Ene Mambo Omwakonsha Kuketekela Baibolo
Bantu bamo bamba kuba’mba Baibolo kechi yaketekelwa ne, kabiji milanguluko yabo yaitabilwa konse konse. Ko kumvwa kuba’mba bantu bavula lelo jino bamba kuba’mba Baibolo kechi yamba bya ketekelwa ne.
Kulubaji lukwabo, byambo byaambile Yesu Kilishitu mu milombelo kwi Lesa byakuba’mba: “Mambo enu bo bukine” binungulula luketekelo. Kabiji Baibolo ayo ine itongola’mba ya nembeshiwa kwi Lesa.—Yoano 17:17; 2 Timoti 3:16.
Nanchi mulangulukapo ka pa kino? Nanchi abya kujipo kishinka kyakinkwamo manungo kya kuketekela Baibolo nyi? Nangwa abya kine kine kujipo kiyukilo kya kuyukilako’mba Baibolo kechi ya ketekelwa ne, ne kuba’mba iipachika ayo ine kabiji kechi yakwatankana nenyi?
Nanchi Iipachika Ayo Ine Nyi?
Nangwa kya kuba bantu bamo bafwainwa kwamba’mba Baibolo iipachika ayo ine, nanchi umo wakimumweshapo kala kimwesho kya kumwenako bino nyi? Atweba kechi twamonapo kala kimo kyatwajijile kupachika panyuma ya kwikibalaula ne. Kya kine, mwafwainwa kumweka lupusano mu binembelo bimo bya Baibolo. Pano bino javula lukatazho lwikalako na mambo akubula kuyuka binembelo ne byubilo bya pa byo byo bimye.
Ku kya kumwenako, bantu bamo bata muchima ku kintu kyo balanguluka amba kyapusana mu Baibolo, ne kwipuzha’mba: ‘Nanchi Kaina wafumishe mukazhanji pi?’ Balanguluka kuba’mba ba Kaina ne Abela bo bajingatu bana bakwa Adama ne Evwa. Pano bino uno mulanguluko waimana pa kubula kumvwisha byamba Baibolo. Baibolo yalumbulula kuba’mba Adama “wasemene bana bakwabo ba balume ne ba bakazhi.” (Ntendekelo 5:4) Ko kumvwa kuba’mba Kaina wasongwelepo umo wa mu banyenga yanji nangwa kampepo umo wa mu bepwa banji ba bakazhi.
Javula bakalengulula bakebatu mwakupachikila, onkao mambo bafwainwa kwamba’mba: ‘Munembeshi wa Baibolo Mateo waamba kuba’mba mukulumpe wa bashilikale waile kwi Yesu na kumusanshijila, Luka ye saka aamba kuba’mba mukulumpe wa bashilikale watumine miluwe na kwita Yesu. Nanchi ñanyi walungika pa bano babiji?’ (Mateo 8:5, 6; Luka 7:2, 3,) Nanchi kine kine ano mapata nyi?
Kimye kyubilo nangwa mwingilo kyo aleta mushingi ku mwina bamingilo, muntu wamilangwe kechi wamba’mba byapusana ne. Ku kyakumwenako, nanchi kilubo kwamba’mba mwinamuzhi wasebele mukwakwa aku baingijile uno mwingilo wa kuseba mukwakwa saka bajinga bamingilo nyi? Ine kuba kyaikala byobyo ne! Byonkabyo, kechi kyapusana na kyaambile Mateo kuba’mba mukulumpe wa bashilikale waile na kusanshijila Yesu, byokiji kuba’mba Luka ye wanemba’mba, uno musanshijilo walombelwe kupichila mu kutuma miluwe.
Biyukilo byavula byo biyukanyikwa, mu Baibolo kechi mumweka bipachika ne.
Mpito ya Bwikalo ne Sayansi
Bukine bwa mpito ya bwikalo buji mu Baibolo kimye kitanshi bebuzhinaukile bingi. Ku kyakumwenako, bakalengulula, bazhinaukilenga kwikalako kwa bantu baji mu Baibolo nabiji Mfumu Sargoni wa Asilya, Beleshaza wa Babilona, ne ndamakyalo mwina Loma aye Pontiusa Pilato. Pano bino bintu byatanwa bukumo bitabizha binembelo bya Baibolo mo byalondankena. Onkao mambo munembeshi wa mpito ya bwikalo aye Moshe Pearlman wanembele kuba’mba: “Bakalengulula bazhinaukile bukishinka bwa lubaji lwa Lulayañano lwa Kala, bukiji bukiji batendekele kupitulukamo mu byo bazhinaukilenga.”
Inge tuketekele Baibolo, napo yafwainwa kuluñama na byamba sayansi. Ke ibyo nenyi? Kechi kala kene ne, basayantisiti bapachikilenga Baibolo, baitabizhe kuba’mba lwelele kechi luji na ntendekelo ne. Nangwa kikale byonkabyo, mfunji wa bya mulwelele aye Robert Jastrow watongwele byambo byakatataka byakana kuluñama kwa Baibolo mu bya sayansi byoalumbulula kuba’mba: “Pano twamona kiyukilo kya bya mulwelele byokitutwala ku mulanguluko wa baibolo wa ntendekelo ya ntanda. Bulondolozhi bupusana, pano bino bintu byanema mu byanembwa bya sayansi ya bya mulwelele ne byanembwa bya mu Baibolo mu buku wa Ntendekelo bijitu pamo.”—Ntendekelo 1:1.
Kabiji bantu ba alula milanguluko yabo kutazha ku musango wa kubumbwa kwa ntanda. The World Book Encyclopedia ilondolola kuba’mba, “Voyages of discovery yamwesheshe kuba’mba ntanda yanzhingwile kechi yaselebala byonka byaketekejile bantu bavula ne.” Bino kufumatu ku kala Baibolo yalungikile! Kukila pa myaka 2,000 ino ñendo ya pa mema saka ikyangye kwikalako ne, Baibolo yaamba pa Isaya 40:22 kuba’mba: “Lesa i ye waikala peulu ya jiulu jazhokoloka, ntanda” nangwa byonka byaamba ma Baibolo akwabo kuba’mba, “ntanda yabuluñana” (Douay), “ntanda yanzhingwile.” (Moffatt)
Onkao mambo bantu inge bafunda byavujilako, biyukilo bya kuba’mba Baibolo yafwainwa kuketekelwa bivujilako. Kala wajinga ntangi wa British Museum, aye Sir Frederic Kenyon, wanembele’mba: “Bantu byobafunda kala bishiina kuba’mba kuvujilako kwa mana kwitabizha bukishinka bwa Baibolo.”
Kwamba Bikamweka Kimye Kya Kulutwe
Nanchi kine kine twakonsha kuketekela byaamba Baibolo bikamweka kimye kya kulutwe, kubikapotu ne milaye yayo ya ‘meulu apya a bololoke ne ntanda ipya’ nyi? (2 Petelo 3:13; Lumwekesho 21:3, 4) Kyawama, nanchi kyanembwa kya kuketekelwa kwa Baibolo mu kimye kya kala kika? Javujishatu bungauzhi bwaambiwe pa myaka bitota byavula kulutwe bwafikizhiwe mu kimye kyafwainwa monka mo bwaambijiwe!
Ku kyakumwenako, Baibolo yaambile pa kushindwa kwa Babilona wa ngovu pepi nobe myaka 200 sakaakyangye kushindwa ne. Kya kine, bena Media, bakwatankene pamo na bena Pelisha, batelelwe’mba bakashinde. Nangwa Kilusa mfumu wa bena Pelisha, ka akisemenwe ne, Baibolo yaambile kuba’mba kushinda kwanji kukaya nkuwa. Yaambile kuba’mba mema azhikijila Babilona, amu mukola wa Efulata, ‘afwainwa kumamo,’ kabiji ne kuba’mba ‘bibelo [bya Babilona] bikekala ke bya kyashi.’—Yelemiya 50:38; Isaya 13:17-19; 44:27–45:1.
Buno bulondolozhi bwa kushinkamika bwafikizhiwe, kwesakana na byaamba munembeshi wa mpito aye Herodotus. Ne kunungapo, Baibolo yaambile kuba’mba kumpelo Babilona ukalukatu ke masala. Kabiji kyamwekeletu byonkabyo. Lelo jino Babilona masala akulauka. (Isaya 13:20-22; Yelemiya 51:37, 41-43) Kabiji Baibolo yayula bungauzhi bukwabo bwafikizhiwa pakatampe.
Pano Baibolo yamba’mba ka pa mambo a byubilo bya bintu bya ino ntanda? Yaamba kuba’mba: “Mu moba akapelako kukeya bimye byakatazha. Mambo bantu bakekala ba kwitemwa abo bene, ba kutemwa mali, ba kwitota, ba kwilemena, bamwenga, ba kulengulula bebasema, bakubula kusanta, bakubula kuzhila, bakubula muchima wa bumuntu, . . . ba kutemwa bya lusangajiko, ne kutemwa Lesa ne; kasa baji na kipashañanotu kya munema wakunemeka Lesa, kabiji bulume bwa ao munema bebukana.”—2 Timoti 3:1-5.
Mu kushiinwa, pa kino kimye tubena kumona kufikizhiwa kwa bino bintu! Bino Baibolo napotu yamba pa mambo a ‘mpelo ya bino bintu bya ino ntanda’ kuba’mba: “mukoka ukemena mukoka mukwabo, ne bufumu bukemena bufumu bukwabo; kabiji kukekala bipowe bya nzala.” Ne kunungapo, “kukekala bitentanshi bikatampe, kabiji ne kuntu kwavula kukekala bipowe bya nzala ne myalo.”—Mateo 24:7; Luka 21:11.
Kine kine, bungauzhi bwa Baibolo bubena kufikizhiwa lelo! Kyawama, pano kiji byepi na milaye ikyangye kufikizhiwa, nabiji ya kuba’mba: “Baoloka bakaswana ntanda, Ne kwikalamo myaka ne myaka,” ne ya kuba’mba, “Bakabundanga mapoko abo ne kwialula ke bya kujimako . . . , kabiji kechi bakafundanga bya kulwa nkondo jibiji ne”?—Masalamo 37:29; Isaya 2:4.
Bamo bakonsha kwamba’mba, ‘abino bintu byawama bibye kuba byaubiwa ne.’ Pano bino kechi twafwainwa kuzhinauka bintu Mulenga wetu byoalaya ne. Kyambo kyanji kyakonsha kuketekelwa! (Titusa 1:2) Kupichila mu kutwajijila kubalaula biyukilo byavujilako, mukashiinwa pakatampe pa bino kukila kala.
Binembelo byotwaingijisha muno byafuma mu Baibolo ya Luba-Kaonde version 1975, kanatu twamwesha ingi. Inge mwamona mawi aambulwa alondankana na NW, yukai’mba kuno kutuntulula kwafuma mu New World Translation of the Holy Scriptures—With References.