Kupana Kuleta Lusekelo
GENIVAL wikala mumuzhi muji tumazubo twakumasaika-masaika kukabeta kabuyeke-musela ka Brazil, wasungilanga mukazhanji nebaana banji mukajali kachuchu konka koafolanga kunkito yabumalonda yoaingilanga kukipatela. Nangwa kyakuba bintu byamukatazhanga, Genival wibikangako bingi nekupana byabujikumi namuchima yense. Wavulukile’mba: “Kimye kimo kisemi kyami kyaikalangatu nanzala,” apo saabena kukwatatu pajivumo kukankalwa nekakwibapuminapo mwinko mundane, “bino nakebangatu kimye kyonse kupa Lesa byami byawamisha, nangwa kyakuba nakajilwa kyamutunduka.”
Nangwatu kimye kyapwile nkito, Genival watwajijile nakupana byabujikumi. Saka abula nepakupuma kubokone, ntangi wamuchechi mwanji wamwambijile kubika Lesa mulweseko kupichila mukupana byabupe byavula amba ukamona abyo Lesa byoakamubila. Ntangi wamubujishetu kuba’mba Lesa ukamupa bintu byavula bingi. Namambo akino, Genival walangulukile kupotesha nzubo yanji nekupana mali onse kuchechi.
Genivah kechi yeyenka uji nauno muchima wabumpanyine. Bantutu bavula nangwatu bayanji monka bapaina byabujikumi mambo kumachechi abo bebafunjisha kuba’mba kupana byabujikumi kemukambizho wamu Baibolo. Abya kino kinenyi?
Kupana Byabujikumi Nemizhilo
Mukambizho wakupana byabujikumi wajinga mukambizho wamu Mizhilo Yehoba Lesa yoapaine kubisaka jikumi nabibiji byabena Isalela bakala myaka 3,500 yapitapo. Aya Mizhilo yakambizhe kuba’mba byonse byafikizha mubujikumi byamuntanda nebyabipangwa byakubichi nebyonse byafikizha mubujikumi byamujitanga jabañombe byafwainwa kupanwa kumukoka wabena Levi byakukwasha mingilo yobaingilanga mutente walusambakeno.—Bena Levi 27:30, 32; Kubala 18:21, 24.
Yehoba wibabujishetu bena Isalela kuba’mba uno Muzhilo ‘kechi wakosa kukila pabulume bwabone.’ (Mpitulukilo ya mu mizhilo 30:11) Wibalaile kuba’mba umvwe bakalondelanga mikambizho ya Yehoba nabukishinka, bakamonanga bilupula mushiji byavula bingi. Kabiji kuchina’mba kajo kakeya kupwa, kimye kyonse bapainenga nebyabujikumi bikwabo pamwaka pamwaka, byakuja mukoka yense kimye kyobakonkenanga kubijiilo byabupopweshi. Mujino jishinda ‘benyi ne banabanshiwa, ne banabakazhi bafwilwa’ nabo momobajiilanga nekwikuta.—Mpitulukilo ya mu mizhilo 14:28, 29; 28:1, 2, 11-14.
Mizhilo kechi yaambile nakushinkamika byafwainwa kuba muntu umvwe wakankalwa kupana byabujikumine, bino bena Isalela bonse wajinga mutembo wabo wakosa wakutwajilamo bupopweshi bwakine palutwe mujino jishinda. Yehoba wibapelemo mambo bena Isalela basujile kupana byabujikumi mumoba akwa Malakai namambo a ‘kumwibila byabujikumi nemilambo.’ (Malakai 3:8) Nanchi bena Kilishitu babula kupana byabujikumi nabo bafwainwa kupewamo mambonyi?
Twayai tulangulukishepo bulongo. Muzhilo wamukyalo kimo javula kuba waingila mukyalo kikwabone. Kyakumwenako, muzhilo wamu Britain wakuba’mba badalaivwa bonse bafwainwa kwendesheshatu myotoka kanatu kukipiko kwapwa, wapusana nawa badalaivwa bamu France. Byonkabyo, nemukambizho wakupana byabujikumi wajingatu kikatakata walulayañano lwakosa Lesa loalayañene namukoka wabena Isalela. (Kulupuka 19:3-8; Masalamo 147:19, 20) Bena Isalela bobonkatu bakashijilwe kuuno mukambizho.
Kabiji nangwa kyakine kuba’mba Lesa kechi walukane, mikambizho yanji kimo kimye yaluka. (Malakai 3:6) Baibolo yambatu patoka kuba’mba lufu lwa nkuulo yakwa Yesu, mu 33 C.E., ‘lwazhimañenye,’ nangwa’mba “lwapwishishe, NW” Mizhilo, kino kyavwangamo ne ‘mukambizho wakutambula byabujikumi.’—Kolose 2:13, 14; Efisesa 2:13-15; Bahebelu 7:5, 18.
Bumpanyi Bwabwina Kilishitu
Pano bino, bupe bwakutwajilamo bupopweshi bwakine palutwe bwakebewenga. Yesu wakambizhe baana banji babwanga ‘kwikala batumonyi banji monse mwapela ntanda.’ (Byubilo 1:8) Bantu baitabijilenga byobailengatu nakuvujilako, bafunjishi babwina Kilishitu nebakulumpe benda nakufwakesha bipwilo nenakwibikosesha nabo bakebewenga. Kimye kimo banabakazhi bafwilwa, baana bakishale, nebakwabotu bakajilwenga bakebewenga kwibakwashako. Bena Kilishitu bamukitota-myaka kitanshi bafumishengapi mali akebewenga kwingijisha?
Nobe mu 55 C.E., kwajinga mbila yakukwasha kipwilo kyakajilwe kyamu Yudea. Bena Kilishitu Bagentila mu Europe nemu Asia Minor batambwijile ino mbila. Munkalata yanji kukipwilo kyamu Kolinda, mutumwa Paulo momo alumbulula ino “milambo ya kukwasha bazhijikwa” byoyanengezhewe. (1 Kolinda 16:1) Kimo kimye mwakonsha kukumya pakumvwa byaamba Paulo pamambo abumpanyi bwabwina Kilishitu.
Mutumwa Paulo kechi wakanjikizhenga bakwabo bamulwitabilo kupanane. Bena Kilishitu mu Makedonya abo ‘baesekelwenga’ kabiji bajinga mu ‘buyanji bukatampe,’ bino “batwajijiletu nakumusanshijila nalusanshijilo lukatampe amba nabo kine bapane nekutundaika mwingilo wabazhijikwa.”—2 Kolinda 8:1-4, NW.
Ee, Paulo watundaikile bena Kolinda bajinga nabintu byavula kulonda muchima wabumpanyi wabalongo babo bamu Makedonya. Buku umo waamba’mba: ‘Nangwatu kyakuba wibatundaikile, kechi waambilepo byambo byakwibakambizhane, bino wibalombelenga, kwibaletelapo milanguluko imo mobakonsha kwikyubila, kwibatundaika, nekwibatekenya bulongo. Bena Kolinda umvwe kyakuba bebakanjikizhe kyakwibakanjikizha, bumpanyi bwabo bwafwainwe kwikala bwakubula kwitemenwa kabiji bwakupanatu kwakubula lusekelo.’ Paulo wayukile kuba’mba “Lesa watemwa upana na lusekelo,” kechi muntu upana “na butanyi ne, nangwa na mambo a kukanjikizha ne.”—2 Kolinda 9:7.
Lwitabilo, maana, nebutemwe bwakutemwa bena Kilishitu bakwabo bobwafwainwe kutundaika bena Kolinda kupana namuchima umo.—2 Kolinda 8:7, 8.
‘Monka Moafuukwila Aye Mwine Mumuchima Wanji’
Mukifulo kyakwibabula mali obafwainwa kupana, Paulo wibaletejilepotu mulanguluko umo mobakonsheshe kubila amba: ‘Mu juba jitanshi ja mulungu, pa mulungu, pa mulungu, bonse . . . itujilai jimo milambo monka mo mwashukilwa.’ (1 Kolinda 16:2) Kusungapo tumilambo kimye kyonse, kwakwashishe bena Kolinda kubula kupana namichima ibiji nangwa kupainatu’mba mambo bamona Paulo ne. Mwina Kilishitu yense wifuukwijilenga aye mwine kumbaji yoafwainwe kupana, ‘yoafuukwila jimo mu muchima wanji’—2 Kolinda 9:5, 7.
Pakuba’mba bena Kolinda bekale nabintu byavula, bafwainwe kupana namuchima umo. Kechi kwajingapo kukambizha kwa ‘kupana bintu byavula byakila nepabyobakonsheshe kupana ne.’ Paulo wibambijile kuba’mba: ‘Kechi naamba kino namba munemenwe ne.’ Milambo ‘yaitabilwe monka mwayijile byo aji nabyo muntu, kechi mwayijile byo abula ne.’ (2 Kolinda 8:12, 13; 9:6) Munkalata yanji ikwabo, mutumwa wajimwine’mba: “Umvwe muntu wabula kwibamwena . . . ba kwanji byafwainwa, kine ne ba mu nzubo yanji mwine bo bene, wilukana kala lwitabilo, wakila wabula kwitabila mu kutama.” (1 Timoti 5:8) Paulo kechi watundaikilenga bumpanyi bwakulala uno muzhilone.
Kyanema bingi kuba’mba Paulo yewalaminenga ‘milambo ya bazhijikwa’ bakajilwe. Kafwako nangwa pamo potutanga mu Binembelo kuba’mba Paulo nangwa batumwa bakwabo batambwilenga milambo nangwa’mba byabujikumi byakwingijisha mumwingilo wabo abo benene. (Byubilo 3:6) Kimye kyonse Paulo kyoatambwilanga milambo yamutuminanga bipwilo wasekelanga bingi kabiji kechi wakebanga ‘kukatazha’ balongo banjine.—1 Tesalonika 2:9; Filipai 4:15-18.
Kupana Kwakwitemenwa Kubiwa ano Moba
Twamweshatu kuba’mba mukitota-myaka kitanshi, baana babwanga bakwa Kilishitu befuukwilanga abo bene kupana, kechi bebakebelanga byabujikumine. Pano bino, kimo kimye mwakonsha kuzhinauka’mba jino jishinda jawama jakukwashishangamo mwingilo wakusapwila mambo awama, nekukwashishamo bena Kilishitu bakajilwa kana jikingilanyi, kanane.
Akilangulukai kino. Mu 1879 banembi ba magazini baambiletu patoka kuba’mba: “Kechi bakasanshijilapo bantu’mba bakwashene.” Nanchi uno mulanguluko walengela Bakamonyi bakwa Yehoba kubula kukumbanya mambo abukine amu Baibolo nyi?
Pakino kimye, Bakamonyi babena kusampanya ma Baibolo, mabuku abwina Kilishitu, nemabukutu akwabo mubyalo 235. Kuntendekelo, magazini yalufunjisho lwa Baibolo ya Kyamba kya Usopa yalupulwanga imo pañondo pañondo yapulintwangatu makope 6,000 mumulakatu umo kwapwa. Pano luno lotubena kwamba ilupulwa ibiji ibiji pañondo makope kukila 24,000,000 mumilaka 146. Pakuba’mba banengezhe bulongo mwingilo wabo wakufunjisha Baibolo mwaya ntanda yonse, Bakamonyi bashimika mazubo alutangijilo mubyalo 110. Kabiji bashimika nemazubo avula mumapunzha mobekela akupwilamo kabiji nemazubo akatampe akupwilamo bonse aba baji nalusekelo lwakufunda mikambizho yamu Baibolo.
Nangwa kyakuba kufunjisha bantu byakumupashi kyokintu kyanemesha, Bakamonyi bakwa Yehoba kechi balekelela bakwabo bamulwitabilone. Umvwe balongo babo baikala mulukatazho namambo amakondo, bitentanshi, kyashi, miyulo, bapelawizha bingi kutuma muchi wakukipatela, kajo, byakuvwala, nebintutu bikwabo bikebewa. Bino byonse bipotwa nabupe bwamali apana bena Kilishitu, neapana bipwilo.
Kabiji kupana kyakwitemenwa kulengela nebayanji nabiji Genival watongolwa peulupo kupanatu konka kobaji nako. Jishuko janji Genival kejakuba’mba, saka akyangye nekupotesha nzubo yanjine, Kamonyi wajizhina ja Maria musapwishi wakimye kyonse wamufwakashijile. Genival uvuluka’mba: “Mwisambo yenesambile nanji wakwashishe kisemi kyami kubula kwikala namakatazho abula nekufwainwatune.”
Genival popoaishile kuyuka’mba nanchi mwingilo wa Lesa kechi waimenatu pakupana byabujikumine. Kabiji Binembelo kechi bitukambizha kupana byabujikumine. Wafunjile kuba’mba bena Kilishitu bapeshiwa umvwe bapana namuchima yense, kechi kupana bintu byakila pabyobaji nabyone.
Kupana kyakwitemenwa kwamuletela bingi lusekelo Genival. Aye mwine wilumbulwila’mba: “Kimo kimye nakonsha kupana byavula kabiji kimye kikwabone, bino nasekela bingi nabyompana pakimye nepakimye, kabiji nayukishatu namba ne Yehoba usekela.”
[Kitenguluzha/Bipikichala pa peja 6]
Nanchi Bantangi Bamumachechi Akala Bakambizhanga Kupana Byabujikuminyi?
“Bunonshi botuji nabo bukwasha bantu bakajilwa . . . Aba baji nabo betemenwa bene kupana monka mobakebela.”—The First Apology, Justin Martyr, c. 150 C.E.
“Kyakine Bayudea bapananga byabujikumi kwi Lesa, pano bena Kilishitu abo basungapo bintu byabo mubyonse byobaji nabyo kukwasha munkebelo ya Lesa, . . . byonka byaubile yewa mwanamukazhi mulanda wafwilwa watailemo tundalama tonse toajinga nato mukilambwilo kya Lesa.”—Against Heresies, Irenaeus, c. 180 C.E.
“Nangwa kyakuba tuji nakilambwilo kyetu, kechi kyakupainamo mali akuba’mba tupote lupulukilo nobe bupopweshi buji namutengo wabone. Kampe jimo pañondo, muntu mwine yeutayamo kabupe kacheche umvwe kyakuba aye mwine wakeba, kabiji wakonsha kupana umvwe mwine kyamutokela kumuchima, kechi kyakumukanjikizhane; mambo byonse bipanyiwa mukwitemenwa.”—Apology, Tertullian, c. 197 C.E.
“Chechi byoyailenga nakukoma nebipamo bikwabo byobyalengelwe, bamwene’mba kwafwainwa kulengwapo mukambizho umo wakikupu wakupana bukwasho bwamali kubantangi. Kupana byabujikumi bekumwenejile ku Mizhilo yakwa Mosesa . . . Byambo bitanshi byauno muzhilo bimweka nobe byajinga munkalata yaba bishopu bapwijile mumuzhi wa Tours mu 567, nemu [mizhilo] yakibiji yakije kya Council of Macon mu 585.”—The Catholic Encyclopedia.
[Credit Line on page 6]
Jali jamuwayawaya, kukipiko mujikonka: Pictorial Archive (Near Eastern History) Est.
[Kipikichala pa peja 4, 5]
Bumpanyi bwakwitemenwa buleta bingi lusekelo
[Bipikichala pa peja 7]
Bupe bwamali akwitemenwa bupanyiwa bukwasha mwingilo wakusapwila, kukwashishamo boba baponena mubyamalwa bisolomokatu, nekushimikilamo mazubo akupwilamo