BYA KUKWASHA KISEMI | KUKOMESHA BAANA

Bya Kwisamba na Mwanenu pa Kwitumina Bipikichala bya Mulekese pa Foni

LUKATAZHO

Na mambo a kuba ano moba bantu bavula babena kwingijisha mafoni a mu lupi, kampe mwaumvwapo kala amba banyike betumina bipikichala bya mulekese pa foni. Mwakonsha kwishikisha amba, ‘Nanchi mwanami wakonsha kutendeka kuba bino nyi?’

Mubena kukeba kwisamba na mwanenu pa luno lukatazho. Pano mwafwainwa kutendeka byepi? Saka mukyangye kukumbula buno bwipuzho, monai bintu bimo bilengela banyike kutendeka kwitumina bipikichala bya mulekese, ne ene mambo o mwafwainwa kutelako muchima.a

KILENGELA

• Banyike bamo betumina tubyambo twa pa foni twaamba pa kwilaala pa kuba’mba basengulenga na mwanyike mukwabo ye batemwa.

• Kimye kimo mwanyike wa mukazhi wakonsha kwikopa kipikichala kya mulekese ne kutumina mwanamulume ubena kumukanjikizha kuba byobyo.

• Bimye bimo mwanyike wamulume wakonsha kutuma kipikichala kya mulekese kya wamukazhi pa kuba amba asangajike balunda nanji nangwa kushinkanya na wajinga mukambwe wanji na mambo a kumukana.

Mwanyike ubena kwingijisha foni mu jino jishinda wakonsha kwiletelela. Buku waamba pa bya kwingijisha bulongo intaneti, utelwa’mba CyberSafe, waamba’mba “kutumatu kipikichala kya mulekese kimo kwakonsha kutamisha bwikalo bwa muntu myaka yonse”

Bantu bavula kechi bayuka’mba inge watumatu kipikichala pa intaneti, ko kuba’mba kechi ukekalapo na luusa pa byo bakekingijishanga bantu ne. Sawakya umo kufuma ku U.S Federal Bureau of Investigation (FBI) washimuna’mba mwanyike wamukazhi wa myaka ya kusemwa 18, “wiipayile panyuma ya kuyuka’mba kipikichala kyo atumijile mukambwe wanji pa foni bekisampenye ku banyike bavula bingi pa sukulu po ajinga. Bana basukulu bakwabo, abo batwajijile na kusampanya kipikichala kyanji, batendekele kwendeleka uno wamukazhi.”

Kutuma bipikichala bya mulekese kwakonsha kwikala ke mambo akatampe. Kyakumwenako, mu mapunzha amo, banyike batumine bipikichala bya mulekese ku banyike bakwabo bebapelemo mambo ku kafulumende pa kuba bino. Kabiji bebanembele mu buku mo banemba mazhina a bantu balenga mambo alamata ku bya bulalelale. Mu byalo bimo, bansemi bebapamo mambo inge mwanabo wamucheche walenga mambo a kutuma bipikichala bya mulekese.

BYO MWAKONSHA KUBA

Lengai mizhilo ya kulondela. Nangwa kyakuba kechi mwakonsha kusopanga foni wa mwanenu kimye kyonse ne, bino mwakonsha kumona kuba’mba mwanenu wayuka mizhilo ya pa nzubo, kubikapotu ne byakonsha kufumamo inge walala yoyo mizhilo. Vulukai ne kuba’mba byo muji bansemi, muji na luusa lwa kuyuka mwanenu byo engijisha foni.—Jifunde ja mu Baibolo: Efisesa 6:1.

Kwashai mwanenu kulangulukapo bulongo pa lukatazho lufumamo. Mwakonsha kwamba’mba: “Bavula kutuma bipikichala bya mulekese bekilumbulwila mwapusana pusana. Nga obewa ulangulukapo amba ka?” “Ñanyi bipikichala byo umona amba kechi byawama kutuma ne?” “Mu mapunzha amo, kafulumende upana mambo inge mwanyike watumina mukwabo kipikichala kya mulekese. Nanchi walanguluka amba kutuma bipikichala bya mulekese kwatama kya kuba muntu bamukambwilapo nyi?” “Mambo ka kutuma bipikichala bya mulekese o kwatamina?” Telekeshai ku byo abena kwamba ne kumukwasha kuyuka kuba’mba kyanema kulanguluka pa byatama bifumamo.—Jifunde ja mu Baibolo: Bahebelu 5:14.

Ingijishainga bya kumwenako. Mwakonsha kwambila mwanenu wamukazhi amba: “Twambe’mba mwanyike wamukazhi babena kumukanjikizha ku mwanyike wamulume kutuma ‘bipikichala bya mulekese’. Abya wafwainwa kuba byepi? Nanchi wafwainwa kuba byo babena kumukanjikizha pa kubatu amba atokeshe uno wamulume ku muchima nyi? Abya wafwainwa kukana kutuma bipikichala, bino saka atwajijila kusengula nanji nyi? Inyi wafwainwa kupwisha buno bulunda nangwa kubulako bakulumpe pa luno lukatazho?” Kwashai mwanenu wamukazhi kulangulukapo bulongo. Mwafwainwa kwingijisha byonka bino byambo umvwe mubena kukeba kwisamba na mwanenu wamulume.—Jifunde ja mu Baibolo: Ngalatiya 6:7.

Mufikai mwanenu pa muchima. Mwipuzhai mepuzho nabiji a kuba’mba: Nanchi kwikala na byubilo byawama kwawama nyi? Ukeba kuyukanyikilwa ku byubilo bya mutundu ka? Wafwainwa kumvwa byepi inge walengesha muntu bumvu kupichila mu kusampanya kipikichala kyanji kya mulekese? Wakonsha kumwenamo byepi inge watwajijila kuba byawama? Kwashai mwanenu ‘kwikala na jiwi ja mu muchima jawama.’—1 Petelo 3:16.

Ikalai bakumwenako bawama. Baibolo wamba’mba maana afuma mwiulu alengela muntu kwikala wabula bubipisho kabiji wabula bukamfutumfutu. (Yakoba 3:17) Nanchi byubilo byenu byayilamo na bino byambo nyi? Buku wa CyberSafe waamba’mba: “Twafwainwa kwikala bakumwenako bawama kupichila mu kubula kutamba bipikichala bya mulekese.”

[Tubyambo twa mushi]

[Kitenguluzha pa peja 8]

BINEMBELO BYAKONSHA KWIMUKWASHA

“Anweba baana, kokelainga bansemi benu.”—Efisesa 6:1.

“Bantu bakoma baji na maana a kupima bintu ne kuyuka kyawama ne kyatama kupichila mu kwiengijisha.”—Bahebelu 5:14.

“Mambo kyonka muntu kyo abyala, kyo kyo akanowa.”—Ngalatiya 6:7.

[Kitenguluzha pa peja 8]

BYO MWAKONSHA KUBA

Inge kechi mwakonsha kwisamba na mwanenu pa kisela kya kwitumina bipikichala bya mulekese ne, esekai bino byalondelapo:

Patanshi, shikishai mwanenu emubuleko byubilo byuba banyike bakwabo. Bino apa mwambe’mba: “Naumvwako byavula pa kisela kya kwitumina bipikichala bya mulekese pa foni. Nanchi bonse byo babena kuba nyi?”

Kyalondelapo, lekai ambe byo alangulukapo pa byubilo bya bakwabo. Mwakonsha ne kumwipuzha amba: “Nanchi bantu bayuka bubi buji mu kwitumina bipikichala bya mulekese nyi?”

Panyuma ya bino, isambai nanji pa byo akonsha kuba. Mwakonsha kwamba’mba “Twaya twisambe pa byo wafwainwa kuba inge bakutumina kipikichala kya mulekese.”

Bya kutendeka kwisamba: Pa kutendeka mwisambo, mwakonsha kwamba pa sawakya wa byamwekele. Kyakumwenako, mwakonsha kwamba’mba: “Natangilepo pa jashi jimo ja mwanyike wamukazhi ye bakopele bipikichala bya mulekese ne kwibisampanya pa sukulu yense. Nanchi bintu bya uno mutundu bimweka nyi?”