Mambo a Yehoba o Omi
Bishinka Bikatampe Kufuma mu Buku wa Ezela
BUKU wa Ezela watendekela papwila Buku wa Bubiji wa Byambo bya Moba. Nembi wa uno buku aye ñanga Ezela, watendeka na byambo byaambile Mfumu Kilusa wa Pelisha bya kuswisha Bayudea bashajilepo bajinga mu buzha mu Babilona kubwela ku kyalo kyabo. Byambo byapelako mu uno buku ke byobya byaambile Ezela ku bantu besongwelenga na bantu bangi. Uno buku waamba pa bintu byaubiwe mu myaka 70, kufuma mu 537 kufika mu 467 B.C.E.
Byo anembelenga uno buku, Ezela wamwesheshetu patoka Yehoba byo afikizhe milaye yanji ya kukuula bantu banji mu buzha mu Babilona ne kwikajika mpopwelo ya kine mu Yelusalema. Onkao mambo, Ezela waambiletu pa bintu byaesakana na ino nkebelo. Buku wa Ezela washimikizha byashimukulwilwe nzubo ya Lesa ne byo batendekele kupopwela Yehoba nangwa kya kuba bebakainyenga ku balwanyi babo kabiji ne bumbulwakoloka bwa bantu ba Lesa. Byambo byaambiwa mu uno buku byanema bingi kwi atweba mambo netuwa tubena kwikala mu kimye kya kwikajika mpopwelo ya kine. Bantu bavula babena kwiya ku “mutumba wa Yehoba,” kabiji bukumotu panopantanda ponse ‘pakakumbane maana a kuyuka lukumo lwa Yehoba.’—Isaya 2:2, 3; Habakuka 2:14.
NZUBO YA LESA YASHIMUKULULWA
Kwesakana na mukambizho wa kwa Kilusa wa kulubula bantu, Bayudea pepi nobe 50,000 bajinga mu buzha babwelele ku Yelusalema saka batangijilwa na ndamakyalo Zelubabele, nangwa amba Sheshebaza. Aba babwelele bafikenejiletu kutunga kyakusokelapo bitapisho ne kutendeka kupana milambo kwi Yehoba.
Mwaka walondejilepo bena Isalela baajile kitendekesho kya nzubo ya Yehoba. Balwanyi babo batwajijiletu na kwibakabisha kimye kyo baingijilenga uno mwingilo wa kushimukulula kabiji bano balwanyi batambwile lūsa kwi mfumu lwa kulekesha uno mwingilo. Ngauzhi Hagai ne Zekaliya batundaikile bena Isalela kuba’mba batendeke jibiji mwingilo wa kushimika nzubo ya Lesa nangwa kya kuba bebalekeshe uno mwingilo. Balwanyi ba bena Isalela baumvwine bingi moyo kuba’mba kechi bafwainwa kupimpula mukambizho wa kwa Kilusa mfumu wa Pelisha ne. Kupesapesa kwaubiwe kwalengejile kutana mukambizho wakambizhe Kilusa na mambo a ‘nzubo ya Lesa yajinga ku Yelusalema.’ (Ezela 6:3) Mwingilo waendelenga bingi bulongo kufikatu ne kimye kyo apwile.
Mepuzho a mu Binembelo Akumbulwa:
1:3-6—Nanchi bena Isalela bakaine kubwela ku ntanda yabo kechi bajinga na lwitabilo lwakosa nenyi? Bamo kechi babwelele ku Yelusalema ne, mambo batemweshe bintu bya ku mubiji nangwa kampe kechi banemekele mpopwelo ya kine ne, pano bino kechi byo byajinga bonse ne. Lwendo lwa kuya ku Yelusalema lwajinga lwa kwenda bañondo bana nangwa batanu mambo pajinga musinso wafika ku makilomita 1,600. Kabiji ino ntanda yajingatu bikulukulu pa myaka 70, onkao mambo kwikalamo ne kutendeka mwingilo wa kushimukulula kwakebewenga bantu bakosa. Kwakubula nangwa kuzhinaukatu ne, bamo bakankelwe kubwela ku Yelusalema mambo a bikola, bukote, ne mitembo ya mu kisemi.
2:43—Ba Mingilo ya ku nzubo yazhila bajinga bañanyi? Bano bajinga bantu babujile bena Isalela baingilanga mingilo ya pa nzubo ya Lesa. Pa bano pajinga ba mu kisaka kya bena Gibeona ba mu moba a kwa Yoshua kabiji bakwabo nabo ke boba bo apaine ‘Davida ne babineme banji ku bena Levi amba bebakwashengako.’—Ezela 8:20.
2:55—Ba mu bisaka bya bakalume ba Solomone bajinga bañanyi? Bano bajinga bantu babujile bena Isalela baingilanga mingilo yanema bingi mu mwingilo wa Yehoba. Kampe baingilanga mingilo ya bunembeshi mu nzubo ya Lesa nangwa mingilotu ikwabo ya bukulumpe.
2:61-63—Nanchi Ulimu ne Tumimu byaingijishiwanga pa kwipuzha kwi Yehoba, byajingako mu boba bantu babwelelenga kufuma mu buzha nyi? Aba bakankelwe kuyuka bisaka byabo mo bafumine pa kuba’mba bekale bañanga bafwainwe kwingijisha Ulimu ne Tumimu. Ezela waambilepotu pa kino. Mu Binembelo kechi mwaambiwapo amba baingijishenga Ulimu ne Tumimu pa kyokya kimye nangwa kulutwe na lwendo ne. Kwesakana na kisho kya Bayudea, balekele kwingijisha Ulimu ne Tumimu kimye nzubo ya Lesa kyo yaonawinwe mu 607 B.C.E.
3:12—Mambo ka “bakote bamwenepo kala nzubo itanshi” ya Yehoba kyo bajijile? Bano banabalume bafwainwa bavulukile buya bwa nzubo yatungile Solomone. Kitendekesho kyo baajile kya nzubo ya katataka kyajingatu “nobe kintu kyakukayisha [kwi abo].” (Hagai 2:2, 3) Mingilo yo baingijilenga kechi yaesakene pamo na lukumo lwa nzubo ya kala ne. Kibakolele bingi ku muchima, kyo kyalengejile amba bajile.
3:8-10; 4:23, 24; 6:15, 16—Papichile myaka inga pa kuba’mba bapwishe kushimukulula nzubo ya Lesa? Kitendekesho kya nzubo ya Lesa kyaajilwe mu 536 B.C.E., “mu mwaka wa bubiji wa kwiya kwabo.” Mwingilo wa kushimika waimene mu moba a Mfumu Atazakeshi, mu 522 B.C.E. Uno mwingilo bamulekeshe kufikatu ne mu 520 B.C.E., mwaka wa bubiji wa bukalama bwa Mfumu Daliusa. Nzubo ya Lesa yapwile kushimukululwa mu mwaka wa butanu na umo wa bukalama bwanji, nangwa amba mu 515 B.C.E. (Monai kabokoshi kaji na mutwe wa kuba’mba Bamfumu babena Pelisha Kufuma mu 573 kufika mu 468 B.C.E.”) Onkao mambo, papichile myaka makumi abiji pa kuba’mba nzubo ya Lesa ipwe kushimukululwa.
4:8–6:18—Mambo ka abye byambo bya buku wa Ezela kyo byanembejilwe mu Kialamaika? Abye byambo byajinga makalata afumine ku babinemanga ba mu kafulumende byo banembejile bamfumu ne mikumbu yakumbwile bamfumu. Ezela wanembulwile bino byambo kufuma mu mabuku abena kengi byanembelwe mu Kialamaika, mulaka waambanga bantu bavula pa kyokya kimye. Binembelo bikwabo panembwa milaka ya kupatankanya ke Ezela 7:12-26; Yelemiya 10:11, ne Danyela 2:4b–7:28.
Lufunjisho Kotuji:
1:2. Byambo byaambile ngauzhi Isaya myaka nobe 200 kunyuma byaishile kufikizhiwa. (Isaya 44:28) Bungauzhi buji mu Mambo a Yehoba bufikizhiwa.
1:3-6. Byonka byajinga bena Isalela bamo bashajile mu Babilona, Bakamonyi ba kwa Yehoba bavula kechi baji na bulume bwa kutendeka mwingilo wa kimye kyonse nangwa kuya na kwingijila ku mapunzha kwakepa basapwishi ne. Pano bino batundaika boba bakonsha kwingila kabiji bapana bupe bwa kwitemenwa bwa kukwasha mwingilo wa kusapwila ne kulenga baana ba bwanga.
3:1-6. Mu ñondo wa butanu na bubiji mu 537 B.C.E. (Tishri, kiji nobe mu ba September/October), aba bakishinka babwelele bapaine bitapisho byabo bitanshi. Mfumu Nebukaneza watwelele mu Yelusalema mu ñondo wa butanu (Abu, kiji nobe mu ba July/August) mu 607 B.C.E. kabiji byo papichile bañondo babiji muzhi yense bamonaune. (2 Bamfumu 25:8-17, 22-26) Byonka byo kyaambijilwe jimo, myaka 70 yo aikele Yelusalema ke masalatu yapwile pa kimye kyafwainwa. (Yelemiya 25:11; 29:10) Byonse byaambiwa mu Mambo a Yehoba bifikizhiwa.
4:1-3. Aba bashajilepo bakishinka bakaine kuba byo bebambijile mambo kuba bino umvwe kwibalengejile kutendeka kwendañana na bapopweshi ba bubela. (Kulupuka 20:5; 34:12) Bapopweshi ba Yehoba nabo ano moba kechi bendañana na bantu baji na lwitabilo lungi ne.
5:1-7; 6:1-12. Yehoba wakonsha kupimpula bintu kuba’mba bantu banji bamwenemo.
6:14, 22. Muji bingi mapesho mu kwingila mwingilo wa Yehoba na mukoyo.
6:21. Byo bamwene byaingijiwenga bulongo mwingilo wa Yehoba, bena Samaliya baikalanga mu ntanda ya Bayudea ne boba babwelele batendekele kupopwela bankishi bapimpwile byubilo byabo. Nanchi netuwa kechi twafwainwa kwingilanga mwingilo wetu ye twapewa kwi Lesa wa kusapwila nenyi?
EZELA WABWELA KU YELUSALEMA
Papichile myaka makumi atanu kufuma papainwe nzubo ya Yehoba yo bashimukulwile. Ezela wafumine mu Babilona ne kubwela ku Yelusalema mu 468 B.C.E. kasa asenda ne bantu ba Lesa bashajilepo ne mali apainwe a bupe. Nga akwa ko afikile wataineko ka?
Babineme bamubujile Ezela amba: “Bena Isalela ne bañanga ne bena Levi kechi baabana nabo ba mu byalo mu bisela byabo bya bunya ine.” Kabiji “babineme ne bakulumpe ba bantu bo bajinga batanshi mu kuno kuzhilulula.” (Ezela 9:1, 2) Kino kyamukolele bingi ku muchima Ezela. Bamwambijile’mba “chinchikai ne kwikyuba.” (Ezela 10:4) Ezela waubilepo kimo, kabiji bantu baumvwine byo aambile.
Mepuzho a mu Binembelo Akumbulwa:
7:1, 7, 11—Nanchi bino byepelo byonse byaambatu pe Atazakeshi waimikile mwingilo wa kushimika nyi? Ine. Atazakeshi ke jizhina ja mushingi jaingijishiwe na Bamfumu babiji ba bena Pelisha. Umo kampe wajinga Bandiya nangwa Gaumata, waimikile mwingilo wa kushimika nzubo ya Lesa mu 522 B.C.E. Atazakeshi wajingako kimye Ezela kyo abwelele ku Yelusalema wajinga Atazakeshi Longimanashi.
7:28–8:20—Mambo ka Bayudea bavula bajinga mu Babilona o babujijilenga kukeba kuya ku Yelusalema na Ezela? Nangwa kya kuba papichile myaka kukila makumi atanu na jimo pabwelejile jibumba jitanshi ja Bayudea mu kyalo kyabo, mu mapunzha avula a mu Yelusalema kechi mwajinga bantu ne. Kyakatezhe bingi kubwela ku Yelusalema ne kutendeka bwikalo jibiji. Mu oa moba mu Yelusalema kechi mwajinga bintu bya bunonshi bya kukonsha kukebula Bayudea bajinga na bintu bya ku mubiji mu Babilona ne. Kabiji lwendo nalo lwakatezhe bingi. Aba babwelelenga bafwainwe kwikala na luketekelo lwakosa mwi Yehoba, kutemwa mpopwelo ya kine, kabiji ne kwikala bakosa pa kuba’mba baye ku Yelusalema. Nangwatu Ezela wakosele mambotu a bukwasho bwa Yehoba. Ezela watundaikile bisemi 1,500 ko kuba’mba bantu pepi nobe 6,000. Kabiji panyuma ya kuba Ezela waingijisha mashinda akwabo, bena Levi 38 ne ba kwingila mingilo ya ku nzubo yazhila ya Lesa 220 nabo benungile ku jino jibumba.
9:1, 2—Mambo ka kusongozhana na bantu ba mu byalo kyo kwatamijile? Uno mukoka wabwelele wafwanyijilwetu kutwajijila na kupopwela Yehoba kwapwa kufikatu ne kimye kya kwiya Mesiasa. Kusongozhana na bantu bangi kwakonsheshe konauna bupopweshi bwa kine. Mambo a kuba’mba bamo basongwelenga bantu bangi bapopwelanga bankishi, mukoka yense wakonsheshe kutendeka kuba byubilo byaubangapo mikoka ingi. Kino kyakonsheshe kulengela bupopweshi bwa kine konaika. Pano nga Mesiasa inge wafumine pi? Kino kyamukolele bingi ku muchima Ezela!
10:3, 44—Mambo ka o baabenejile na baana ne bakazhi babo pamo? Bano baana umvwe bashajile, aba banabakazhi bo balekele inge babwelelenga’mba twaiya na kumona baana. Kabiji javujishatu baana ba bacheche bakebewa bingi kwibasunga ku bainabo.
Lufunjisho Kotuji:
7:10. Ezela ke muntu wawama bingi ye twafwainwa kumwenako, mambo wibikangako bingi mu kufunda ne kufunjisha Mambo Lesa. Watesheshe bingi muchima wanji mu buku wa Mizhilo ya Yehoba. Byo atanganga mu buku wa Mizhilo, Ezela wateleko bingi muchima ku byaambanga Yehoba. Waingijishenga byo afunjilenga kabiji ne kufunjishako bakwabo.
7:13. Yehoba ukeba bakalume bepana.
7:27, 28; 8:21-23. Ezela wamutumbijikile bingi Yehoba, ne kumusashijila saka akyangye kutendeka lwendo lwakatezhe lwa kuya ku Yelusalema, kabiji wabikilenga bumi bwanji mu kizumba na mambotu a kukeba kutumbijika jizhina ja Lesa. Mu jino jishinda, waikala wa kumwenako wawama bingi kotuji!
9:2. Twafwainwa kumvwina jifunde ja kusongola nangwa kusongolwatu “monka mwi Nkambo.”—1 Kolinda 7:39.
9:14, 15. Kwendañana kubi kwakonsha kwitulengela kubula kubilwa bibusa bya Yehoba.
10:2-12, 44. Bantu basongwele banabakazhi ba mu byalo balapijile ne kuleka mashinda abo atama. Kino kintu kyo baubile ke kya kumwenako kyawama bingi.
Yehoba Ufikizha Milaye Yanji
Buku wa Ezela byoanemapo kotuji! Yehoba wafikizhe milaye yanji pa kimye kyafwainwa ya kukasulula bantu banji mu buzha mu Babilona ne kutendeka mpopwelo ya kine mu Yelusalema. Nanchi kino kechi kikosesha lwitabilo lwetu mwi Yehoba ne milaye yanji nenyi?
Akimonai bya kumwenako biji mu buku wa Ezela. Ezela ne bashajilepo babwelele ku Yelusalema na kutendeka mpopwelo ya kine bamwesheshe kya kumwenako kyawama bingi kya kwipana kwi Lesa. Uno buku waamba ne pa lwitabilo lwa bantu ba mu byalo bajinga na moyo wa kwakamwa Lesa ne muchima wawama wa kwikepesha wamwesheshe bantu balapijile ku bubi bwabo. Ee, byambo bya kwa Ezela byanembeshiwa na mupashi bimweshatu patoka’mba “Mambo a Lesa o omi, ne kwingila engila.”—Bahebelu 4:12.
[Kipikichala pa peja 23]
Kilusa
[Kipikichala pa peja 23]
Mu buku wa kwa Kilusa mwajinga mukambizho wa kuba’mba bantu bajinga mu buzha bafwainwe kubwela ku kyalo kyabo
[Byambo bya Muntu Ungi]
Cylinder: Photograph taken by courtesy of the British Museum
[Kipikichala pa peja 26]
Nanchi mwayuka kyalengejile Ezela kwikala mufunjishi ufunjisha bulongo nyi?