Buku wa mu Baibolo Nambala35—Habakuka
Nembi: Habakuka
Mpunzha ko Anembejilwe: mu Yuda
Kupwisha Kumunemba: nobe mu 628 B.C.E.(?)
HABAKUKA ke ngauzhi mukwabo wa pa bangauzhi babacheche mu Binembelo bya Kihebelu. Nangwa byonkabyo, kimwesho kyo amwene ne byambo byanji bya bungauzhi byatangijilwe na Lesa, kechi bicheche ku bantu ba Lesa ne. Bungauzhi bwanji bukwasha bingi bakalume ba Lesa mu kimye kya lumanamo mambo bupana lutundaiko ne kukoseshañana. Uno buku waambisha pa bukine bukatampe bubiji: Yehoba Lesa ye Nkambo wa bintu byonse, kabiji ne kuba’mba baoloka bamwena bumi mu lwitabilo. Uno buku upana ne lujimuno ku balwanyi ba bakalume ba Lesa ne ku boba bebepekezha mu bukamfutumfutu kwikala bantu banji. Wamwesha bya kwikala na lwitabilo lwakosa mwi Yehoba wafwainwa nyimbo yonse ya kumutota.
2 Buku wa Habakuka watendeka na byambo bya kuba’mba: “Bino byo byambo bya bungauzhi byo aumvwine ngauzhi Habakuka mu kimwesho.” (Ha. 1:1) Uno ngauzhi Habakuka (Kihebelu, Chavaq·quqʹ), wa jizhina jilumbulula’mba, “Kukumbachisha,” wajinga ñanyi? Kafwako bintu byaambiwapo pa mambo a bansemi, mukoka, bwikalo, nangwa lufu lwa Habakuka ne. Kechi twakonsha kwamba mu kushinkamika’mba wajinga nyimbi mwina Levi waimbanga ku nzubo ya Lesa ne, nangwa kya kuba kino kyaambiwapo mu tubyambo twanembwa ku mpelo ya uno buku amba: “Ku mwine ntangi wa banyimbi: Mwimbai na bijimba bya mizhinge.”
3 Kimye ka Habakuka kyo aambile byambo byanji bya bungauzhi? Tubyambo twatongolwa peulu po twanembwa ku mpelo kabiji ne byambo bya kuba’mba, “Yehoba uji mu nzubo yanji yazhila,” bimwesha’mba nzubo ya Lesa mu Yelusalema yakijinga konka pa kyokyo kimye. (2:20) Kino kishinka kubikapo ne byambo bya bungauzhi bimwesha kuba’mba waambile byambo byanji bya bungauzhi byo kwashajile pacheche kuba’mba Yelusalema onaunwe mu 607 B.C.E. Bino myaka inga yashajileko? Kyafwainwa kyajinga panyuma ya bukalama bwa Mfumu waakamwanga Lesa, aye Yosiya mu 659-629 B.C.E. Bungauzhi bwapana byambo byaambijile jimo mwingilo ye bakonsheshe kubula kwitaba bantu ba mu Yuda nangwa kya kuba bebabujileye. Mwingilo kao? Wa kubusha bena Kalodeya (bena Babilona) kwi Lesa kuba’mba bebajimune bena Yuda babujile bukishinka. (1:5, 6) Kino kyafwainwa kyajinga kimye kya ku ntendekelo ya bukalama bwa Mfumu wapopwelanga bankishi, aye Yehoyakimu, kimye mu Yuda kyo mwavujile bantu babujile kwitabila Lesa kabiji ne kuba nshiji. Yehoyakimu bamubikile pa bufumu kwi Felo Neko, kabiji uno mukoka watangijilwenga na bena Ijipita. Na mambo a bobwa bwikalo bo bajingamo, bantu beumvwanga’mba kechi bakonsheshe kwibalukuka nangwa pacheche ku bena Babilona ne. Bino Nebukaneza washinjile Felo Neko mu bulwi bwajinga ku Kakemishi mu 625 B.C.E., ne mu jino jishinda bulume bwa bena Ijipita bwapwile. Ko kuba’mba buno bungauzhi bwafwainwa bwaawilwe aya nkondo saka ikyangye kubiwa ne. Onkao mambo, bino biyukilo bibena kutongola kimye kya ntendekelo ya bukalama bwa Yehoyakimu (bwatendekele mu 628 B.C.E.), kumwesha’mba Habakuka waikeleko kimye kyajingako Yelemiya.
4 Twakonsha kuyuka byepi amba uno buku wanembeshiwa kwi Lesa? Mitanchi ya kala ya Binembelo bya Kihebelu imwesha’mba buku wa Habakuka uji pa mutanchi wa mabuku aitabizhiwa. Nangwa kya kuba mu ino mitanchi kechi mwatongolwamo uno buku pa jizhina ne, kyamweka wabikilwe pa mabuku a ‘Bangauzhi Babacheche jikumi na babiji,’ mambo kwa kubula uno buku wa Habakuka ano mabuku inge kechi afikile 12 ne.a Mutumwa Paulo wayukile buno bungauzhi amba Binembelo byanembeshiwa na mupashi kabiji waambile byambo byaambiwapo mu Habakuka 1:5, kutongola buno bungauzhi amba byambo ‘byaambile bangauzhi ba Lesa.’ (Byubilo 13:40, 41) Waambile bintu byavula bingi mu makalata anji kufuma mu uno buku. Kabiji kufikizhiwa kwa byambo bya kwa Habakuka byaambilenga pa bena Yuda ne bena Babilona kumumwesha kwikala ngauzhi wa kine wa Yehoba, mwina jizhina ne lukumo lo aambijilengamo.
5 Buku wa Habakuka uji na bitango bisatu. Bitango bitanshi bibiji ke mwisambo pakachi ka nembi ne Yehoba. Byaamba pa bulume bwa bena Kalodeya kabiji ne pa bulanda bwaishijilenga bena Babilona betujilenga bintu byavula byabula byabo, banonkeshanga ba mu nzubo yabo na byo bamwena mu kuba bubi, batunganga muzhi na bya bumbanzhi kabiji ne kupopwela bankishi ba kusonga. Kitango kya busatu kyaamba pa lukumo lwa Yehoba pa juba ja bulwi kabiji kyakila bitango bikwabo mu jishinda mo kyanembelwa, kabiji jaumvwanyika. Kino kitango ke lulombelo lwa nyimbo ya bulanda kabiji lwatelwa’mba, “kitango kimo kiji pa yoya nsansawilo yawama bingi kabiji yanema mu nsansawilo yonse ya Kihebelu.”b
ENE MAMBO O AWAMINA
12 Byo ayukile amba bungauzhi bwa kwa Habakuka bwawama mu kufunjisha, mutumwa Paulo waambile byambo byaambiwapo mu kitango 2, kyepelo 4 pa bimye bisatu byapusana pusana. Byo akoseshenga kishinka kya kuba’mba mambo awama ke bulume bwa Lesa bupulusha muntu yense uji na lwitabilo, Paulo wanembejile bena Kilishitu ba mu Loma amba: “Mambo mo mumwekela bololoke bwa Lesa bwa mu lwitabilo ku lwitabilo: monka mo kyanembelwa’mba, Mololoke ukamwena bumi ku lwitabilo.” Pa kunembela bena Ngalatiya, Paulo wakoseshe kishinka kya kuba’mba bibusa biya kupichila mu kwikala na lwitabilo. Waambile’mba: “Kyamwekeshatu amba, Kafwako nangwa umo ubingila mu Mizhilo ku meso a Lesa ne: mambo: Mololoke ukamwena bumi mu lwitabilo.” Kabiji Paulo wanembele mu nkalata yanji ku Bahebelu amba, bena Kilishitu bafwainwa kumwesha luketekelo lumi, lupulusha mweo kabiji waambilepo jikwabo pa byambo bya Yehoba biji mu Habakuka. Nangwa byonkabyo, kechi waambiletu byambo bya kwa Habakuka byonka bya kuba’mba, “mololoke wami ukamwena bumi mu lwitabilo” ne, bino ne byambo byanji bikwabo byalondelapo kwesakana na Baibolo wa Kingiliki utelwa’mba Septuagint, byaamba kuba’mba: “Umvwe wabwela mu nyuma, muchima wami kechi ukamwenamo lusekelo mwi aye ne.” Kepo apezhako kwamba’mba: “Twi ba boba baji na lwitabilo lwa kupulusha mweo.”—Loma 1:17; Nga. 3:11; Hebe. 10:38, 39.
13 Bungauzhi bwa kwa Habakuka bwawama bingi lelo jino ku bena Kilishitu bakeba kwikala na bulume. Bufunjisha kuketekela mwi Lesa. Kabiji bwawamina ne kujimunako bantu pa mambo a buchibamambo bwa Lesa. Lujimuno lujimo lwakosa: Kange mumonenga buchibamambo bwa Lesa amba bwabanda kwiya ne; ‘kechi bukabanda ne.’ (Ha. 2:3) Bungauzhi bwaambilenga pa konaunwa kwa Yuda ku bena Babilona bwafikizhiwe kya kine, kabiji Babilona naye walukukilwe kabiji ne kushindwa ku bena Media ne Pelisha mu 539 B.C.E. Byo lujipo lujimuno lwawama lwa kwitulengela kuketekela mu byambo bya Lesa! Onkao mambo, mutumwa Paulo wikimwene kuwama kutongola byambo bya Habakuka kimye kyo ajimwinengako Bayudea ba mu moba anji kuba’mba bafwainwe kwikala balwitabilo: “Jimukai, kyakemufikila akya kyo baambile bangauzhi ba Lesa amba: Monai, anweba ba misula, kumyai ne konaika; mambo amiwa ñingila mwingilo mu moba enu, Mwingilo ye mukabula kwitaba nangwa umo ukemubujishaye.” (Byubilo 13:40, 41; Ha. 1:5, LXX) Bayudea babujile bukishinka kechi bamumvwijile Paulo ne, byonka byo babujile kumvwina lujimuno lwa kwa Yesu lwa pa mambo a konaunwa kwa Yelusalema; beamwene a kaimbo na mambo a kubula bukishinka bwabo kimye nzhita ya bena Loma kyo yaonawine Yelusalema mu 70 C.E.—Luka 19:41-44.
14 Po pamotu ne lelo jino, bungauzhi bwa kwa Habakuka butundaika bena Kilishitu kwikala na lwitabilo lwakosa byo babena kwikala mu ntanda ya malwañano. Bwibakwasha kufunjisha bakwabo ne kukumbula bwipuzho bwipuzha bantu mwaya ntanda yonse bwa kuba’mba: Nanchi Lesa ukashinkanya na babi nyi? Akimonai jikwabo byambo bya bungauzhi bya kuba’mba: “Wibipembelele, mambo kine bikamweka, kechi bikabanda ne.” (Ha. 2:3) Panopantanda nangwa pekaletu bufinda byepi, banswanyi bashingwa bashalapo ba mu Bufumu bavuluka byambo bya kwa Habakuka byaamba pe Yehoba byo ashinkenye na bantu mu kimye kya kala amba: “Mulupuka mu kwibapulusha bantu benu, ko kumupulusha wenu ye mwashinga manyi.” (3:13) Kufumatu ne kala, Yehoba ye wabo “Wazhila” kabiji “Jibwe” ukalengulula babula koloka ne kupana bumi ku bo atemwa. Bonse batemwa bololoke bakonsha kusangalela mu Bufumu ne mu bumfumu bwanji, kwamba’mba: “Amiwa nkasekela mwi Yehoba ne kumwena lusekelo mu yenkaye Lesa umpulusha. Yehoba Nkambo bo bulume bwami.”—1:12; 3:18, 19.
[Tubyambo twa mushi]
a Monai Kabokoshi pa peja 32.
b Buku wa The Book of the Twelve Minor Prophets, (Buku wa Bangauzhi Babacheche Jikumi)1868, E. Henderson, peja 285.