Bisela bya Bangiliki ne Bena Loma Byatwela mu Bayudea
KUBAYA kwa Bufumu bwa Bangiliki kwatendekejile ku mitumba ya Makedonya. Mfumu wabo Alekesanda saka aji na myaka ya kusemwa 20, watendekele kulanguluka bya kulukuka ne kushinda byalo bya ku musela. Mu 334 B.C.E., watangijiile bashilikale banji kupita pa Helosimponti (Dadineuzi), mpunzha ya abanya Europe ne Asha. Nobe “kisumpa”, Bangiliki batangijilwenga ne Alekesanda batendekele kushinda bingi kwakubula kutaya nangwa kimyetu ne. (Da 7:6) Alekesanda walwile na bena Pelisha kwipi na Tulayi mu misanza ya Mukola wa Gilanikasi, kabiji wibashinjile kyatama bingi mu muzhi wa Isasi.
Bangiliki balukukile Silya ne Fenesya bashinda ne Tila panyuma ya kulukuka muzhi pa bañondo batanu na babiji. (Ezi 26:4, 12) Alekesanda washile Yelusalema waya ne na kushinda Gaza. (Zek 9:5) Byo aikele mu Ijipita, watungile muzhi wa Alekesandiliya, waikele ke muzhi mukatampe wa busulu kabiji ne kufunjilamo sukulu ya bya butemwamaana ne mafunjishotu akwabo. Wabwelele wakilañanya Ntanda ya Mulaye jibiji ne kuya na kushinda bena Pelisha mu Gaugamila kwipi na muzhi wa Ninevwa waonawinwe.
Pano Alekesanda waalulukijile ku kabeta ka ku bulenge na kushinda Babilona ne mizhi ya lutangijilo ya bena Pelisha, Shushani (Susa) ne Pesepolasi. Bukiji bukiji wapichile mu kyalo kya bena Pelisha ne kufika ku mukola wa Indus mu kyalo kibena kutelwa luno amba Pakistan. Mu myakatu itanu na isatu, Alekesanda washinjile byalo byaile nkuwa byajingako kyokya kimye byoayukile. Bino byoafikizhe myaka ya kusemwa 32 mu 323 B.C.E.,wakolelwe malelya ne kufwa wafwile mu Babilona.—Da 8:8.
Bisela bya Bangiliki byatwelele bingi mu Ntanda ya Mulaye. Bantu bamo bajinga bashilikale ba kwa Alekesanda baikele monka. Kabiji byo kyaubilenga amba myaka kitota kitanshi ifikenga, mwane kwaikele ne mizhi ya Bangiliki jikumi (Ndekapoli). (Mt 4:25; Mk 7:31) Binembelo bya Kihebelu byaishile kwikalako mu Kingiliki. Mulaka wa Koine (Kingiliki kyapela) ye wajinga mulaka wasampanyiwemo mafunjisho a bwina Kilishitu mu byalo.
Bufumu bwa Bena Loma
Nga kumuzhika kyajinga byepi? Kyalo kya Loma kyajingatu na kimasamasa kya mizhi ku mukola wa Taiba, kyaikele ke kyalo kyanema bingi. Mu kuya kwa moba, mazhita a nkondo a bena Loma ne bumulwila ntanda bwabo ashinjile mapunzha ajinga mu bukalama bwa babinemanga bana bakwa Alekasanda. Kufika nobe mu 30 B.C.E., Bufumu bwa bena Loma bwaikele na ngovu ikatampe, kimye kya kumweka kwabo kutanshi kwa yewa ‘kijanyi wakatazha ulenga moyo’ ye bamwene kwi Danyela mu kimwesho.—Da 7:7.
Bufumu bwa bena Loma bwabaile kufuma ku Britain kufika ku kabeta ka ku Buyeke bwa Africa ne kufuma ku Kalunga ka Atlantic kukafika ne ku Mweezhi wa Pelisha. Na mambo akuba’mba buno bufumu bwazhokolokele Meditelanya, bena Loma baitanga kano kalunga amba Mare Nostrum (Kyalumbulwilenga’mba Kalunga ketu).
Bayudea nabo baikele mu bukalama bwa bena Loma mambo ntanda yabo yaikele mu maboko a Bufumu bwa bena Loma. (Mt 8:5-13; Byu 10:1, 2) Yesu wabatizwe ne kufwa mu kimye kya bukalama bwa kwa Tibeliusa Mfumu mukatampe. Bandamakyalo ba bena Loma bamo bamanyikilenga bingi bena Kilishitu kwa kubula lusa, bino kechi bapwishishe mpopwelo ya kine ne. Byo papichile myaka 1300, buno bufumu bebulukukile ku mikoka ya bena Germany ku kabeta ka ku buyeke ne bantutu benda kyende ende na kukeba bakushinda, nabo balukukijile ku musela.
[Mapu pa paja 26]
(Umvwe mukeba bine byambo, monai mu buku)
Bufumu bwa Bangiliki
Kufuma Alekasanda, binemanga byanji bina byo byatendekele kulama bufumu bwabo bukatampe
▪ Cassander
▫ Lysimachus
○ Ptolemy I
• Seleucus I
A2 ▪ GREECE
A2 ▪ Atene
A2 ▪ AKAYA
A3 ○ Kilene
A3 ○ LIBYA
B2 ▫ Bizantyamu
B3 ○ KIPILUSA
B4 ○ No-amonyi (Tibusi)
C3 Paomela (Tadamola)
C3 ○ Gelasa
C3 ○ Filadelifya
C3 ○ Yelusalema
C5 ○ Sayene
G2 • Alekesandiliya Mangiyana
Mwaendelenga Alekasanda
A2 ▪ MAKEDONYA
A2 ▪ Pela
A2 ▫ TILESI
B2 ▫ Tuloyi
B2 ▫ Saladisa
B2 ▫ Efisesa
B2 ▫ Godiyamu
C2 ▫ Ankala
C3 • Talasusa
C3 • Isasi
C3 • Antioka (wa mu Silya)
C3 ○ Tila
C4 ○ Gaza
B4 ○ IJIPITA
B4 ○ Memfisa
B4 ○ Alekesandiliya
A4 ○ Kinkunenke kya mema kya Amonyi
B4 ○ Memfisa
C4 ○ Gaza
C3 ○ Tila
C3 ○ Damasakasa
C3 • Alepo
D3 • Nisibisi
D3 • Gaugamila
D3 • Babilona
E4 • Shushani
E4 • PELISHA
E4 • Pesepolasi
E4 • Pasagadi
E4 • MEDIA
E3 • Ekabatana
E3 • Lagi
E3 • Hekatofilosi
E3 • PALATIYA
G3 • ALYA
G3 • Alekesandiliya Aliyoni
G3 • Alekesandiliya Pulofitasiya
F4 • DILANGIYANA
G4 • ALAKOSIYA
G4 • Alekesandiliya Alakotonyi
H3 • Kaabu
G3 • Dilapusaka
H3 • Alekesandiliya Okisiyana
G3 • Dilapusaka
G3 • BAKITILYA
G3 • Bakitila
G2 • Dabenti
G2 • SOGODIYANA
G2 • Malakanda
G2 • Bukhara
G2 • Malakanda
H2 • Alekesandiliya Esiketi
G2 • Malakanda
G2 • Dabenti
G3 • Bakitila
G3 • BAKITILYA
G3 • Dilapusaka
H3 • Kaabu
H3 • Takisila
H5 • INDIA
H4 • Alekesandiliya
G4 • GEDULOSIYA
F4 • Pula
E4 • PELISHA
F4 • Alekesandiliya
F4 • KAMANYA
E4 • Pasagadi
E4 • Pesepolasi
E4 • Shushani
D3 • Babilona
[Mapunzha akwabo]
A3 KELETA
D4 ALABYA
[Tulunga twa meema]
B3 Kalunga ka Meditelanya
C5 Kalunga Kachila
E4 Mweezhi wa Pelisha
G5 Kalunga ka Alabya
[Mikola]
B4 Nile
D3 Ufelata
D3 Tigris
G4 Indus
[Mapu pa paja 27]
(Umvwe mukeba bine byambo, monai mu buku)
Bufumu bwa bena Loma
A1 BRITAIN
A3 SIPAINA
B1 GERMANIA
B2 GOLU
B2 ITALYA
B2 Loma
B3 Kateji
C3 ILILIKUMA
C3 GREECE
C3 Akishemu
C3 Kilene
D2 Bizantyamu (Konsitantinopo)
D3 ASHA MAINA
D3 Efisesa
D3 Alepo
D3 Antioka (wa mu Silya)
D3 Damasakasa
D3 Gelasa (Jalashi)
D3 Yelusalema
D3 Alekesandiliya
D4 IJIPITA
[Tulunga twa meema]
A2 Kalunga ka Atlantic
C3 Kalunga ka Meditelanya
D2 Kalunga Kafita
D4 Kalunga Kachila
[Kipikichala pa peja 26]
Byo bashimukulwilenga muzhi wa Laba, Ptolemy II wamutumbile jizhina amba Filadelifya. Milumba ya bibumbulu bya nzubo ikatampe ya kukailamo bisela ya bena Loma yakilumbama lumbamatu ne lelo jino
[Kipikichala pa peja 27]
Muzhi wa Ndekapoli wa mu Gelasa (Yaleshi)
[Kipikichala pa peja 27]
Mikwakwa ya bena Loma nabiji uno uji kwipi na Alepo, wapichile mu Europe, ku kabeta ka ku Buyeke bwa Africa, ne ku Middle East. Bena Kilishitu baendelenga mu yonka ino mikwakwa na kusampanya bukine bwa mu Baibolo