Bijikila—Mashinda a Kukepesheshamo Bijikila

“Naumvwanga nobe muntu ubena kupumatu mu mwela. Ku nkito, naingilanga maola 16 pa juba pa juba, kubikapotu ne pa mulungu. Kino kyanzhingijishanga bingi mambo natananga mwanami kashimbi walala kala. Bino bijikila byandefwilenga bingi.”—Kari, mu kyalo kya Finland.

BANTU bavula bapita mu byapichilengamo Kari. Kwesakana na kipamo kitala pa butuntulu bwa bumi kya mu United Kingdom, bantu bavula mu kyalo kya Britain babela na mambo a kwikala na bijikila kimye kyo babena kwingila. Kabiji kyanungapo’mba bantu bavula bajila kimye kyo baji pa nkito na mambo a bijikila. Mu mwaka wakatataka kimye bantu bavula kyo apwile makito abo, kyatainwe kuba’mba bavula batomenenga bingi muchi wa kukepeshako bijikila.

Ñanyi bintu bimulengela bijikila?

▪ Kwakamwa bya mu bwikalo—nabiji mali nangwa bintu bikwabotu

▪ Kupayankana na mingilo ya pa juba pa juba

▪ Inge mwizhingijisha na bantu

▪ Kupita mu bintu byatama mu bwikalo

Bijikila bimulengela kwikala byepi?

▪ Kukolwa kolwa

▪ Kukooka mu milanguluko

▪ Kukankalwa kulaala

▪ Kupopomenwa

▪ Kubula kumvwañana na bakwenu

Bijikila bilengela maselo amo mu mubiji kwingijila bukiji bukiji. Inge muntu waikala na bijikila, tuno tumaselo tutendeka kwingila mu mubiji kabiji tulengela muntu kutendeka kupema lubilo, muchima kubamba, ne mashi kwenda lubilo. Kabiji kino kilengela maselo akwabo ne kajo kapana ngovu ku maselo kuzhokoloka mu bibese byonse bya mubiji. Bino byonse binengezha mubiji kutalañana na bintu bibena kuleta bijikila. Inge bintu byalengela’mba mwikale na bijikila byapwa, mubiji ubwela waikalatu bulongo byonka byo ajinga kala. Pano inge kechi byapwa ne, mubiji kechi ukasuluka ne, kabiji utendeka ne kuzakama. Onkao mambo, kuyuka bya kukepeshako bijikila kwanema bingi ku butuntulu bwa mubiji ne kukasuluka kwa milanguluko.

Bya Kukepeshako Bijikila

Bijikila pa bunke bwabyo kechi byatamishatu ne. Kipamo kya American Psychological Association, kitala pa bingila bongo, kyashimuna’mba: “Bijikila bingila mu mubiji wa muntu nobe lutambo wa pa kidali. Inge mwabula kutwenta lutambo, kidali kechi kijila bulongo ne. Kabiji inge mwamutwentesha, lutambo uchibika. Ko ku­ba’mba inge bijikila byavujisha, byakonsha kulengela muntu kufwa bukiji, bino inge muntu pa kimye pa kimye ke ekaleko na bya kwakamwa, bwikalo bwanji kechi bukekala bwa mukose ne. Kine kintu kyo twafwainwa kwakamwa ke bya kukepeshako bijikila.”

Kintu kikwabo kya kulangulukapo ke kya kuba’mba bantu baya na kupusana mu ndangulukilo ne butuntulu bwa mubiji. Onkao mambo, kintu kilengela bijikila ku muntu umo kechi kileta bijikila ku muntu mukwabo ne. Nangwa byonkabyo, mwakonsha kwikala bingi na bijikila inge mingilo yenu ya pa juba pa juba imukokesha kya kuba mukankalwa ne kumonapo kimye kya kukokoloka nangwa kuyuka bya kuba na makatazho apulumukakotu.

Bantu bamo banyemena ku maalwa, bizhima, nangwa kupepa fwanka na mulanguluko wa kuba’mba bisa kwibakwasha “kukepeshako” bijikila. Bakwabo batendeka kujiisha nangwa kuzhikisha juba na kutambatu TV. Pano kuba bino kechi kukwasha muntu kukepeshako bijikila ne, bino kubayishatu lukatazho. Pano, nanchi twakonsha kukepeshako byepi bijikila?

Bantu bavula bakepeshako bijikila kupichila mu kulondela byambo bitanwa mu Baibolo. Nanchi ano maana a mu Baibolo aingijisha bantu bavula akonsha kwimukwasha nyi? Langulukainga pa buno bwipuzho kimye kyo mubena kutala pa bintu bina bilengela bijikila.

1 KWAKAMWA BYA MU BWIKALO

Kafwako muntu ubula kwakamwa ne. Baibolo waamba’mba “bimye ne bintu bya kubula kuketekela, bibamwekela bantu bonse.” (Musapwishi 9:11, NW.) Mwakonsha kuba byepi inge mwaikala na bijikila na mambo a kwakamwa bya mu bwikalo? Esekai bino byalondelapo.

• Bulaiko wa mu kisemi kyenu ye mwaketekela nangwa mulunda nenu. Bya kupesapesa bimwesha kuba’mba inge muntu ubena kupita mu bijikila, kubulako muntu ye atemwa kimye kyonse kukwasha bingi kukepeshako bijikila. Kya kine, “Mutemwe wobe ukutemwa bimye byonse, kabiji mulongo wasemekelwa mambo a kimye kya kumona bya malwa.”—Byambo bya Mana 17:17.

• Kange mulangulukengatu pa bintu byatama bimumwekela ne. Kuba bino kwakonsha kwimulengelatu kukoka mu milanguluko. Kampe bintu byo mubena kuchina kechi bikemumwekelapo ne. O ene mambo Baibolo o aambila’mba: “Kange mubambishenga michima na mambo a juba ja kesha ne, mambo juba ja kesha jikebambisha na byajo.”—Mateo 6:34.

• Lombainga kimye kyonse. Kinembelo kya 1 Petelo 5:7 kyaamba’mba: “Saka mutaya bijikila byenu pe [Lesa], mambo wimuta muchima.” Lesa witulama kupichila mu kwitupa mutende wanji wakine ne kwitulaya kuba’mba ‘Kechi ukasha nangwa kulekelela’ aba bonse banyemena kwi aye pa kuba’mba ebatekeneshe ne kwibakwasha mu bimye bya malwa ne.—Bahebelu 13:5; Filipai 4:6, 7.

2 KUPAYANKANA NA MINGILO YA PA JUBA PA JUBA

Mingilo ya pa juba pa juba, nabiji kuya ku nkito, kufunda, kulama baana ne kusunga bansemi bakikulumpe yakonsha kulengela bijikila kubula kupwa. Kabiji mingilo imo kechi mwakonsha kwiisankilapo ne mambo yo mingilo yenu mu kisemi. (1 Timoti 5:8) Pano bino, ñanyi bintu byo mwafwainwa kuba pa kuba’mba mukepesheko bijikila?

• Ikalaingapo na kimye kya kukokoloka ne kulaala kimye kyabaya. Baibolo waamba’mba: “Kyawama kukokolokako kukila kukizhamo kwingila mingilo ne kupulwilamotu mabuula.”—Musapwishi 4:6, NW.

• Tangizhaiko bintu byanema ne kwikala bwikalo bwapela. (Filipai 1:10) Langulukai pa kupeezhako bwikalo bwenu kampe kupichila mu kukepeshako bya kupotapota nangwa maola o mwingila pa nkito inge kyakonsheka.—Luka 21:34, 35.

Kari, ye twambapo pa kutendeka, wapeezhezheko bwikalo bwanji kimye kyo atendekele kufunda Baibolo. Waambile’mba: “Namwene kuba’mba natele bingi maana pa bintu bya ku mubiji.” Wapoteshe shitolo wanji ne kutendeka kwingila nkito yamupangako kimye kya kwikala na kisemi kyanji. Wanungapo’mba: “Kechi twikala na mali byonka byo twaikalanga nao kala ne, pano bino amiwa ne mukazhami tuji na kimye kyabaya kya kwikala na kisemi kyetu ne balunda netu. Kafwako nkito nangwa busulu bwakonsha kumpa mutende ye nji nanji lelo jino ne.”

3 INGE MWIZHINGIJISHA NA BANTU

Kubula kumvwañana na bakwenu, kikatakata aba bo mwingila nabo kwafwainwa kuleta bingi bijikila. Inge mupita mu ano makatazho, kuji bintu byafwainwa kwimukwasha.

• Inge muntu wimuzhingijisha, esekai kubula kushinkanya. Kange mube bintu byakonsha kulengela mukwenu kuzhingila ne. Kinembelo kya Byambo bya Mana 15:1 kyaamba’mba, “Kukumbula na jiwi jakoka kufwomona bukaji; pakuba kyambo kyakosa kibuvulumuna.”

• Esekai kupwisha luno lukatazho kupichila mu kwisamba kwabunke kabiji mu mushingi na muntu wimuzhingijisha. Kino kikamwe­sha’mba mwamunemeka.—Mateo 5:23-25.

• Esekai kulangulukilako mukwenu ne byo abena kumvwa. Kuba bino kwitukwasha “kubanda kuzhingila” mambo kwitulengela kumona bintu monka mubena kwibimwena mukwetu. (Byambo bya Mana 19:11) Kabiji kwitukwasha ne kumona bakwetu byo balangulukapo pe atweba.

• Esekai kwibalekelako mambo. Kulekelako bakwenu mambo kwawama, kabiji ke muchi wawama bingi ku bijikila. Sawakya umo mu mwaka wa 2001 wamweshe­she’mba, “kubula kwilekelako mambo” kulengela “muchima kubamba ne mashi kwenda lubilo mu mubiji (BP),” pano kwilekelako mambo kulengela kukepeshako bijikila.—Kolose 3:13.

4 KUPITA MU BINTU BYATAMA MU BWIKALO

Nieng, wikala mu kyalo kya Cambodia wapichile mu bya malwa byavula. Mu mwaka wa 1974, bomba wavumine ne kumukozha kimye kyo ajinga pa kibanza kya ndeke. Mwaka walondejilepo, baana banji babiji, kubikapotu ne bainanji ne bamwatawanji bonse bafwile. Mu mwaka wa 2000, nzubo yanji ne bipe byanji bimo byapile na mujilo, kabiji byo papichiletu myaka isatu, bamwatawanji ba bubiji bafwile. Bino byamwekele byalengejile Nieng kulanguluka pa kwiipaya.

Bino, Nieng wataine jishinda ja kuchinchikilamo ano makatazho. Byonka byaubile Kari, naye watendekele kufunda Baibolo ne kumwenamo mu byo afunjilenga. Kino kyamulengejile kwipana kwingila kimye kyabaya kukwasha bantu bakwabo kumona buno buwame. Byo apichilemo bituvululamo kupesapesa kwaubile bashayuka mu Britain mu mwaka wa 2008. Bataine kuba’mba jishinda jimo ja “kuchinchikilamo bya malwa” ke “kukwasha bantu mu mashinda apusana pusana.” Jino jifunde jo batana lelo janembelwe mu Baibolo kala kene.—Byubilo 20:35.

Nieng wataine ne luketekelo lwa bwikalo bwawama kulutwe na lwendo, kimye makatazho onse abena kupitamo bantu lelo jino kyo akapwa. Pa kyokya kimye, “mutende ukavula” kufikatu ne konse kwapela ntanda.—Salamo 72:7, 8.

Luketekelo lwa kine ne maana a kuyuka bya kuchinchika makatazho apusana pusana ke bintu byanema bingi, kabiji byonse bitanwa mu Baibolo. Bantu bavula bingi bamwenamo mu uno buku wakila mu kunema. Ne anweba mwakonsha kumwenamo.

[Mabulañano pa peja 13]

“Kyawama kukokolokako kukila kukizhamo kwingila mingilo”

[Kitenguluzha pa peja 11]

“Jishinda Jawama ja Kutendekelapo” Kukepeshako Bijikila

Kipamo kitala pa bya bumi kitelwa’mba National Institutes of Health (NIH) kya mu United States kyaamba’mba “kupimpulako bwikalo ke jishinda jawama ja kutendekelapo” kukepeshako bijikila. “Patanshi mwafwainwa kujanga kajo kafwainwa, kulaala kimye kyabaya ne kukaya makayo akosesha mubiji. Kintu kikwabo kyo mwafwainwa kuba ke kukepeshako kutoma maalwa, makabekabe ne kofi, apa bino ne kuchinuzhuka kwingijisha bizhima.” Kino kipamo kya NIH kyakambizha bantu kwikalangapo na moba a kukokoloka ku mingilo ya ku nkito, kwikalapo na kimye kya kwisamba na balongo ne balunda, kufundako mingilo imo ya kwingila na maboko, nangwa kufunda bya kujizha kijimba nabiji kidali.