Umvwe Bemuzhingijisha
BANTU bavula bamba’mba kushinkanya kwawama. Mambo mwayilatu kisemwa kechi tumvwa bulongo ne, umvwe betuzhingijisha nangwa betuba kyatama. Jiwi jetu ja mu muchima ja kuyuka kyawama ne kyatama jikeba kolola bintu umvwe byaya munsunya. Bwipuzho ke bwa kuba’mba, mu ñanyi jishinda?
Bintu bituzhingijisha byavula bingi, nabiji kukuzhangula lupi, kukushinjika, nangwa kukunena mwenga, kukupuma, kukupukula bipe ne bintutu bikwabo. Nanchi mumvwa byepi ku muchima umvwe kimo pa bino byatongolwa kimumwekela nangwa kikwabotu? Bantu bavula lelo jino batemwa kwamba’mba ‘Ukekimona pa kyo anguba!’
Mu kyalo kya United States baana basukulu pa sekondale umo babepela bafunjishi bebololako pa byo batamisha na mulanguluko wa kukeba kushinkanya nabo. Brenda Mitchell ntangi wa Kabungwe ka Bafunjishi mu New Orleans wamba’mba: “Kimweka ke kya kuba’mba umvwe mufunjishi bamubepela jizhina janji jitama.” Nangwa kya kuba kyayukanyikwa amba bamubepejile jizhina jishalatu monka jatamina.
Pa nkito bamingilo bavula bo bapanga bakeba bingi kushinkanya na bebatwezha nkito kupichila mu konauna nangwa kufuuta byambo bimo mu makompyuta a kampanyi. Bakwabo basenda byambo byanema bya bufyamfya bya pa kampanyi ne kwibipana nangwa kwibipotesha ku bakwabo. Kununga pa kwiba byambo mu kompyuta, pepala wa byambo umo washimuna’mba: “Kwiba bipe bya kampanyi jo jishinda jimo bamingilo jo bashinkenyamo.” (The New York Times) Pa kukeba kupwisha mashinda atama a kushinkenyamo, tumpanyi twavula twafuukulapo kwikala na bakasopa bakumona amba wa mingilo ye bapanga nkito wapaika bintu byanji ne kumushinjikinya kufuma mu mpunzha ya kampanyi.
Javula batemwa kushinkanya ke bantu bo twipwiluluka nabo, nabiji balunda netu, bayukane, ne ba mu kisemi. Ku muchima umvwe kwakola na mambo a byambo byatama nangwa kintu kyatama kwakonsha kulengela muntu kushinkanya. Umvwe mulunda nenu wimuzazukila nanchi nenuwa mu mukumbula na bukaji nyi? Umvwe wa mu kisemi wimuzhingijisha nanchi mukeba kushinkanya nanji nyi? Kyapela bingi kuba bino umvwe muntu witutamisha twipwiluluka nanji.
Kushinkanya Kwatama
Javula bashinkanya bakeba kufomona bukaji. Kya kumwenako, Baibolo witubula amba baana ba mushakulu Muhebelu Yakoba byo baumvwine’mba Shekema mwina Kenana wakwata nyenga yabo Dina ne kulaala nanji, ‘ku michima kwibafichile ne kuba bukaji bukatampe.’ (Ntendekelo 34:1-7) Kushinkanya na mambo a kyatama kyo baubile nyenga yabo, baana ba balume babiji ba kwa Yakoba bamumvwañejile Shekema ne ba mu kisemi kyanji. Kwingijisha bujimuku, Shimeona ne Levi batwelele mu muzhi wa Kenana ne kwipaya banabalume bonse ne Shekema pamo.—Ntendekelo 34:13-27.
Nanchi akwa kwipayañana kwapwishishe lukatazho nyi? Yakoba byo aumvwine byaubile baana banji wibakajipijile’mba: “Anweba mwandetela byakatazha mambo mwandenga amiwa ke muntu ye bashikwa ku bantu bekala muno mu ntanda, ... abo inge bakonkana ne kuntula bulemo amiwa nkonaikatu, ami mwine ne ba kwami bonsetu pamo.” (Ntendekelo 34:30) Ee, mu kifulo kya kupwisha lukatazho, kushinkanya kwabo kwalengejiletu lukatazho kubayilako; kisemi kya kwa Yakoba kyasusubele mambo a kuchina kwibalukuka ku bakwabo bakinkalankulo bo bazhingijishe. Lesa pa kwibavimbila ku kuno kulukukwa, wabujile Yakoba ne kisemi kyanji kuvilukila ku Betele.—Ntendekelo 35:1, 5.
Byamwekele na mambo a kumukwata Dina ne kulaala nanji muji lufunjisho lwanema bingi. Kushinkanya javula kulengelatu lukatazho kubula kupwa. Byambo bya bena German byayilamo bingi bya kuba’mba: Kushinkanya kechi kupwa ne.
Kushinkanya Kechi Kupwa Ne
Kyatama bingi kukeba kushinkanya na muntu witulenga mambo. Buku wa kuba’mba Forgiveness—How to Make Peace With Your Past and Get On With Your Life waamba’mba: “Kuzhingila kwimanyikatu. Kulengelatu kutaya kimye ne ngovu na kulanguluka pa kyatama kyo betuba, kufinga bantu betuba kyatama, ne kumonapo mashinda mwa kushinkenya. Byonkatu byaamba Baibolo amba: “Kichima kibozha bikupa.”—Byambo bya Mana 14:30.
Muntu wakonsha kwikala byepi na lusekelo umvwe uji na bukaji ne na milanguluko yatama? Mwanamulume umo waambile’mba: “Umvwe mulanguluka’mba ‘kushinkanya kwawama,’ monai bwikalo bwa boba batemwa kushinkanya byo buji.”
Monai bibena kumweka mu mapunzha avula mwaya ntanda muji malwañano a mishobo ne milukuchi ya bya bupopweshi. Javula kwipayañana kulengela kushinkanya ne kifumamo ke lupato lubula kupwa ne lufu. Kya kumwenako bampupabizhila byo baipaile bakyanyike 18 na bomba, wamukazhi wajijilenga waambile’mba: “Twafwainwa kwibobakyo nabo kyo betuba!” Kino kilengelatu malwañano kutwajijila, ne bantu bavula kwitumpamo.
“Jiso pa Jiso Jikwabo”
Bamo baamba’mba kushinkanya kujitu bulongo mambo ne Baibolo byo byo aamba. Baamba’mba “Nanchi Baibolo kechi waamba’mba ‘jiso pa jiso jikwabo, ne jino pa jino jikwabo’ nenyi?” (Bena Levi 24:20) Muzhilo wa kuba’mba “jiso pa jiso jikwabo” umweka nobe utundaika kushinkanya. Bino kino kyakwashisheko kupwisha nangwa kukepeshako kushinkanya. Mu ñanyi jishinda?
Umvwe mwina Isalela wakozha mukwabo ne kumusaba jiso, Muzhilo waswishishe kumuba kintutu kimo. Bino kechi wa mu kisemi kya ye bakozha nangwa mwine muntu ye bakozha ye waubanga kino ku wamulenga mambo ne. Muzhilo watundaikanga ye bauba kyatama kutwala mambo ku kije, ko kuba’mba kutwala ku bamitonyi bayukile mwa kuchibila. Kino kyalengelanga muntu wakozhañana kyanshiji kumuchibila mambo monka mo afwainwa pa kuba kechi paikala kushinkanya ne. Bino kino mwavwangwa byavula.
Uno muzhilo wa kukambula walenga mambo saka akyangye kwikalako Yehoba wabujile mukoka wa bena Isalela kupichila mwi Mosesa amba: “Kechi ukamushikwe mulongo wobe mu muchima wobe ne... . Kechi ukashinkanye ne, nangwa kwikala na mfika na balongo bobe ne.” (Bena Levi 19:17, 18) Ee, mulanguluko wa kuba’mba “jiso pa jiso jikwabo, jino pa jino jikwabo” wafwainwa kumumvwisha kwesakana lulayañano lwa Mizhilo lwaimena pa mizhilo ibiji yaambilepo Yesu kuba’mba: ‘Ukamutemwa Nkambo Lesa wobe na muchima wobe yense, ne na mweo wobe yense, ne na maana obe onse’ ne “Ukatemwa mukwenu pamo byonka byo witemwa obe mwine.” (Mateo 22:37-40) Bino nanchi bena Kilishitu ba kine bafwainwa kuba byepi umvwe beboba kyatama?
Londalondainga Mutende
Baibolo utongola Yehoba amba “Lesa wa mutende” kabiji wakambizha bapopweshi banji ‘kukeba mutende, ne kumulondalonda.’ (Bahebelu 13:20; 1 Petelo 3:11) Nanchi kine kyapela kulonda mutende nyi?
Mu mwingilo wanji panopantanda, Yesu ba mushipijilenga, kumupuma ne kumumanyika ku balongo banji, kumusolola ku mulunda nanji ne kumunyema ku baana banji ba bwanga bonse. (Mateo 26:48-50; 27:27-31) Waubilepo byepi? Mutumwa Petelo wanembele’mba “byo bamwambijile mwenga, kechi walubwile mwenga ne; kabiji byo amanamine kechi wapingile bipingo ne; bino wafikizhe mambo anji kwi yewa uchiba mambo mo aolokela.”—1 Petelo 2:23.
Petelo waambile’mba: “Kilishitu naye wimumanamijile anweba, ne kwimushila mwa kulondela, mulonde monka mu ngayo yanji.” (1 Petelo 2:21) Ee, bena Kilishitu batundaikwa kulondela Yesu, ne mu byoamanaminenga. Yesu waambile pa kino mu jashi ja pa mutumba amba: “Sa mwibatemwa balwanyi benu ne kwibalombela bemupata; namba mwikale bana ba Shenu wa mwiulu.”—Mateo 5:44, 45.
Nanchi baji na butemwe bwa Kilishitu bakonsha kuba byepi umvwe be boba kyatama? Byambo bya Mana 19:11 byaamba’mba: ‘Maana o amulengela muntu kubanda kuzhingila, kabiji buneme bwanji bumwekela mu kwibalekelako bantu mambo o bamulenga.’ Kabiji bomvwina lujimuno lwa kuba’mba: “Kechi mushindwe na bubi ne, poso mushinde bubi na byawama.” (Loma 12:21) Bino byambo byo byapusanapo na muchima wa kukeba kushinkanya uji na bantu bavula lelo jino! Butemwe bwa kine bwa bena Kilishitu bwakonsha kwitukwasha kubula kwikala na muchima wa kushinkanya ne “kwibalekelako bantu mambo” mambo butemwe kechi ‘butako muchima pa kubiwa byatama ne.’—1 Kolinda 13:5.
Nanchi kino kibena kulumbulula’mba umvwe betulenga mambo nangwa kwitukabisha, twafwainwa kutalangapo nyi? Ine! Paulo byo aambile’mba, “Mushinde bubi na byawama,” kechi walumbulwilenga’mba mwina Kilishitu bafwainwa kumuba kyatama saka atalapotu ne. Bino umvwe betulukuka, twafwainwa kwizhikijila. Umvwe bemulukuka nangwa kwimwangata kipe mwakonsha kwita bakapokola. Inge mwaikala na lukatazho pa nkito nangwa pa sukulu, paji bakulumpe baji na bulume bwa kwimukwasha, ko ko mwakonsha kutwala lolo lukatazho.—Loma 13:3, 4.
Nangwa byonkabyo kyawama bingi kuyuka’mba bunchibamambo bwaoloka bwakepa mu ino ntanda. Bantu bavula bakeba bunchibamambo bwaoloka pano bino bapulwilamotu mabula, kino kibalengela kwikalatu na bukaji ne lupato.
Satana utemwa bingi umvwe bantu kebeshinkanye ne kwishikwa bene na bene. (1 Yoano 3:7, 8) Kyanema bingi kulabijila bino byambo bya mu Baibolo bya kuba’mba: “Anweba batemwe, kechi mushinkanye ne, kokelai bukaji bwimufikila: mambo kyanembwa’mba, Kushinkanya ko kwami; amiwa yami nkashinkanya, byo byaamba Nkambo.” (Loma 12:19) Umvwe twaketekela Yehoba kolola bintu, kechi tukekala na bukaji ne kukeba kukozhañana ne.—Byambo bya Mana 3:3-6.
[Mabulañano pa peja 18]
‘Ukamutemwa Nkambo Lesa wobe na muchima wobe yense, ne na mweo wobe yense, ne na maana obe onse’ ne “Ukatemwa mukwenu pamo byonka byo witemwa obe mwine”
[Bipikichala pa peja 19]
Butemwe kechi ‘butako muchima pa kubiwa byatama ne.’—1 Kolinda 13:5