byalo bya ku Muzhika wa Africa mwaponene mwalo wa Ebola. Uno mwalo bamwambilengapo pa mwela mwaya ntanda yonse. Ofweshi wa Bakamonyi ba kwa Yehoba wafunjishenga bantu bya kwizhikijila ku uno mwalo. Baimenejilengako Bakamonyi balumbulwile byo baubanga pa kwizhikijila ku uno mwalo.

Mwakwashishe byepi bantu kwizhikijila ku uno mwalo?

Twayanga kuji bantu bavula na kwibalumbulwila biji uno mwalo pa kuba’mba babule kwakamwa. Twibalumbulwilanga bintu byo bafwainwe kubula kubanga bilengela kusambula uno mwalo.
Bakamonyi ba kwa Yehoba baubilepo byepi?

Twapimanga bonse baiyanga na kupwila na kakiñambañamba kapima kukaba kwa mubiji. Bonse bachinuzhukanga kwiimuna mu maboko ne kwikumbata kabiji baowanga ku maboko kimye kyonse. Mu bimasamasa mwajinga pa kowela ku maboko ne mulola.
Mwaubile byepi pa kuba’mba mutwajijile kupwila ne kufunjisha bantu Baibolo?

Kafulumende wakainye kwendauka mu mapunzha amo. Onkao mambo, twalekele kusapwila kwavula bantu. Mu ano mapunzha bisemi byasambakenangatu mu mazubo na kupopwela Lesa. Bakamonyi bamo baingijishanga mafoni pa kufunjisha bantu.
Mwaubanga byepi inge umo watendeka kumweka nobe wakwatwa na uno mwalo?

Twabulanga ba mu kafulumende. Bonse bajinga na muntu wakolwa kino kikola, nangwa bayile ku kijilo kya muntu wafwa na uno mwalo, nangwa bamwesha biyukilo bya kuba’mba bakwatwa na uno mwalo, bebatwalanga kwa bunke ko baikalanga moba 21. Mambo ano o moba apitapo pa kuba’mba kino kikola kisoloke patoka.