‘Mu Mitumba mo Mukapoyanga Mukuba’

Jibumba ja bantu bapoyapoya bya kala bapeselepeselenga mu mayengo ne mu makelo ajinga mu kiselebwa kya mu Yudea. Bataine jiyengo jajinga peulu ya mutumba. Nanchi basa kutanamo bintu bya buneme, nabiji bintu bya kala nangwa nobe yoya Mivungilo ya pa Kalunga Kafwa nyi? Kwa kubula ne kuketekelatu ne, bataine bintu bya buneme byo batelele amba Nahal Mishmar.

BINO bya buneme bebitaine mu mulala saka bebipombela mu mukeka wa matete. Kabiji bebitulukile mu March 1961, amo mwajinga bintu byapusana pusana kukila pa 400 kabiji byavula byajingamo byalengelwe na mukuba. Mu bino mwajinga tubondo, ndondo, bingijisho, ne bilwilotu bikwabo. Bino byo bataine byanema bingi ku batanga Baibolo na mambo a byanembwa pa Ntendekelo 4:22 byaamba pe Tubalakena, amba “wabunjile byonse bya kwingilako bya lubemba ne kapotwe.”

Bavula kechi bayuka kwafumine bino bya buneme byatainwe ne. Kutanwa kwa bino bintu kumwesha kuba’mba kupoya mukuba, kusungulula, ne kulenga bintu byo bakebanga byayukanyikilwe ne ku bantu bajingako kimye kyanembejilwengamo Baibolo.

MAPUNZHA O BAPOYANGAMO MUKUBA MU NTANDA YA MULAYE

Byo kwashajiletu pacheche kuba’mba bena Isalela batwele mu Ntanda ya Mulaye, Mosesa wibabujile amba: “Kyo kyalo kya mabwe a kapotwe, ne kya mitumba mo mwakonsha kupoya mukuba.” (Mpitulukilo ya mu mizhilo 8:7-9) Bapoyapoya bya kala batuluka mapunzha mu kyalo kya Isalela ne Yodano mo bapoyanga ne kusungulula mukuba pa mapunzha nabiji Feinan, Timna ne Khirbat en-Nahas. Byatanwa mu ano mapunzha bisololapo ka?

Mu mpunzha ya Feinan ne Timna muji tulengwa twabula kuzhikisha twavula, amo mo bapoyanga mukuba kukila pa myaka 2,000 yapitapo. Kufikatu ne lelo jino, bantu bakonsha kutana tumabwe twa mukuba twavula bingi ku ano mapunzha. Bantu bapoyanga mukuba kala bapokolanga mu mabwe na bingijisho byalengwa kufuma ku mabwe pa kuba’mba bapoye mukuba, kabiji uno wajinga mwingilo wakosa bingi. Umvwe mukuba wapwapo, bapoyanga kuya panshi ne kulenga bimbo bikatampe ne kulenga mimpumpa. Mu buku wa Yoba, mwalumbululwa byo bapoyanga uno mukuba. (Yoba 28:2-11) Uno wajinga mwingilo wakosa, mambo kufuma mu kitota kya busatu kufika ku kya butanu, kamfulumende wa bena Loma bakasanga bakapondo kabiji bakwabo baingilanga mwingilo wa kupoya mukuba ku Feinan.

Byafumanga ku byo basungululanga mukuba bitanyiwa ku Khirbat en-Nahas (kilumbulula “Ndochi Yafumanga ku Mukuba”) bino bimwesha kuba’mba koko basungulwilanga mukuba wavula bingi. Bashayuka bamba’mba baletanga mabwe kufuma ku mapunzha ko bapoyanga mukuba nabiji ku Feinan ne Timna. Pa kuba’mba bafumyeko mukuba ku mabwe o bapoya, baingijishanga myuba yakabanga kufika ku 2,200 Fahrenheit (1,200°C) pa ma awala 8 kufika ku 10. Umvwe babikapo mabwe anema kufika ku 5 kg mwafumanga mukuba wanema 1 kg, awo ye balengelanga bintu byo babena kukeba.

BYO BAINGIJISHANGA MUKUBA MU ISALELA

Pa Mutumba wa Sinai, Yehoba Lesa wakambizhe kuba’mba uno mukuba ye bapoyanga kokwa, bakamwingijishe kushimika tente wa lusambakeno ne mu kupita kwa kimye ku nzubo ya Lesa ya mu Yelusalema beishimikile byonkatu byajinga tente wa lusambakeno. (Kulupuka, kitango 27) Bena Isalela bafwainwa bayukile bya kubunda byela saka bakyangye kuya ku Ijipita, nangwa bayukile saka baji konkakwa. Kimye kyo Bafuminenga mu Ijipita, bayukile bya kulenga mwana ñombe. Kabiji bayukile ne bya kulenga bintu byapusana pusana bya mukuba byakebewenga pa kushimika nzubo ya Lesa nabiji nsanyi, mapuki, tusanyi ne mafosholo.—Kulupuka 32:4.

Panyuma, mu lwendo lwabo lwa mu kiselebwa kampe byo bafikile pa Punona (luno itelwa kuba’mba Feinan), mpunzha iji bingi na mukuba, bantu batendekele kwijizhañanya pa mambo a mana ne mema. Yehoba wibamanyikile kupichila mu kutuma miloolo yajinga na bulembe, kabiji bantu bavula bafwile. Panyuma ya kuba bena Isalela balapila, Mosesa wibasashijile kwi Yehoba, kabiji aye wakambizhe Mosesa kulenga muloolo wa lubemba ne kumwimika pa kichi. Jishimikila jaamba kuba’mba: “Kabiji bonse bo basuma bakekala na bumi ponka pa kwikitala.”—Kubala 21:4-10; 33:43.

MUKUBA MU KYALO KYA MFUMU SOLOMONE

Mfumu Solomone waingijishe mukuba wavula bingi pa kuwamisha nzubo ya Lesa mu Yelusalema. Uno mukuba wavula ye aingijishe wafumine kwi shanji aye Davida, kimye kyo ashinjile bena Silya. (1 Byambo bya Moba 18:6-8) “Kizhiba kya kyela” kya lubemba, kisanyi kikatampe kyaowelangamo bañanga mwaikalanga mema malita 66,000 kabiji kyanemene kufika ku matani 30. (1 Bamfumu 7:23-26, 44-46) Kabiji kwajinga ne mashiki akatampe abiji a mukuba ajinga pa kibelo kya nzubo ya Lesa. Ano mashiki alepele mamita 8 kabiji ajinga na mitwe ya mukuba yalepele mamita 2.2. Mashiki ajinga na mapako kabiji ajinga na mujita kufika ku masentimita 7.5, mu bwipi ajinga mamita 1.7. (1 Bamfumu 7:15, 16; 2 Byambo bya Moba 4:17) Kikumisha bingi pa kuyuka kuvula kwa mukuba ye baingijishe pa kulenga bino bintu.

Mukuba bamwingijishanga bingi ku bantu bajingako kala. Tutanga pa bilwilo, minyololo, bijimba, ne binzhilo byo balengele na mukuba. (1 Samwela 17:5, 6; 2 Bamfumu 25:7; 1 Byambo bya Moba 15:19; Salamo 107:16) Yesu waambile pa mali a “mukuba” a kubika mu bikwama, kabiji mutumwa Paulo naye waambile pe “Alekesanda sendwe wa mukuba.”—Mateo 10:9; 2 Timoti 4:14.

Bashayuka ba bya mpito ne bapoyapoya bya kala kechi bayuka ne kwafumanga mukuba mu kimye kyo banembejilengamo Baibolo, ne jishimikila jamba pa bya buneme biji ku Nahal Mishmar ne. Bino nangwa byonkabyo, kishinka ke kya kuba’mba Baibolo waambishatu amba ntanda yaswaine bena Isalela yajinga “kyalo kyawama, . . . kya mitumba mo mwakonsha kupoya mukuba.”—Mpitulukilo ya mu mizhilo 8:7-9.

[Kipikichala pa peja 12]

Photograph © Bintu byakala mu Isalela, Yelusalema; courtesy of Israel Antiquities Authority

[Kipikichala pa peja 13]

Bintu byavula byajinga mu nzubo ya Lesa mu Yelusalema byalengelwe na mukuba