Kitango 13
“Buku wa Mizhilo wa Yehoba Walumbuluka”
1, 2. Mambo ka bantu bavula o balengulwila mizhilo, bino twakonsha kwikala byepi na butemwe bwa kutemwa mizhilo ya Lesa?
“MIZHILO kalunga kabula kupela, ... katwezhatu byonse.” Bino byambo byajinga mu buku wanembelwe kala kene mu 1712. Nembi wa uno buku walengulwile mizhilo na mambo a mambo byo ataya myaka yavula mu makochi kwakubula kwambiwa bukiji ne kulengela bantu bealoba kuyanjilamo. Mu byalo byavula, mizhilo ne bije bya mambo byakatazha bingi, muji nshiji, misalululo, kabiji ne kwendatu na kwalauka alauka kya kuba kulengulula mizhilo kujitu konse konse.
2 Akilangulukai pa lupusano lujipo na bino byambo byanembelwe pa myaka nobe 2,700 yapitapo: “Buku wenu wa mizhilo byo namutemwisha!” (Masalamo 119:97) Mambo ka uno nyimbi wa masalamo o atemweshe mizhilo? Mambo mizhilo yo atakaikile yafumine kwi Yehoba Lesa kechi ku makafulumende a bantu ne. Byo mufundanga mizhilo ya Yehoba, mukakonsha kwiitemwa byonka nyimbi wa masalamo byo eitemenwe. Kufunda kwa uno mutundu kukemukwasha kwikala na maana akatampe a kuyuka milanguluko ya mwine wakila upana Mizhilo.
Upana Mizhilo Mwine Wakila
3, 4. Mu ñanyi mashinda Yehoba mo aikela upana Mizhilo?
3 Baibolo witubula amba: “Umo yenka upana Mizhilo, ye uchiba ne mambo.” (Yakoba 4:12) Kya kine, Yehoba ye yenkatu wa kine upana Mizhilo. Nangwatu ñendelo ya bya mwiulu itangijilwa na “mizhilo” yanji. (Yoba 38:33) Biumbi ne biumbi bya bamalaika bazhila ba Yehoba nabyo bitangijilwa na mizhilo yanji, mambo bonse bapewa bifulo byabo kabiji bengijila monka mwayila lutangijilo lwa Yehoba byo baji banji ba mwingilo.—Masalamo 104:4; Bahebelu 1:7, 14.
4 Yehoba wapana ne mizhilo ku bantu. Atweba bonse tuji na jiwi ja mu muchima. Jino jiwi jimwesha bololoke bwa Yehoba. Byo aji muzhilo wa mukachi, jiwi ja mu muchima jakonsha kwitukwasha kuyuka kyawama ne kyatama. (Loma 2:14) Bansemi betu batanshi bebapele jiwi ja muchima jalumbuluka, onkao mambo kechi bakebewenga mizhilo yavula ne. (Ntendekelo 2:15-17) Bino bantu bambulwakoloka bakebewa mizhilo yavula ya kwibatangijila mu kuba kyaswa muchima wa Lesa. Bashakulu nabiji ba Nowa, Abalahama, ne Yakoba, batambwile mizhilo kwi Yehoba Lesa ne kwiifunjisha ku bisemi byabo. (Ntendekelo 6:22; 9:3-6; 18:19; 26:4, 5) Yehoba waikele ke upana Mizhilo wakila, kimye kyo apele bena Isalela mizhilo kupichila mwi Mosesa. Ino mizhilo itukwasha kumvwisha bololoke bwa Yehoba byo buji.
Mizhilo ya Mosesa byo Yajinga
5. Nanchi Mizhilo ya Mosesa yakijishemo kuvula ne kukatazha nyi, kabiji mambo ka o mwakumbwila byobyo?
5 Kimweka nobe bavula balanguluka’mba Mizhilo ya Mosesa yakijishemo kuvula. Ndangulukilo ya uno mutundu kechi ya kine ne. Mizhilo yonse pamo yajinga 600. Kino kyakonsha kumwekana nobe yavula bingi, pano bino akilangulukai pa kino: Ku mpelo ya myaka kitota kya bu 20, kipamo kilenga mizhilo kya mu United States kyanungileko mizhilo 150,000 mu mabuku a bya mizhilo. Mizhilo ikwabo 600 inungiwako umvwe papita myaka ibiji! Onkao mambo umvwe twaamba mu kuvula, mizhilo ya bantu yavujisha kukila Mizhilo ya Mosesa. Nangwa kiji bino, Mizhilo ya Lesa yatangijilenga bena Isalela mu mbaji ya bwikalo ibula kwambiwapo na mizhilo ya bantu lelo jino. Twayai tumone byo kyajinga.
6, 7. (a) Ki ka kipusanya Mizhilo ya Mosesa ku mizhilo ikwabo iji yonse, kabiji mu yoya mizhilo, ñanyi mukambizho mukatampe wakijile mikambizho yonse? (b) Bena Isalela bamweshanga byepi kuswa bumfumu bwa Yehoba?
6 Mizhilo yatumbijikile bumfumu bwa Yehoba. Kafwako mizhilo iji yonse yakonsha kwesakana na Mizhilo ya Mosesa ne. Muzhilo wakijile mizhilo yonse wajinga uno: “Umvwa, obewa Isalela: Yehoba Lesa wetu ye Yehoba umotu; obewa ukamutemwe Yehoba Lesa wobe na muchima wobe yense, ne na mweo wobe yense ne na bulume bobe bonse.” Nga bantu ba Lesa bafwainwe kumumwesha byepi butemwe? Bafwainwe kumwingijila, kasa banekenena bumfumu bwanji.—Mpitulukilo ya mu mizhilo 6:4, 5; 11:13.
7 Mwina Isalela yense wamweshanga kuswa bumfumu bwa Yehoba kupichila mu kunekenena boba bebatangijilanga. Bansemi, bakulumpe ba bisaka, mitonyi, bañanga, kabiji ne bamfumu bonse baimenangako buntangi bwa Lesa. Yehoba wamonanga muntu yense wasatukilanga boba bajinga mu buntangi amba wamusatukila aye. Kabiji aba bajinga mu buntangi bebikanga mu kizumba kya kwikolomwena bukaji bwa Yehoba umvwe ke bobile bantu banji nshiji nangwa kwilundumika pe abo. (Kulupuka 20:12; 22:28; Mpitulukilo ya mu mizhilo 1:16, 17; 17:8-20; 19:16, 17) Onkao mambo bonse bajinga pa buntangi ne boba bebunekenenanga bajinga na mutembo wa kutumbijika bumfumu bwa Lesa.
8. Mizhilo yatumbijikile byepi buzhile bwa Yehoba?
8 Mizhilo yatumbijikile buzhile bwa Yehoba. Byambo bya kuba’mba “kuzhila” ne “buzhile” bitanwamo bimye 280 mu Mizhilo ya Mosesa. Mizhilo yakwashishe bantu ba Lesa kuyuka byabula muzhilo ne bya muzhilo, byabula biko ne bya biko, kabiji yatongwele ne bintu nobe 70 byakonsheshe kulengela mwina Isalela kwikala wa muzhilo. Ino mizhilo yaambilenga ne pa butooto bwa ku mubiji, kajo, ne pa kutaya bifuma munda. Ino mizhilo yakwashañananga bingi kwikala na butuntulu bwa mubiji bwawama.a Pano bino, yajinga na nkebelo yanema bingi—ya kulengela bantu kwitabilwa kwi Yehoba, sa bepatula ku byubilo bya bundengamambo bya mikoka yatama ibazhokolokele. Akimonai kya kumwenako.
9, 10. Mizhilo ya lulayañano yavwangilemo ñanyi malamuna pa mambo a kwilaala ne kusema, kabiji ino mizhilo yaletele ñanyi mfweto?
9 Malamuna a Mizhilo ya lulayañano aambile’mba kwilaala ne kusema baana—nangwatu mukachi ka bantu besongola—kwalengelanga bantu kwikala ba muzhilo pa kakimye kacheche. (Bena Levi 12:2-4; 15:16-18) Malamuna a uno mutundu kechi alengululanga bino bya bupe byawama byafuma kwi Lesa ne. (Ntendekelo 1:28; 2:18-25) Ino mizhilo yatumbijikanga buzhile bwa Yehoba ne kulamawizha bapopweshi banji kubula kwikala babiko. Mikoka yazhokolokele bena Isalela yavwangakenyenga kwilaala ne lusemo na bupopweshi. Mu bupopweshi bwa bena Kenana mwaubiwanga ne bupite bwa banabalume ne banabakazhi. Kino kyalengejile byubilo bya bunya bya misango ne misango kusampukila ne pakatele. Bino Mizhilo yalengejile bupopweshi bwa Yehoba kwikala bwapusenshatu na bya bulalelale.b Kabiji kwajinga ne mfweto ikwabo.
10 Ino mizhilo yafunjishenga ne bukine bwanema bingi.c Kwambatu byo kyafwainwa kwikala, nanchi bundengamambo bwa kwa Adama bwenda byepi kufuma ku kisemi kimo kuya ku kikwabo? Nanchi kechi kupichila mu kusambakana pakachi ka mwanamulume ne mwanamukazhi kabiji ne kusema nenyi? (Loma 5:12) Ee, Mizhilo ya Lesa yavulwilengako bantu banji pa mambo a bukine bwa bundengamambo. Kwambatu kine, atweba bonse twasemwa mu bubi. (Masalamo 51:5) Tukebewa kulekelwa mambo kabiji ne kukuulwa pa kuba’mba tufwenye kwipi ne Lesa wetu wazhila.
11, 12. (a) Mizhilo yatundaikanga ñanyi jifunde janema ja bololoke? (b) Mizhilo yakanyanga ka pa mambo a buchibamambo bwaoloka?
11 Mizhilo yatumbijikile bololoke bwa Yehoba bwalumbuluka. Mizhilo ya Mosesa yatundaikanga jifunde ja kwesakanya mu nchibilo ya mambo. Onkao mambo Mizhilo yaambile’mba: “Jiso pa jiso jikwabo, jino pa jino jikwabo, kuboko pa kuboko kukwabo, ne kulu pa kulu kukwabo.” (Mpitulukilo ya mu mizhilo 19:21) Pa mambo a mambo akatampe, kukambulwa kwayijile monka mwayijile oo mambo. Luno lubiji lwa bololoke bwa Lesa lwanemene bingi mu Mizhilo kabiji ne lelo jino lwanema bingi pa kukeba kumvwisha kitapisho kya bukuzhi bwa Kilishitu Yesu, byonka Kitango 14 byo kikamba.—1 Timoti 2:5, 6.
12 Kabiji Mizhilo yakainye kutwala mungi buchibamambo bwaoloka. Kya kumwenako, kwakebewanga bantu babiji ba kupana bishinka bya kushinawina yewo walenga mambo. Umvwe muntu waamba bukamonyi bwa bubela wakambulwanga kyabaya bingi. (Mpitulukilo ya mu mizhilo 19:15, 18, 19) Mazhikakanwa kechi aswishiwe nangwa pachechetu ne. (Kulupuka 23:8; Mpitulukilo ya mu mizhilo 27:25) Nangwatu mu bya busulu bwabo, bantu ba Lesa bafwainwe kusunga bololoke bwa Yehoba. (Bena Levi 19:35, 36; Mpitulukilo ya mu mizhilo 23:19, 20) Ino mizhilo ya kubula misalululo kine yakwashishenga bingi bena Isalela!
Mizhilo Yaambanga pa Lusa ne Kubula Kutala ku Bilungi pa Kuchiba Mambo
13, 14. Nga Mizhilo yaambilepo byepi pa kuchibila mambo ngivi ne yewa ye aibila monka mo ayila?
13 Nanchi Mizhilo ya Mosesa yakatezhe kabiji ne kubula lusa nyi? Ine, kwalepeshatu! Mfumu Davida watangijilwe na mupashi kunemba’mba: “Buku wa mizhilo wa Yehoba walumbuluka.” (Masalamo 19:7) Byonka byo ayukile, Mizhilo yatundaikanga lusa ne kubila bintu mo byaolokela. Mu ñanyi jishinda?
14 Mu byalo bimo lelo jino, mizhilo ibena kumweka nobe ibena kububuzha bambanzhi ne kwibobila lusa kukila boba bo balenga mambo. Kya kumwenako, bangivi bakonsha kukashiwa mu kaleya. Bino pa kimye kimotu aba bo baibijile bakonsha kwikalatu kwakubula bipe byabo bino sa bapana ne misonko ya kulaminamo ne kujishishamo bonkaba bambanzhi. Mu bena Isalela ba ku kala kechi kwajingapo tuleya byonka byo twituyuka lelo jino ne. Mizhilo yajinga na pa kupelela pa mambo a kukambula muntu. (Mpitulukilo ya mu mizhilo 25:1-3) Ngivi wafutanga ye aibijile. Kabiji kunungapo, uno ngivi wapainangapo ne bintu bikwabo. Binga? Byaendangatu na kupusana pusana. Banchibamambo bebapele lūsa lwa kumona pa bishinka bya oo mambo nabiji lulapilo lwa yewo ndengamambo. Kino kyo kyalumbulula bulongo ene mambo mfuto yo apananga ngivi kwesakana na byaamba Bena Levi 6:1-7 kyo yakepela kukila yoya yaambiwa mu Kulupuka 22:7.
15. Nga Mizhilo yaambilepo’mba ka pa mambo a lusa ne buchibamambo bwaoloka mu mambo a muntu waipaya mukwabo kya mapuso?
15 Mizhilo yaitabizhe na lusa kuba’mba kechi mambo onse aubilwangamotu kya nshiji ne. Kya kumwenako, umvwe muntu waipaya mukwabo kya mapuso, kabiji wanyemenapo ne ku muzhi umo wa mizhi ya kufyamamo yajinga monse mu Isalela, kechi wapananga mweo pa mweo ne. Panyuma ya kuba bamitonyi bayukisha bulongo muyewo muzhi bapitamo mu mambo anji, watwajijilanga kwikala mu yewo muzhi poso ñanga mukatampe wafwa. Kepo akasulukanga kwikala konse konse kwasaka muchima wanji. Mu jino jishinda wamwenangamo mu lusa lwa Lesa. Bino mizhilo yaambishepo bingi pa buneme bwa bumi bwa muntu.—Kubala 15:30, 31; 35:12-25.
16. Nga Mizhilo yalamawizhanga byepi lūsa lwa muntu?
16 Mizhilo yalamawizhanga lūsa lwa muntu. Akimonai mashinda mo yazhikijilanga aba bajinga mu nkongole. Mizhilo yakainye kutwela mu nzubo ya muntu wakongola na kumwangata kipe kya kukwachilamo kyokyo kyo a nkongwele. Awa wakongweshe washalanga pangye ne kuleka yewo wakongola kumuletela kyokyo kipe kyo asa kukwachilamo. Mu jino jishinda nzubo ya yewo muntu kechi yatulwanga bulemo ne. Inge kya kuba awa wakongwesha wasendelamo kisapi kya yewa ye akongwesha kwikala nkole, wafwainwe kwikibwezha pa kuzhika juba, mambo awa wakongola wikikebanga kuba’mba evwetekyo mu kimye kya bufuku.—Mpitulukilo ya mu mizhilo 24:10-14.
17, 18. Pa kulwa nkondo, bena Isalela bapuseneko byepi na mikoka ikwabo, kabiji mambo ka?
17 Nkondo nayo yatangijilwanga na Mizhilo. Bantu ba Lesa kechi balwanga makondo na mambo a kukebatu kumwesha bulume nangwa kushindañana ne, bino balwanga kwimenako Lesa mu “Makondo a Yehoba.” (Kubala 21:14) Javula bena Isalela patanshi bakibulanga yewo muzhi amba epane. Umvwe muzhi wakana kwipana, bena Isalela bamutulanga nzhita mwayila mizhilo ya Lesa. Kupusanako na bashilikale bavula ba mwapita bwikalo bwa bantu, banabalume bonse bajinga mu ino nzhita ya bena Isalela kechi baswishiwe kulaala na banabakazhi kya kwibakanjikizha nangwa kwipaya bantu kipaye ipaye ne. Banemekanga ne yoyo mpunzha, kechi batemaunanga bichi bya bipangwa bya balwanyi babo ne.d Mazhita akwabo kechi ajingapo na ino mizhilo ne.—Mpitulukilo ya mu mizhilo 20:10-15, 19, 20; 21:10-13.
18 Nanchi kimukola ku muchima inge mwaumvwa’mba mu byalo bimo baana ba bacheche babena kwibafunjisha bushilikale nyi? Mu bena Isalela ba ku kala, kafwako mwanamulume nangwa umo wabujile kufikizha myaka 20 ye babikanga mu nzhita ne. (Kubala 1:2, 3) Nangwatu mwanamulume wakoma wajinga na moyo kechi bamuswishanga kwikala mu nzhita ne. Kabiji mwanamulume wasongola katataka kechi waikalanga mu nzhita ne, poso mwaka wapwa kuba’mba amone nswanyi wasemwa saka akyangye kutwela mu uno mwingilo wakatazha. Mu jino jishinda, Mizhilo yalumbulwile kuba’mba mwanamulume wa kyanyike ‘ukasekelanga’ na mukazhanji ye asongola katataka.—Mpitulukilo ya mu mizhilo 20:5, 6, 8; 24:5.
19. Ñanyi lunengezho lwajinga mu Mizhilo lwa kuzhikijila banabakazhi, baana ba bacheche, bisemi, banabakazhi bafwilwa, ne banabanshiwa?
19 Mizhilo yazhikijilanga ne banabakazhi, baana ba bacheche, ne bisemi kabiji ne kwibalama. Yakambizhe bansemi kuta muchima baana babo kimye kyonse kabiji ne kwibafunjisha bintu bya ku mupashi. (Mpitulukilo ya mu mizhilo 6:6, 7) Yakainye kwimona masongola na mulongo obe uji yense, kabiji umvwe muntu wauba kino bamwipayanga. (Bena Levi, Kitango 18) Kabiji yakainye ne bukende, mambo javula bwabanya bisemi kabiji ne konauna bukikizhi ne munema wabyo. Mizhilo yalamawizhanga banabakazhi bafwilwa ne banabanshiwa kabiji kechi yaswishishepotu nangwa pacheche kwibakabisha ne.—Kulupuka 20:14; 22:22-24.
20, 21. (a) Mambo ka Mizhilo ya Mosesa o yaswishishe mpaji mu bena Isalela? (b) Pa mambo a kwikana, mambo ka Mizhilo o yapusene na muzhilo ye abwezhezhe Yesu?
20 Nangwa byonkabyo, bamo bakonsha kwipuzha amba, ‘Nga mambo ka Mizhilo o yaswishishe mpaji?’ (Mpitulukilo ya mu mizhilo 21:15-17) Twafwainwa kumwena ino mizhilo kwesakana na byo kyajinga pa kyokya kimye. Aba balangulukila Mizhilo ya Mosesa mwayila ano moba ne bisho bya lelo kuba baumvwisha mo yatajile ne. (Byambo bya Mana 18:13) Muzhilo wa Yehoba ye abikileko kala mu Edena, walengele masongola kwikala a myaka ne myaka pakachi ka mwanamulume ne mwanamukazhi. (Ntendekelo 2:18, 20-24) Bino kimye Yehoba kyo apainenga ino Mizhilo ku bena Isalela, bisela na biji kusongola mpaji byajinga sa byaishile kala. Yehoba wayukile kuba’mba bantu banji “bauma mashingo” pa kimye ne pa kimye bakakankalwanga kukokela nangwa mikambizho yapela nabiji yoya yakanya kupopwela bankishi. (Kulupuka 32:9) Onkao mambo, mu maana anji mwine kechi wasajile kyokya kimye kuba’mba apimpwilemo masongola abo ne. Nangwa byonkabyo, yukai kuba’mba Yehoba kechi watendekeshe mpaji ne. Pano bino, waingijishe Mizhilo ya Mosesa kutangijila bantu banji kubula kwitayayika mu byubilo bya mpaji ne kukepeshako kino kisela.
21 Kabiji Mizhilo ya Mosesa yaswishishe mwanamulume kukana mukazhanji pa mambo akatampe apusana pusana. (Mpitulukilo ya mu mizhilo 24:1-4) Yesu waambile’mba Lesa waswishishe Bayudea kuba kino na mambo a ‘kukosa kwa michima yabo.’ Nangwa byonkabyo, luno lūsa lwajinga lwa pa kakimye kacheche. Ku baana banji ba bwanga, Yesu wabwezhezhe muzhilo wa Yehoba mutanshi wa masongola.—Mateo 19:8.
Mizhilo Yatundaikanga Butemwe
22. Mu ñanyi jishinda Mizhilo ya Mosesa mo yatundaikile butemwe, kabiji kwibumwesha kwi bañanyi?
22 Akilangulukai pa mizhilo ya ano moba itundaika butemwe. Mizhilo ya Mosesa yatundaikile butemwe pa bintu biji byonse. Mu buku wa Mpitulukilo ya mu mizhilo monkatu, kyambo kya “butemwe” kitanwamo bimye 20 mu mashinda apusana pusana. Mukambizho wa bubiji mukatampe mu Mizhilo wajinga wa kuba’mba “ukatemwe mukwenu pamo byonka byo witemwa obe mwine.” (Bena Levi 19:18; Mateo 22:37-40) Bantu ba Lesa kechi bafwainwe kwimweshatu butemwe abo bene na benetu ne, bafwainwe ne kumwesha butemwe ku benyi bajinga mukachi kabo, sa bavuluka amba nabo pa kimye kimo bajinga benyi. Bafwainwe kumwesha butemwe ku bayanji ne balanda, sa bebakwasha mu bintu bya ku mubiji, kabiji ne kubula kwibamanyika na mambo a buyanji bwabo bo bajingamo. Bakambizhiwe ne kubila lusa banyama bo baingijishanga.—Kulupuka 23:6; Bena Levi 19:14, 33, 34; Mpitulukilo ya mu mizhilo 22:4, 10; 24:17, 18.
23. Nga nembi wa Salamo 119 watundaikilwe kubapo byepi, kabiji mu michima yetu twakonsha kukeba kuba ka?
23 Ñanyi mukoka mukwabo wapewe mizhilo ya uno mutundu? O ene mambo nyimbi wa masalamo o anembejile’mba: “Kine buku wenu wa mizhilo byo namutemwisha!” Nangwa byonkabyo butemwe bwanji kechi bwajingatu bwa kwiumvwatu ne. Bwamulengejile kubapo kimo, mambo wibikisheko bingi kukokela ino mizhilo kabiji ne kwikela mo yayila. Wanungilepo’mba: “Iye [buku wenu wa mizhilo] ye ndanguluka juba jonse.” (Masalamo 119:11, 97) Ee, kimye kyonse waikalanga na kimye kya kufunda buku wa mizhilo wa Yehoba. Kwakubula nangwa kuzhinaukatu ne, kimye kyonse kyo eifundanga, butemwa bwa kwiitemwa bwakomenangako. Kabiji butemwe bwanji bwa kutemwa upana Mizhilo, aye Yehoba Lesa, nabo bwakomejilengako. Byo mubena kutwajijila kufunda mizhilo ya Lesa, ne anweba kine mutwajijile kufwenyesha kwipi ne Yehoba, upana Mizhilo Wakila kabiji Lesa wa bololoke.
[Tubyambo twa mushi]
a Kya kumwenako, mizhilo yakambizhe kuzhika byafuma munda, kubika balwazhi kwa bunke kabiji ne muntu yense wakwachile pa mubiji wafwa wafwainwe kowa, yaambijilwe jimo kala.—Bena Levi 13:4-8; Kubala 19:11-13, 17-19; Mpitulukilo ya mu mizhilo 23:13, 14.
b Mazubo a bena Kenana a bupopweshi byo ajinga na bibamba mwa kubila bulalelale, Mizhilo ya Mosesa yaambile’mba aba ba biko kechi bafwainwe kutwela mu nzubo ya Lesa ne. Na mambo a kuba kwilaala kwalengelanga muntu kwikala wa muzhilo, kafwako wafwainwe kuleta kisela kya kwilaala kwikala ke lubaji lwa mpopwelo ku nzubo ya Yehoba ne.
c Lufunjisho lo lwajinga nkebelo ine itanshi ya Mizhilo. Buku wa Encyclopaedia Judaica waamba’mba kyambo kya Kihebelu kwafuma kyambo kya “mizhilo,” toh ral, kilumbulula “kufunjisha.”
d Mizhilo yaipwizhe kwakubula kupita mu mbaji amba: ‘Nanchi bichi bya mungye bo bantu kya kuba’mba mwibitule nzhita nyi?’ (Mpitulukilo ya mu mizhilo 20:19) Shayuka Muyudea aye Philo wa mu myaka kitota kitanshi, wanembele uno muzhilo kulondolola’mba Lesa ulanguluka’mba “kyatama bingi kutuntulula bukaji bo wazhingijila bantu ku bintu byabulapotu ne mambo ne.”
Mepuzho a Kulangulukapo
Bena Levi 19:9, 10; Mpitulukilo ya mu mizhilo 24:19 Mulangulukapo byepi pe Lesa ulenga mizhilo ya uno mutundu?
Masalamo 19:7-14 Nga Davida wiumvwine byepi pa mambo a “buku wa mizhilo wa Yehoba,” kabiji mizhilo ya Lesa yafwainwa kunema byepi kwi atweba?
Mika 6:6-8 Nga kino kibaba kyakonsha kwitukwasha byepi kuyuka’mba mizhilo ya Yehoba kechi yafwainwa kumonwa nobe yakatazha ne?
Mateo 23:23-39 Bafaliseo bamwesheshe byepi kuba’mba kechi baumvwishishe kishinka kine kya Mizhilo ne, kabiji kino kyafwainwa kwikala kya kwitujimunako byepi?
[Kipikichala pa jipa 132]