Byalo Byanembwa mu Baibolo

KI MYE bena Isalela kyo benengezhezhenga kutwela mu Ntanda ya Mulaye, kyo kimye Mosesa kyoaambile mulanguluko wanji kwi Lesa, amba: “Mwane, banswishe kwabuka, nkamone kyalo kyawama kiji ku bushiya bwa Yodano, akya kyalo kya mitumba kyawama.”—Mpi 3:25.

Mosesa kechi bamuswishishe kutwelamo ne, bino bamwambijile kuya peulu ya mutumba watalañana na Yeliko. Pamalela ayewa mutumba wamwene kyalo kya ‘Gileada kukafika ne ku muzhi wa Danyi, ne kyalo kyonse kya Yuda, kukafika ne ku kalunga ka mema ka ku muzhika, ne Negeba ne kimpachiko kya Yodano.’ (Mpi 3:27; 34:1-4) Abye byalo mwibyumvwa nyi? Nanchi mwayuka ko byaikejile nyi?

Bantu ba Yehoba bakonsha kufwakesha ku mapunzha o batanga mu Baibolo bachechetu. Kechi bakonsha kuba byonkabyo Lesa byo aambijile Abalahama kuya na kwenda kukafika konse konse mubula ne mu bwipi bwa Ntanda ya Mulaye ne. (Nt 13:14-17) Bino nangwa byonkabyo, bena Kilishitu bakine basakisha bingi kuyuka mapunzha anembwa mu Baibolo ne koaikela.

Uno buloshuwa wa ‘Monai Kyalo Kyawama,’ wakonsha kwimukwasha kumvwisha byambo byanembwa mu Binembelo.

Mu uno buloshuwa muji bipikichala bibena kumwesha mapunzha ajingako, nabiji mpunzha ya Gileada yamweshiwa pa nkupiko. Kabiji muji ma mapu awo akonsha kwimukwasha kuyuka bulongo kwaikejile mapunzha atongolwa mu Baibolo.

Mapu iji pa peja 2 ne 3, kikatakata yamwesha byalo bikatampe. Kyakumwenako, umvwe mwayuka kwaikejile Asilya ne Ijipita na kwaikejile Ntanda ya Mulaye, mwakonsha kumvwisha bulongo bungauzhi bwatongola bino byalo. (Is 7:18; 27:13; Ho 11:11; Mik 7:12) Mpunzha ya Ntanda ya Mulaye yajingatu icheche kabiji yaikejile pa mansanga pasambakenejile mikwakwa yavula yakala ne yaendangamo basulu. Kabiji byalo bikwabo byasakishenga bingi kwangata majimi a kajo afuka bulongo a mu yo ino ntanda a miñanzañanza ne a bichi bya maolivi.—Mpi 8:8; Mit 15:5.

Kimye kimo mwakonsha kukeba kwesakanya ma mapu. Kyakumwenako, Yona bamutumine kuya mu muzhi mukatampe wa bena Asilya, pano aye wachimpuka kaye ku Tashishi. (Yon 1:1-3) Nanchi mwiamona ano mapunzha pa mapu atanshi nyi? Yukai’mba, mpunzha ya Tashishi yapusana na mpunzha ya Talasusa kwasemekejilwe mutumwa Paulo. Mpunzha ya Talasusa ne mizhi ikwabotu yayukanyikwa musakwiimona pa ino mapu.

Kimye kyomubena kumona paikejile Ula, Halana, ne Yelusalema, langulukai pa musinso waendelenga Abalahama byoalepele. Yehoba byoamwambijile kufuma mu Ula, wayile na kwikala mu Halana, kepo panyuma waikele mu Ntanda ya Mulaye. (Nt 11:28–12:1; Byu 7:2-5) Byo musakutanganga “Ntanda ya Bashakulu” iji pa mapeja 6-7, musakuyuka ne kumvwisha byoaendele Abalahama.

Mapu atanshi ne ano, kechi anembwa kwesakana na kimye kyao ne. Panyuma ya ano abiji, ma mapu alondelapo onse anembwa mu ndonda ya mpito yao. Mizhi ne byambo byanembwa pa mapu byalumbululapo bintu bimo byamwekele pa kimye kimo. Nangwa kyakuba byambo byalumbulula mapunzha pomwakonsha kutana byobyo byambo mu buloshuwa (mapeja 34-5) kechi byamwesha mapunzha onse atongolwa pa ma mapu ne, bino kyonse kimye kyo mubena kupesapesa byambo, byakonsha kwimukwasha kuyuka mapu ibena kwamba pa byobyo byambo.

Mapu iji pakachi (mapeja 18-19) yamwesha mizhi icheche ne ikatampe yajinga mu Ntanda ya Mulaye. Byambo byalumbulula biji pa mapu, bisakwimukwasha kumona mizhi ya bena Levi ne mizhi itanu na umo ya kufyamamo, kabiji ne kuyuka umvwe ayo mpunzha yatongolwapo mu Binembelo bya Kihebelu nangwa bya Kingiliki, inyi kana mu Binembelo byonse bibiji.

Mapunzha amo atongolwa mu Baibolo kechi ayukanyikwa ne, onkao mambo kechi amweshiwa ne paiye mapu iji pakachi ne. Kabiji kechi kyakonsheshe kumwesha mizhi yonse icheche ne ikatampe, nabiji mizhi yonse yajinga mu mipaka ya bisaka byonse ne. (Yos byapitala 15-19) Pano bino, pa ino mapu pamweshiwa ne mizhi ya kipikipi, pa kuba’mba kimukwasheko kuyuka bulongo paikejile yoyo mizhi. Mapunzha amo (mitumba, tukola, ne bimpachiko) anembwapo tuyukilo, kabiji aa aikela patuntama amweshiwa mu misombelo. Bino byambo byakonsha kwimukwasha kuyuka bulongo bintu byakala byanembwa mu Baibolo byo byaubiwanga.

Byambo byavula byalumbulula mapunzha a mu Baibolo, bitanyiwa mu buku wa encyclopedia ya Insight on the Scriptures, yanembwa mu milaka yavula.a Kimye kyomubena kutanga mu uno buku ne mabuku akwabotu etukwasha kufunda Baibolo, tulai ne uno buloshuwa wa ‘Monai Kyalo Kyawama.’ Talaingamo kimye kyo mubena kufunda Binembelo, mambo byanema bingi mu bwikalo bwenu.—2 Ti 3:16, 17.

[Tubyambo twa mushi]

[Kitenguluzha pa peja 5]

MWANEMBELWE MABUKU A MU BAIBOLO MWAJINGA MU:

Babilona

Kesalea

Kolinda

Ijipita

Efisesa

Yelusalema

Makedonya

Moabu

Patamosa

Ntanda ya Mulaye

Loma

Shushani

[Mapu pa paja 4, 5]

(Umvwe mukeba bine byambo, monai mu buku)

Byalo byo Baambapo mu Baibolo ne Mizhi Ikatampe

A1 ITALYA

A2 LOMA

A3 SICILI

A3 MELITA

C2 MAKEDONYA

C2 Filipai

C2 GREECE

C3 ATENE

C3 Kolinda

C3 KELETA

C3 LIBYA

D3 Antioka (wa mu Pisidya)

D3 Efisesa

D3 PATAMOSA

D3 LODESA

D4 MEMFISA

D5 IJIPITA

E2 ASHA MAINA

E3 Talasusa

E3 Antioka (wa mu Silya)

E3 KIPILUSA

E4 Sidona

E4 Damasakasa

E4 Tila

E4 Kesalea

E4 NTANDA YA MULAYE

E4 YELUSALEMA

E4 MOABU

E4 Kadeshi

E4 EDOMU

F3 Bujimi bwa Edena?

F3 ASILYA

F3 Halana

F3 SILYA

F5 ALABYA

G3 NINEVWA

G4 BABILONA

G4 KALODEYA

G4 Shushani

G4 Ula

H3 MEDIA

[Mitumba]

E5 Mutumba wa Sinai

G2 MITUMBA YA ALALATA

[Tulunga twa meema]

C3 Kalunga ka Meditelanya (Kalunga Kakatampe)

E1 Kalunga Kafita

E5 Kalunga Kachila

H2 Kalunga ka Kasipyani

H5 Mweezhi wa Pelisha

[Mikola]

Mukola wa Nile

Mukola wa Ufelata

Mukola wa Tigris