Mambo a Yehoba o Omi
Bishinka Bikatampe Kufuma mu Buku wa Nahumi, Habakuka ne Zefwaniya
BUFUMU bukatampe bwa ntanda yonse bwa bena Asilya bwaonawine Samaliya, muzhi mukatampe wa bufumu bwa bena Isalela bwa bisaka jikumi. Kabiji bena Asilya bajinga balwanyi ba bena Yuda pa kimye kyabaya bingi. Ngauzhi Nahumi wa ku Yuda wajinga na byambo bya kwamba ku muzhi mukatampe wa Ninevwa wa bena Asilya. Uno buku wa mu Baibolo wa Nahumi wanembelwe mwaka wa 632 B.C.E., saka akyangye kufika, mo muji bino byambo.
Bufumu bwalondejilepo bwajinga bwa bena Babilona, kimo kimye bwalamwanga na bamfumu ba bena Kalodeya. Buku wa Habakuka, kampe wapwile kunembwa mu 628 B.C.E., waamba pe Yehoba byo aingijishe bufumu bwa ntanda yonse bwa bena Babilona mu kuleta luzhachisho, kabiji waamba ne pa kyamumwekejile Babilona.
Ngauzhi Zefwaniya wa ku Yuda ye wajinga mutanshi kwaula, Nahumi ne Habakuka saka bakyangye. Mu bungauzhi bo aawile Zefwaniya kukila pa myaka 40 Yelusalema saka akyangye konaunwa mu 607 B.C.E., waambilemo byambo bya luzhachisho ne bya luketekelo kwi Yuda. Buku wa Zefwaniya naye waambapo pa byambo bikwabo kutazha ku mikoka ikwabo.
“MALWA ANJI AWA MUZHI MO BECHILA MASHI”
‘Byambo bya bungauzhi na mambo a Ninevwa’ byafuma kwi Yehoba Lesa, yenka “ubanda kuzhingila, kabiji bulume bwanji bo bukatampe.” Nangwa kya kuba Yehoba ye “kyamba kyakosa kya kufyamamo mu juba ja malwa” ku boba bakeba kufyama mwi aye, Ninevwa wafwainwe konaunwa.—Nahumi 1:1, 3, 7.
‘Yehoba wabwezhezhe jibiji ku bena Yakoba buneme bwibafwainwe.’ Nangwa byonkabyo, byonka ‘bokwe byo atabaula,’ bena Asilya nabo byo byo balukukile mukoka wa bantu ba Lesa. Yehoba ‘wasokele makalaki [a bena Ninevwa] ne kwialula ke bwishitu, ne kwibepaya na mpoko baana [banji] bauba nobe baana ba bokwe.’ (Nahumi 2:1, 12, 13) “Malwa anji awa muzhi mo bechila mashi” wa Ninevwa. ‘Bonse baumvwine nkuwa ya malwa [anji] bapopwejile mapi’ ne kusangalala.—Nahumi 3:1, 19.
Mepuzho a mu Binembelo Akumbulwa:
1:9—Akwa ‘kuvizhiwa’ kwa bena Ninevwa kwalumbulwilenga ka ku bena Yuda? Kwalumbulwilenga kukulwa kikupu ku bena Asilya, kabiji ‘kechi bafwainwe kubwezhapo jibiji ne.’ Nahumi byo aambilenga uba nobe Ninevwa waonaunwa kala, wanembele’mba: ‘Talai maulu a muluwe ubenakwiya pa mitumba na kuleta mambo awama, ne kutaya mbila ya mambo a mutende! Mujenga bijiilo byenu anweba bena Yuda.’—Nahumi 1:15.
2:6—“Bibelo bya kaombe” byo bashinkwile byo bi ka? Bino bibelo byatazhizhenga ku konaunwa kwa nsakwa ya Ninevwa na mema a mu Mukola wa Tigris. Mu 632 B.C.E. kimye nzhita ya bena Babilona kyo ivwangile pamo na nzhita ya bena Media mu kulukuka Ninevwa, bena Ninevwa kechi bachiine ne. Byo balangulukile amba bazhikijilwa na nsakwa yalepesha, bamwene’mba kafwako wakonsha kwibalukuka ne. Nangwa byonkabyo, mvula mukatampe walengejile mukola wa Tigris kuyula. Kwesakana na byaambile shayuka aye Diodorus, kino “kyalengejile ano mema kuyula lubaji lumo lwa muzhi ne kulala nsakwa yabaya bingi.” Mu jino jishinda, bibelo bya kaombe nangwa’mba mukola byashinkukile, kabiji byonka byo kyaambijilwe jimo, bena Ninevwa bafikenejiletu kwibonauna pelu byonka mujilo byo asoka biswaswa byauma.—Nahumi 1:8-10.
3:4—Bena Ninevwa bajinga byepi nobe pite? Bena Ninevwa bajimbaikanga mikoka ya bantu kupichila mu kwibalaya kwisampa nabo bulunda ne kwibakwasha bino saka babena kuyanjishañana. Kya kumwenako, bena Asilya bakwashishe Mfumu wa Bayudea aye Ahazi ku bipingo byapingilenga bena Silya ne bena Isalela. Nangwa byonkabyo, kyapeleleko “mfumu wa ku Asilya waishile, bino wamulwishishe [Ahazi] ne kumukatazha.”—2 Byambo bya Moba 28:20.
Lufunjisho Kotuji:
1:2-6. Yehoba byo ashinkanya na balwanyi banji bakana kumupopwelatu aye yenka kimwesha’mba ukeba bapopweshi banji kumupopwelatu aye yenka.—Kulupuka 20:5.
1:10. Nsakwa yakosele kya mama nafwa ne byamba byalepesha kechi byalengejile byambo bya Yehoba kubula kufikizhiwa pa bena Ninevwa ne. Ne lelo jino, balwanyi ba bantu ba Yehoba kechi bakanyema luzhachisho lwa Lesa ne.—Byambo bya Mana 2:22; Danyela 2:44.
‘MOLOLOKE UKAMONA BUMI’
Bitango bitanshi bibiji bya buku wa Habakuka ke mwisambo wajinga pakachi ka ngauzhi ne Yehoba Lesa. Byo ajinga na bulanda pa bintu byaubiwenga mu Yuda, Habakuka waipwizhe Lesa amba: “Mambo ka o mwaswila’mba mmone bintu byatama, anweba kasa mutalapotu pa bya malwa?” Yehoba wakumbwile’mba: “mbenakwibabusha bena Kalodeya, awa mukoka washinta ne wa lupata lukatampe.” Ngauzhi wakuminye bingi pa kumvwa amba Lesa ukengijisha “bakamfutumfutu” mu kumanyika Yuda. (Habakuka 1:3, 6, 13) Habakuka bamulayile’mba baoloka bakamona bumi, bino balwanyi bakazhachishiwa. Kabiji Habakuka wanembele makondo atanu a kumanyika bena Kalodeya.—Habakuka 2:4.
Habakuka byo alombele lulombelo lwa kubilwa lusa, wajinga na “Shigayona,” nangwa’mba na bulanda bwa kwibobila lusa bantu banji byonka byo aingijishe bulume bwanji Yehoba pa Mukola Uchila, mu kiselebwa, ne mu Yeliko. Kabiji ngauzhi waambijile jimo Yehoba byo akaleta luzhachisho lwanji pa Amagedonyi. Lulombelo lwanji lwapezhezheko na byambo bya kuba’mba: “Yehoba Nkambo bo bulume bwami, Ye walengela maulu ami kupela nobe a kashamitumba, ne kundengela kwenda pantu pami peulu pene.”—Habakuka 3:1, 19.
Mepuzho a mu Binembelo Akumbulwa:
1:5, 6—Mambo ka kubushiwa kwa bena Kalodeya na kulukuka Yelusalema kyo kwamwekejile nobe bisela ku Bayudea? Kimye Habakuka kyo atatwile kwaula, bena Yuda batangijilwanga na bena Ijipita bajinga na bulume bukatampe. (2 Bamfumu 23:29, 30, 34) Nangwa kya kuba bena Babilona batendekele kwikala na bulume, nzhita yabo kechi yakishinjilepo Felo-Neko ne. (Yelemiya 46:2) Kunungapo, nzubo ya Yehoba yajinga mu Yelusalema, kabiji bufumu bwa Davida bo bwalaminenga kwa kubula kwibusunsunya ne. Bayudea bajingako kyokya kimye, balangulukile’mba “mwingilo” wa Lesa wa kuleka bena Kalodeya kuba’mba bonaune Yelusalema kechi wakonsheshe kwingila ne. Nangwa kya kuba balangulukile’mba byambo bya kwa Habakuka byamwekele nobe kechi byakonsha kufikizhiwa ne, akya kimwesho kya konaunwa kwa Yelusalema ku bena Babilona ‘kyamwekele’ mu 607 B.C.E.—Habakuka 2:3.
2:5—“Muntu” watongolwa pano ye ñanyi, kabiji mambo ka kyo ‘abujila kwikala pamo’? Bena Babilona bakainye nzhita yabo kushinda mikoka ya bantu bo bajinga yewo “muntu.” Kushindañana kwabo kwibalengejile kwikala nobe muntu wapendwa na binyu. Nangwa byonkabyo, bakankelwe kukonkanya mikoka ya bantu bonse, mambo Yehoba waingijishe bena Media ne bena Pelisha kumonauna Babilona. Lelo jino, uno “muntu” ke makafulumende a bumulwila ntanda. Nao apendwa mambo eketekela, kwitota, ne kukeba kutumbalala. Pano bino kechi ekala pamo ne ‘kupwizha ko aji mikoka yonse ya bantu ne.’ Bufumu bwa Lesa bo bonkatu bukakwatankanya bantu.—Mateo 6:9, 10.
Lufunjisho Kotuji:
1:1-4; 1:12–2:1. Habakuka waipwizhe mepuzho a kufuma panshi ya muchima, kabiji Yehoba wamukumbwile. Lesa wa kine umvwa milombelo ilomba bakalume banji ba kishinka.
2:1. Byonka byajinga Habakuka, ne atweba twafwainwa kwikala babambakana mu mwingilo wa Yehoba. Twafwainwa ne kwikala benengezha kupimpula ndangulukilo yetu monka mwayila “binyenge,” nangwa’mba lujimuno lo betupa.
2:3; 3:16. Byo tubena kupembelela na lwitabilo juba ja Yehoba, twayai tutwajijile kwikala balaba.
2:4. Pa kuba’mba tukapuluke luzhachisho lwa Yehoba lubena kwiya, twafwainwa kuchinchika na bukishinka bwetu.—Bahebelu 10:36-38.
2:6, 7, 9, 12, 15, 19. Malwa akafikila kya kine pa boba bajiila bakwabo makusu pa mutwe, batemwa bukapondo, boba byubilo byatama, ne betumpa mu kupopwela bankishi. Twafwainwa kuchinuzhuka bino bintu.
2:11. Umvwe twakankalwa kwamba pa bubi bwa ino ntanda, “jibwe jiji mu lubumbu jikabijika.” Kyanema bingi kuba’mba tutwajijile kusapwila mambo a Bufumu na kuchinchika!
3:6. Kafwako nangwa kimo kikamulengela Yehoba kubula kuleta luzhachisho lwanji ne, nangwatu bipamo bya bantu bimweka nobe byaimana kikupu byonka biji mitumba ne tutumbatumba kechi bikamukanya ne.
3:13. Twayukishatu kuba’mba Amagedonyi kechi ikepayangatu kipaye ipaye ne. Yehoba ukazhikijila bakalume banji bakishinka.
3:17-19. Kikale tubena kupita mu makatazho kino kimye nangwatu kimye kya Amagedonyi, twayuka kuba’mba Yehoba uketupa “bulume bwanji” byo twatwajijila na kumwingijila.
“JUBA JA YEHOBA JAFWENYA KALA KE PEPI”
Bantu bavula mu Yudea bapopwejilenga Baela. Yehoba waambile kupichila mwi ngauzhi wanji Zefwaniya amba: “Nkatanyika kuboko kwami mu kwibakabisha bena Yuda, ne bonse bekala mu Yelusalema.” Zefwaniya wajimunañana amba: “Juba ja Yehoba jafwenya kala ke pepi.” (Zefwaniya 1:4, 7, 14) Aba balondela mizhilo ya Lesa bo bonkatu ‘bakafiwa’ mu joja juba.—Zefwaniya 2:3.
“Malwa anji awa muzhi [Yelusalema] . . . wayanjishishe ba mu mizhi ikwabo.” “Yehoba waamba’mba: Onkao mambo mumpembelele poso jikafike aja juba jo nkemana na kwibashiina; mambo napwishisha jimo mu muchima wami namba nkebakonkanya pamo ba mu mikoka ya bantu . . . mu kwitulwila pe abo kuzhingila kwami.” Bino Lesa walayile’mba: “Nkalengela jizhina jenu kutumbalala ne kutotwa mu mitundu yonse ya bantu iji pano pa ntanda, byo nkemukonkola mu buzha bwenu kasa mutala.”—Zefwaniya 3:1, 8, 20.
Mepuzho a mu Binembelo Akumbulwa:
2:13, 14—‘Mawi a kwimba aumvwanyikile’ mu Ninevwa kimye kyo aonawinwetu yense pelu ajinga a bañanyi? Byo kyajinga kuba’mba Ninevwa waishile kwikala ke muzhi wa banyama ne bañonyi ba mungye, ko kuba’mba mawi aumvwanyikile ajinga a bañonyi ne mawi a mwela wapupilenga mu bipenze bya mazubo ashajiletu ke masala.
3:9—‘Ñambilo yafwainwa’ yo ika, kabiji yambiwa byepi? Ke bukine bwa Lesa buji mu Mambo anji, Baibolo. Yavwangamo mafunjisho onse a mu Baibolo. Twamba ino ñambilo kupichila mu kwitabila bukine, kufunjisha bantu bulongo, ne mu kwikela mwayila kyaswa muchima wa Lesa.
Lufunjisho Kotuji:
1:8. Bantu bamo bajingako mu moba a kwa Zefwaniya bakebanga kutalwa bulongo ku mikoka ya bantu yajingako kyokya kimye kupichila mu kuvwala ‘bivwalo mo bavwajilanga ba mu byalo bingi.’ Kyakonsha kutama bingi bapopweshi ba Yehoba lelo jino kwipashañanyanga nobe bantu ba ino ntanda mu mvwajilo!
1:12; 3:5, 16. Yehoba watuminenga bangauzhi banji pa kimye ne kimye na kujimuna bantu banji kuba’mba balondelenga mafunde anji. Waubilenga bino nangwa kya kuba Bayudea bavula bakosele michima nobe binyu byaikala pa bishipwa byayo, mambo bakosejiletu ku bwikalo bwabo ne kubula kumvwa mambo anji. Juba ja Yehoba byo jibena kufwenya pepi, mu kifulo kya kuleka byubilo byatama bya bantu kwitulengela ‘maboko etu kulela,’ twafwainwa kutwajijila na kusapwila mambo a Bufumu kwa kubula kuleka.
2:3. Yehoba ye yenkatu wakonsha kwituzhikijila mu juba ja bukaji bwanji. Pa kuba’mba tutwajijile kutalwa bulongo, twafwainwa ‘kumukeba Yehoba’ kupichila mu kufunda Mambo anji Baibolo, kulomba kwi aye kuba’mba etutangijilenga, ne kufwenya kwipi ne aye. Twafwainwa ‘kukeba bololoke’ kupichila mu kwikala bwikalo bwawama. Kabiji twafwainwa ‘kukeba bukimote’ kupichila mu kwikala ba kwikepesha ne balukokelo.
2:4-15; 3:1-5. Mu juba ja luzhachisho lwa Yehoba, Kilishitendomu ne mikoka yonse ya bantu imanyika bantu ba Lesa ikonaunwa byonka byaonawinwe Yelusalema wa kala ne mikoka yonse yamuzhokolokele. (Lumwekesho 16:14, 16; 18:4-8) Twafwainwa kutwajijila na kwamba luzhachisho lwa Lesa kwa kubula moyo.
3:8, 9. Byo tubena kupembelela juba ja Yehoba, twinengezha kuba’mba tukapuluke kupichila mu kufunda ‘ñambilo yafwainwa’ ne ‘kwita pa jizhina ja Lesa’ kupichila mu kwipana kwi aye. Kabiji tumwingijila Yehoba “na muchima umotu” mu kukwatankena pamo na bantu banji ne kupana kwi aye bupe bwa ‘kitapisho kya kumutota.’—Bahebelu 13:15.
“Jibenakupelawizha’mba: Mfike”
Nyimbi wa masalamo waimbile’mba: “Pakishala pacheche ne babi bakekala ke kafwako: Ee kine, obewa ukatajishanga pantu panji kabiji aye ukekala ke kafwapo.” (Salamo 37:10) Umvwe twalanguluka pa kyaambijilwe jimo pa bena Ninevwa mu buku wa Nahumi, kabiji ne pa bena Babilona ne bena Yuda basatukile byonka byo kyanembwa mu buku wa Habakuka, kechi tuji na luzhinauko kuba’mba, byambo bya nyimbi wa masalamo bikafikizhiwa ne. Pano twafwainwa kupembelela kimye kyalepa byepi?
Zefwaniya 1:14 waamba’mba: “Aja juba jikatampe ja Yehoba jijitu pepi, jiji pepi kabiji jibenakupelawizha’mba: Mfike.” Kabiji buku wa Zefwaniya witubula ne byo twakonsha kufiwa mu joja juba, ne byo twafwainwa kuba luno lonka pa kuba’mba tukapuluke. Ee kine, “mambo a Lesa o omi, ne kwingila engila.”—Bahebelu 4:12.
[Bipikichala pa peja 8]
Nsakwa ya Ninevwa yakosele kya mama nafwa kechi yalengejile bungauzhi bwa kwa Nahumi kubula kufikizhiwa ne
[Credit Lin8]
Randy Olson/National Geographic Image Collection