LUFUNJISHO 3
Bañanyi Bekala Mwiulu?
1. Lwitabilo lwakishakulu lwesakanyiwa byepi kumutumba?
LWITABILO lwakishakulu lwakina Africa belwesakanya kumutumba kuba’mba peulu popaji Lesa wabulume bonse. Munsamunsa balesa babacheche, nangwa’mba mipashi, bobakalume ba Lesa. Kumbaji yabo kuji bashakulu bavuluka bisemi byabo biji panopantanda nekwibikwasha mubwikalo bwabyo. Kunshi yamutumba kuji mipashi yakepa bulume: bingelekezha, byalubuko nebulozhi.
2. Ñambilo imo yakina Africa imwesha byepi kuba’mba lwitabilo lwakishakulu lwaya nemu bupopweshi bukwabo?
2 Luno lwitabilo lwakishakulu lwayile nemu bupopweshi bukwabo mu Africa. Ñambilo imo yakina Africa yamba kuba’mba: “Kwitabila (mubwina Kilishitu nangwa mu Izilamu) kechi kwitukanya kupopwela balesa babashakulu betune.”
3. Muka motwakonsha kufunjila bukine bwaboba bekala mwiulu?
3 Nanchi lwitabilo lwakishakulu mu Africa lwakinenyi? Baibolo itubula bukine paboba bekala mwiulu.
Yehoba, Lesa Wakine
4. Bupopweshi bukatampe mu Africa bwaitabilaka?
4 Bupopweshi bukatampe busatu mu Africa bwitabizha kuba’mba Lesa koaji kabiji yemwine wakila. Baibolo imulumbulula’mba “ye Lesa wa balesa bonse, ye Nkambo wa bankambo, ye Lesa mukatampe, wabulume, ulengesha moyo.” (Mpitulukilo ya mu mizhilo 10:17) Ba Mozelemu nabo baitabila mwi Lesa umo mwine wakila. Pamambo abupopweshi bwakishakulu mu Africa, Polofesa Geoffrey Parrinder waambilepo’mba: “Bena Africa bavula baitabila mwi Lesa mwine wakila, shabo wa balesa bonse nebantu, mulenga wabilengwa byonse kabiji kafwapo luzhinauko lwakuzhinauka kinone.”
5. Ñanyi mazhina amo obatela akuyukilako Lesa?
5 Bino, nangwa kyakuba bantu baitabila mwi Lesa, bavula kechi bayuka Lesa byoajine. Kintu kitanshi kyotuyukilako muntu kejizhina janji. Pamambo ajizhina ja Lesa, paji bingi luvulañano mubupopweshi. Mu Kilishitendomu, javula bamutela’mba Lesa, jizhina jamushingi jilumbulula’mba “Wa bulume.” Ba Mozelemu, bamutela’mba Allah. Aba bonse bapopwela mpopwelo yakishakulu, jizhina jobatelelamo Mwine Wakila jaenda kupusana monka mwapusena milaka yabo. John S. Mbiti, mubuku wanji wa Concepts of God in Africa, wanemba mazhina a Lesa amushingi akina Africa apusana-pusana avula kukila pa 500. Kyakumwenako, Mumulaka wa Kiyoruba (wamu Nigeria), Lesa bamutela’mba Olodumare; Bakikuyu (mu Kenya), bamutela’mba Ngai; ne Bazulu (mu South Africa), bamutela’mba Unkulunkulu.
6, 7. Lesa jizhina janji ñanyi, kabiji twijiyuka byepi?
6 Nga Lesa mwine wambapo’mbaka pajizhina janji? Kimye Lesa kyoakambizhe Mosesa kufumya bena Isalela mu Ijipita, Mosesa waipwizhe’mba: “Byo nkafika ku bena Isalela ne kwibambila’mba: Lesa wa bashakulu benu wantuma ko muji, kabiji ne abo bakañambila’mba: Jizhina janji ye ñanyi? Nkebabula’mbaka?”—Kulupuka 3:13.
7 Lesa wamukumbwile’mba: “Ukebabule bena Isalela amba: Yehoba, Lesa wa bashakulu benu . . . ye wantuma ko muji. Jino jo jizhina jami ja pee, kino kyo kya kumvulukilako myaka ne myaka.” (Kulupuka 3:15) Jino jizhina ja Yehoba jitanwa mu Baibolo bimye kukila pa 7,000, nangwa kyakuba bamo batuntulwile Baibolo bejipingizhizhengapo namazhina amushingi akuba’mba “Lesa” nangwa’mba “Nkambo.”
8. Yehoba uji byepi, kabiji twafwainwa kuba byepi umvwe tukeba kutalwa bulongo kwiaye?
8 Yehoba umwekana byepi? Yemupashi, wa bulume bonse, kabiji walukumo. Yemwine wakila, kafwako mukwabo waesakana nanjine. (Mpitulukilo ya mu mizhilo 6:4; Isaya 44:6) Yehoba wamwambijile Mosesa amba: “Amiwa Yehoba, Lesa wenu, ne Lesa wa mukao.” Muñambilo ikwabo, pakuba’mba tutalwenga bulongo kwi Lesa, twafwainwa kumupopwelangatu aye bunke. Kechi ukeba atweba kupopwela mukwabone.—Kulupuka 20:3-5.
Yesu Kilishitu, Mfumu wa Bufumu bwa Lesa
9. Mamboka otwakonsha kwambila’mba Yesu kechi waesakana pamo ne Yehoba ne?
9 Lelo jino bavula kechi bayuka Yesu byoajine. Bavula mu Kilishitendomu baitabila’mba Yesu uji mu Balesa basatu “Bazhila.” Bino Baibolo kechi ifunjisha’mba Lesa, balesa basatune. Kabiji kechi ifunjisha’mba Yesu waesakana pamo ne Yehoba ne. Yesu aye mwine waambile’mba: ‘Batata bankila.’—Yoano 14:28.
10. Yesu wajinga kwepi kasa akyangye kwiya panopantanda?
10 Baibolo ifunjisha kuba’mba Yesu kasa akyangye kwikala muntu panopantanda, wajinga mwiulu saaji kilengwa kyamupashi kyabulume. Byonka Yehoba byoalengele ba Adama ne Evwa panopantanda, byobyo alengele ne bilengwa byamupashi mwiulu. Yesu wajinga muntu wamupashi mutanshi Yehoba yealengele.—Yoano 17:5; Kolose 1:15.
11. Yesu waishile kusemwa byepi mubumuntu?
11 Pepi nobe myaka 2,000 yapitapo, Yehoba wavilwijile bumi bwakino kilengwa kyamupashi mujivumo ja muzhike Maliya. Malaika Ngabaliela wamubujile’mba: ‘Ukemita mwana munda, ukasema mwana wa mulume, ukamutumba jizhina’mba, Yesu. Aye ukekala mfumu . . . , ne bufumu bwanji kechi bukapwane.’—Luka 1:31, 33.a
12. Ñanyi kishinka kimo Yesu kyoaishijile panopantanda?
12 Byonkabyo Yesu wasemekelwe, wakomene kufika nekubukulumpe, kabiji wafunjishe bantu kyaswa muchima wa Yehoba nenkebelo yanji. Wamukumbwile ndamakyalo wa Loma amba: “O mambo onasemenwe, ne o naishijile panopantanda, namba nshimune bya bukine.” (Yoano 18:37) Umvwe ketufunde byambo byafunjishe Yesu, twakonsha kufunda bukine bwakyaswa muchima nenkebelo ya Lesa. Twakonsha kufunda byotwafwainwa kwikala bantu baitabilwa kwi Lesa.
13. Ñanyi kishinka kyabubiji Yesu kyoaishijile panopantanda?
13 Kishinka kikwabo Yesu kyoaishijile panopantanda kyajinga kyakupana bumi bwanji kwikala nkuulo yakukuula bantu. (Mateo 20:28) Waubile kino pakuba’mba tukuulwe kubundengamambo botwaswaine kumushakulu wetu Adama. Ino nkuulo yoiketuletela bumi bwa myaka nemyaka. Mutumwa Yoano wanembele’mba: “Lesa byo ebatemwisha ba panopantanda, wapaine Mwananji yenkawa umo amba, bonse bamwitabila kechi bonaike ne, poso amba bekale na bumi bwa myaka.”—Yoano 3:16.
14. (a) Yesu waubilwe byepi panyuma yalufu lwanji lwabumuntu? (b) Ñanyi kifulo Yesu kyoajipo mwiulu lelo jino?
14 Panyuma yalufu lwanji lwabumuntu, Yesu wasangwilwe nekuya mwiulu, wakekala jibiji kekilengwa kyamupashi. (Byubilo 2:32, 33) Palutwe kacheche, Yehoba wamupele “bundamabyalo, ne lukumo, ne bufumu, amba ba mu mitundu yonse ne ba mu mikoka yonse bamwingijilenga yenkaye.” (Danyela 7:13, 14) Yesu waikele ke Mfumu wabulume; Pano ke Mfumu wakafulumende wa Yehoba mwiulu. Katatakatu akamweshe bulume bwanji panopantanda ponse.
Bamalaika, Bamwingilo ba Lesa
15. Ñanyi kimye kabiji kwepi bamalaika kobalengejilwe?
15 Yehoba ne Yesu kechi bobonka bekala mwiulu ne. Yehoba walengele bamalaika, bilengwa bikwabo byamupashi. Ngabaliela, waambile ne Maliya, yeumo wamwiabo. Bamalaika kechi bakikelepo mubumuntu panopantandane. Balengelwe mwiulu bantu saka bakyangye kulengwa panopantanda. (Yoba 38:4-7) Kuji biumbi na biumbi byabamalaika.—Danyela 7:10.
Bamalaika bakishinka bakana kwibapopwela
16. Mamboka bantu obafwainwa kubula kupopwela bamalaika?
16 Bamalaika bakishinka kechi bakeba’mba atweba twibapopwelengane. Mutumwa Yoano walambile panshi jibiji amba ebapopwele bamalaika, bino bamukainye nekumwambila’mba: “Kileke . . . popwela Lesa.”—Lumwekesho 19:10; 22:8, 9.
17. Kika kimwesha kuba’mba bamalaika bazhikijila bakalume ba Lesa, kabiji mamboka kino okisangajikila?
17 Bamalaika lelo jino kechi bamwekana kubantu ba Lesa panopantanda byonka byobaubile kimye kyobalupwile batumwa bakwa Yesu mukaleyane. (Byubilo 5:18, 19) Bino nangwa byonkabyo, umvwe ketupopwele Yehoba mwayila Baibolo Byambo byanji, twakonsha kuketekela’mba bamalaika ba Lesa babula kumwekana, baketuzhikijila. Baibolo yamba’mba: ‘Malaika wa Yehoba, nobe nsakwa, wibazhokoloka bamwakamwa, ne kwibapokolola.’ (Masalamo 34:7; 91:11) Mamboka kino okitusangajikila? Mambo kuji nebalwanyi babumupashi bashinta bingi basaka kwitonauna!
Satana, Mulwanyi wa Lesa
18. (a) Mamboka malaika umo kyoasatukijile Lesa? (b) Ñanyi mazhina obamupele uno malaika nsatuki?
18 Kechi bonse bamalaika ba Lesa batwajijile kwikala bakishinka kwi Lesa ne. Bamo bamusatukijile. Bealwile bene kebalwanyi ba Lesa nebabantu panopantanda. Kino kyajinga byepi? Bamalaika bonse Yehoba boalengele bajinga baoloka kabiji babyubilo byawama. Nangwa byonkabyo, umo wamubano baana bakumupashi balumbuluka wakebelenga’mba bantu bamupopwelenga kabiji waubile monka mwayila bubi boafuukwile. Awe kilengwa kyamupashi watumbilwe jizhina’mba Satana, kulumbulula’mba “Wamapata [upachika na Lesa].” Kabiji utelwa’mba Diabola, kulumbulula’mba “Waluntepentepe” namambo akwamba byabubela pe Yehoba.
19. Mamboka Satana oamanyikijile Yoba kabiji wamumanyikile byepi?
19 Satana ukanjikizha bantu kuba’mba bakwatankane nanji mukusatukila Lesa. Vulukai byoaubile kwikalume wakishinka wa Lesa aye Yoba. Yoba wajinga bingi nonshi. Wajinga namikooko 7,000, bangamela 3,000, bañombe 1,000 balume nebakazhi, kubikapo ne bambongolo babakazhi 500. Kabiji wajinga nena baana jikumi nebantu bamingilo bavula bingi. Pakutendekatu, Satana waipaile banyama nebantu banji bamingilo. Kubwelapo, waletele “mwela mukatampe” wapomwene nzubo, nekwipaya baana bakwa Yoba bonse. Panyuma yabino, Satana wamumanyikile Yoba na “bipote byatumbile mubiji yense kufuma mu ngayo ya maulu anji kufika ne pa lumbwichi.”—Yoba 1:3-19; 2:7.
20. (a) Yoba wafwetelwe byepi namambo abukishinka bwanji? (b) Nangwa kyakuba Yoba wajinga wakishinka kwi Lesa, Satana waubapo byepi pabantu bakwabo bavula?
20 Nangwa kyakuba wajinga muluno lweseko lwamalwa, Yoba watwajijile kwikala wakishinka kwi Lesa. Onkao mambo, Yehoba wamubukile kabiji “wamupele Yoba bintu byavula kukila pa byo ajinga nabyo kala, pa kintu kimo bibiji, pakintu kimo bibiji.” (Yoba 42:10) Satana wakankelwe konauna bulumbuluke bwakwa Yoba, bino wafumya bantu bakwabo bavula kwi Lesa. Baibolo yamba’mba: “Byonse bya panopantanda biji mu bulume bwa kwa aye mubi.”—1 Yoano 5:19.
21. (a) Satana wamwesheshe byepi’mba ukeba kumupopwela? (b) Mamboka Yesu kyoakanyijile kupopwela Satana?
21 Satana ukeba’mba atweba tumupopwelenga. Kino kyamwekele mulweseko loaesekele Yesu pamyaka nobe 2,000 yapitapo. Baibolo ishimikizha’mba: “Diabola wamutwajile [Yesu] ku mutumba walepesha bingi, ne kumumwesha bufumu bonse bwa panopantanda, ne lukumo lwabo; ne kumwambila’mba, Bino byonse nsakwimupa, umvwe mundambile ne kumpopwela.” Yesu wamwambijile’mba: “Fumako, Satana: mambo kyanembwa’mba, Ukamupopwela Nkambo Lesa wobe, ne kumwingijila aye yenka.” (Mateo 4:8-10) Yesu wayukile mizhilo ya Yehoba, kabiji wakaine kuba byakebelenga Satana.
Bademona, Bapashi Batama
22. Ñanyi bintu bademona byobaubanga kubantu?
22 Bamalaika bakwabo bakwatankene ne Satana mukusatukila Lesa. Bano bamalaika ke bademona balwanyi babantu panopantanda. Bakanama kabiji bashinta bingi. Mukimye kyakunyuma, balengejile bantu kwikala bakamama nekupofula bamo. (Mateo 9:32, 33; 12:22) Bakwabo nabo bebaletejile bikola ne kwibakonyesha. (Mateo 17:15, 18; Mako 5:2-5) Bayanjishenga nebaana babacheche.—Luka 9:42.
23. (a) Bapashi babipa bakebaka kubantu? (b) Bika Satana nebademona byobengijisha kuba’mba bantu bebapopwelenga?
23 Byonka biji Satana, bano bapashi babipa bakeba kwibapopwela. Mukifulo kyakukana bantu kwibapopwela nekuyuka kuba’mba munema uyatu poso kwi Yehoba, abo basakisha kupopwelwa, kabiji batundaika nekino kisela. Satana ne bademona bengijisha bujimbijimbi, bubela, nemoyo, kuba’mba bantu bebapopwelenga. Pano bino, bantu bavula kechi bayuka’mba bapopwela Satana nebademona banjine. Kibakankamika bingi umvwe baiya bayuka’mba bupopweshi bwabo bunemeka Satana. Bino, Baibolo ijimuna kuba’mba: “Abya bintu byo batapisha Bagentila, bebatapishisha bademona, kechi Lesa ne.”—1 Kolinda 10:20.
24. Ñanyi jishinda jimo Satana joengijisha kongwelamo bantu?
24 Jishinda jimo Satana nebademona banji jobongwelamo bantu’mba bebapopwelenga kekwibabepa pamambo aboba bafwa. Twayai tumone Baibolo byoifunjisha pakino.
a Mu Surah kyapitala 19 (Mary), Koran yaamba pakusemwa kwa Yesu kwakukumya amba: “Twatumine mupashi Wetu kwi [Maliya] mukipasho kya muntu wakoma. Kabiji byoamumwene waambile’mba: ‘Walusa anzhikijile kwi anweba! Umvwe mumwakamwa Nkambo, ndekai nekuya muyenga.’ ‘Aye wakumbwile’mba, ‘yami muluwe wa Nkambo yenu,’ kabiji naiya nakwimupa mwana wazhila.’ ‘Mwanamukazhi wakumbwile’mba, ‘nanchi nkasema byepi mwana, byonji muzhike, ubula kulaalapo nawamulume?’ ‘Aye wamukumbwile’mba akyo kyokyaswa muchima wa Nkambo yenu. ‘Akyo kechi kyashupa Kwiayene. Nkambo waamba’mba, “aye ukekala kiyukilo kubantu, kabiji ukekala mapesho Kwiatweba. Bino byobyo Twaamba.”’”