Bantu ba Lesa Babwela ku Ntanda Yabo
MITUMBA ibiji yayukanyikwa bulongo yazhokoloka mpunzha ibena kutelwa luno amba Iran, ke Mutumba wa Eubuzi (waikela ku kabeta ka ku bulenge bwa Kalunga ka Kasipyani) ne wa Zagulosi (waikela ku kabeta ka ku bulenge muzhika wa Mweezhi wa Pelisha). Pakachi ka, aku mutumba aku mutumba papita misanza yalepa iji na mushiji wafuka bulongo ne bichi byazhokoloka kunsa kunsa. Mu ino misanza mukaba bingi bulongo kya bukimfunte kimfunte, pano kanatu kimye kya mashika po po mupupa mwela wabaya ne kutalala bingi. Kwipi na ino mitumba kuji biselebwa bya kamo kamo mwikalatu bantu bacheche. Mu yonka ino mpunzha ku musela wa Mesopotamya, ko bwamwekejile Bufumu bwa Media ne Pelisha.
Bena Media baikejile ku kabeta ka ku buyeke bwa mitumba nangwa kya kuba pa kupitapo moba, basalañenejile mu Aminya ne mu Kilikya. Bena Pelisha abo baikejile ku kabeta ka ku bulenge muzhika bwa mitumba, ku musela wa kimpachiko kya Tigris. Pakachi ka myaka kitota kya butanu na kimo mu bukalama bwa mfumu Kilusa, ano ma bufumu abiji evwangile ne kwikala Media Pelisha Bufumu Bukatampe bwa Ntanda Yonse.
Kilusa washinjile Babilona mu 539 B.C.E. Bufumu bwanji bwayilengatu na kubaila ku musela kukafika ne ku India. Kumuzhika bwakafikile ku Ijipita ne ku kyalo kibena kutelwa luno’mba Turkey. Danyela walumbulwile bulongo buno Bufumu bwa Media Pelisha kwikala “mbeyala” mukaji ‘wavwotelenga nyama yavula.’ (Da 7:5) Kilusa wajinga bingi na kifyele ku bantu kabiji wibalekanga kuba bintu bimo byo bakeba bene kwiubila. Waabenye bufumu mu bibunji. Kibunji ne Kibunji kyatangijilwenga na kitumbafumu mukatampe, javula waikalanga mwina Pelisha. Pano bino monka mu bibunji mwajinga ne babitumbafumu bacheche pe aye ba monkamwa bajinga na bukulumpe. Bantu ba bisho ne mikoka yapusana pusana ba mu bufumu bebaswishishe kulondela bisho byabo ne mpopwelo yabo.
Na mambo a kuwamisha bintu mu jino jishinda, Kilusa waswishishe Bayudea kubwela kwabo na kubwezha mpopwelo ya kine, ne kushimukulula Yelusalema, byonka byalumbulwile Ezela ne Nehemiya. Abya mwalanguluka’mba pa kubwela, jino jibumba jikatampe japichile mu jishinda japichilemo Abalahama jaya ku Ufelata kukafika ne ku Kakemishi nyi, inyi kampe baingijishe jishinda jipi japita mu Tadamola ne mu Damasakasa? Baibolo kechi yaamba pa kino ne. (Monai mapeja 6-7.) Mu kupita kwa kimye, Bayudea nabo baikele mu mapunzha amo a mu buno bufumu, nabiji pa masango a tukola twasangila mu mukola wa Nile ne ku mapunzha akwabo a ku kabeta ka ku bulenge. Bayudea bacheche baikele monka mu Babilona. Kampe bobalengejile ne mutumwa Petelo kufwakashisha ku Babilona panyuma ya kupitapo myaka yavula. (1Pe 5:13) Ee kine, Bufumu bwa bena Media ne Pelisha bobwalengejile Bayudea kwikala mu mapunzha apusana pusana mu kimye kya bukalama bwa Bangiliki ne bena Loma.
Panyuma ya kushinda Babilona, bufumu bwa Media ne Pelisha, bwatungile nzubo yalutangijilo ikatampe mu Babilona na mambo a mute wasamanga bulongo kimye kya mayoo. Shushani muzhi wajinga mukatampe wa bena Elama, naye waikele ke muzhi umo mwaikalanga bamfumu. Mu ye uno muzhi momwatambwijile Mfumu wa bena Pelisha aye Ahaselusa (bishinka bimwesha’mba wajinga Xerxes I) Eshita ke mukazhanji, kabiji momo aswishishe ne mukambizho wa kuvizha bantu ba Lesa kuzhokoloka mwaya bufumu bonse. Mizhi ikwabo ibiji ikatampe ya bufumu bwa Media ne Pelisha yajinga Ekabatana (waikejile patuntama ma mita 1,900 pasamanga bulongo kamute mu kimye kya mayoo), ne Pasagadi (naye waikejile patuntama ma mita 1,900 ku kabeta ka ku bulenge musela).
Nanchi buno bufumu bukatampe bwapwile byepi? Abwe Bufumu bukatampe bwa Media ne Pelisha bwajinga na ngovu ikatampe, bwaimene kebuye amba bukakanye bunsatuki bwabushishe Bangiliki ku mupaka wa ku kabeta ka ku buyeke muzhika. Pano byo baubile amba baketuuleko, bataine kuba’mba mizhi ya Bangiliki yajinga yaabana abana yakwatankana kala. Onkao mambo yashinjile Media ne Pelisha mu makondo ajinga mu Malatoni ne mu Salamisa. Akye kyo kyaajile kitendekesho kya bufumu bwa Bangiliki kukwatankana ne kwikala ke bufumu bukatampe pa bufumu bwa Media ne Pelisha.
[Kitenguluzha pa peja 25]
Zelubabele watangijiile banabalume bena Isalela pepi na 50,000 kwenda musinso walepele makilomita 800 kufika ku 1,600 (kwesakanatu na jishinda jobapichilemo) kubwela ku Yelusalema. Lukatazho lukatampe lobajinga nalo lwajinga lwa kubula bintu mwakumwena mali. Mambo Ntanda yabo yashajiletu masala pa myaka 70. Aba bonse babwelele mu ntanda yabo, batendekele kubwezha bupopweshi bwa kine. Bashimukulwile kya kusokelapo bitapisho ne kulambula milambo kwi Yehoba. Kufika mu 537 B.C.E. baikele ne na Kijiilo kya Mimba. (Yel. 25:11; 29:10) Kepo baajile ne kitendekesho kya kushimikilapo nzubo ya Yehoba.
[Kitenguluzha pa peja 25]
MABUKU A MU BAIBOLO ANEMBELWE KUFUMA PA KINO KIMYE:
Danyela
Hagai
Zekaliya
Eshita
1 ne 2 Byambo bya Moba
Ezela
Nehemiya
Malakai
[Mapu pa paja 24]
(Umvwe mukeba bine byambo, monai mu buku)
Bufumu bwa Bena Media ne Pelisha
A2 MAKEDONYA
A2 TILESI
A4 Kilene
A4 LIBYA
B2 Bizantyamu
B2 LIDIYA
B3 Saladisa
B4 Memfisa (Nofi)
B4 IJIPITA
B5 No-amonyi (Tibusi)
B5 Siyene
C3 KILIKYA
C3 Talasusa
C3 Isasi
C3 Kakemishi
C3 Tadamola
C3 SILYA
C3 Sidona
C3 Damasakasa
C3 Tila
C4 Yelusalema
D2 Fesisi
D2 AMINYA
D3 ASILYA
D3 Ninevwa
D4 Babilona
E3 MEDIA
E3 Ekabatana (Ekabatana)
E3 HALAKANIYA
E4 Shushani (Susa)
E4 ELAMA
E4 Pasagadi
E4 Pesepolasi
E4 PELISHA
F3 PALATIYA
F4 DILANGIYANA
G2 Malakanda (Samakandi)
G3 SOGODIYANA
G3 BAKITILYA
G3 ALYA
G4 ALAKOSIYA
G4 GEDULOSIYA
H5 INDIA
[Mapunzha akwabo]
A2 GREECE
A3 Malatoni
A3 Atene
A3 Salamisa
C1 SAIKA
C4 Elata (Elota)
C4 Tema
D4 ALABYA
[Mitumba]
E3 MITUMBA YA EUBUZI
E4 MITUMBA YA ZAGULOSI
[Tulunga twa meema]
B3 Kalunga ka Meditelanya (Kalunga Kakatampe)
C2 Kalunga Kafita
C5 Kalunga Kachila
E2 Kalunga ka Kasipyani
E4 Mweezhi wa Pelisha
[Mikola]
B4 Nile
C3 Ufelata
D3 Tigris
H4 Indus
[Kipikichala pa peja 24]
Bashilikale ba kwa Kilusa bapichile mu Mitumba ya Zagulosi pa kuba’mba bafike mu Babilona
[Kipikichala pa peja 25]
Peulu: Kibelo kya Mikoka Yonse ya Bantu mu Pesepolisi
[Kipikichala pa peja 25]
Kipikichala: Kilende kya kwa Kilusa mu Pasagadi