“Telekai byo Nsakwiambila”

1, 2. Ñanyi kintu kyalengejile mutumwa Paulo kuya ku Yelusalema, kabiji wapichilenga mu ñanyi makatazho?

MUMVWATU amba Yelusalema. Paulo ne jikwabo wayilenga mu mukwakwa mwapitanga bantu bavula wajinga mu uno muzhi. Kafwako muzhi mukwabo wakila pa uno mwamwekele bintu byavula byakunza bakalume ba Yehoba ne. Bantu batemenwe bingi kwikala mu uno muzhi wayile nkuwa. Paulo wayukile’mba bena Kilishitu bavula batele bingi muchima ku bintu bya ku mubiji, kino kibalengejile kubula kupimpula bwikalo bwabo nangwa kya kuba bayukile’mba Yehoba wapimpwile jishinda jo aubilangamo bintu na bantu banji. Onkao mambo, Paulo byo amwene’mba bena Kilishitu bata bingi muchima ku bintu bya ku mubiji ne kubula kuta muchima kwi Yehoba, kino kyamulengejile kubwela na kufwakesha yewa muzhi mukatampe wayile nkuwa kimye kyo ajinga mu Efisesa. (Byu. 19:21) Nangwa kya kuba wabikilenga bumi bwanji mu kizumba, aye wayile mu uno muzhi.

² Ñanyi lukatazho Paulo lo apichilemo mu Yelusalema? Lukatazho lumo lo apichilemo lwafuminenga ku baana ba bwanga na mambo a mañwiñwi o baumvwinenga pe Paulo. Matakazho akatampe afuminenga ku balwanyi ba kwa Kilishitu. Babepejilenga Paulo bintu byo abujile kuba, bamupumine ne kukeba kumwipaya. Bino bintu byapichilemo Paulo byamulengejile kwiambila mwine kuba’mba epokolole. Kwipelula kwanji, kuchinchika ne lwitabilo lo amwesheshe byo apichilenga mu ano makatazho, ke bintu byafwainwa kufunjilako bena Kilishitu lelo jino. Twayai tumone byo twafwainwa kwikala na bino byubilo.

“Batendekele Kutumbijika Lesa” (Byu. 21:18-20a)

3-5. (a) Ñanyi kukonkana Paulo ko atainweko mu Yelusalema, kabiji ñanyi kintu kyo besambilepo? (b) Ñanyi bintu byo tufunjilako ku kusambakana kwa kwa Paulo na bakulumpe mu Yelusalema?

³ Paulo ne balunda nanji byo bafikile mu Yelusalema, bayile na kumona bakulumpe mu kipwilo. Batumwa bashajilepo kechi bebatongolapo mu jino jishimikila ne, kyamweka bayile na kwingijila mu bipwilo mwaya ntanda. Pano bino, Yakoba mulongo wa kwa Yesu aye wajinga ponka. (Nga. 2:9) Kabiji “bakulumpe mu kipwilo bonse bajinga konka” ne Paulo, kimye Yakoba kyo atangijile kuno kukonkana.​—Byu. 21:18.

⁴ Paulo waimwine bakulumpe mu kipwilo “ne kutendeka kwibalumbulwila bintu byonse Lesa byo aubile mu bisaka bya bantu kupichila mu mwingilo wanji.” (Byu. 21:19) Kino kyatundaikile bingi balongo. Ne atweba lelo jino, kitutundaika bingi kumvwa masawakya awama a bibena kwenda mwingilo mu byalo bikwabo.​—Mana 25:25.

⁵ Kyamweka Paulo waambile ne pa bupe bo aletele kufuma ku Europe. Bantu batelekelenga Paulo batundaikilwe bingi na bintu byaubile balongo bajinga mu mapunzha mwalepa. Pa mambo a sawakya wapaine Paulo, jishimikila jaamba’mba: “[Bakulumpe mu kipwilo] batendekele kutumbijika Lesa.” (Byu. 21:20a) Ne lelo jino, bavula bapita mu bya malwa nangwa misongo ikatampe batundaikwa bingi umvwe bakwabo ba mu lwitabilo bebakwasha ne kwibakosesha.

Bavula ne Luno “Bateshako Bingi Muchima ku Mizhilo” (Byu. 21:20b, 21)

6. Ñanyi lukatazho lo babujile Paulo?

⁶ Bakulumpe mu kipwilo babujile Paulo amba mu kipwilo kya mu Yudea mwajinga lukatazho lwavwangilemo ne aye. Baambile’mba: “Mulongo, mu Bayudea muji bantu bavula bingi baitabila, kabiji bonse bateshako bingi muchima ku Mizhilo. Bino baumvwa’mba mwafunjishenga Bayudea bonse baji mu bisaka bya bantu kukana kulondela Mizhilo ya Mosesa ne kwibabuula’mba kechi bafwainwa kutwala baana babo ku mukanda nangwa kulondela bisho ne.”a​—Byu. 21:20b, 21.

7, 8. (a) Ñanyi ndangulukilo yatama yajinga na bena Kilishitu bavula mu Yudea? (b) Mambo ka ndangulukilo yatama ya bena Kilishitu Bayudea bamo o yabujile kwibalengela kusenduka mu lwitabilo?

⁷ Mambo ka bena Kilishitu bavula o bakilamijilenga Mizhilo ya Mosesa, nangwa kya kuba papichile myaka kukila pa 20 panyuma ya kuleka kwiingijisha? (Kolo. 2:14) Mu mwaka wa 49 C.E. batumwa ne bakulumpe mu kipwilo bakonkenejile mu Yelusalema, batumine nkalata ku bipwilo kwibalumbulwila’mba aba baitabijile bafumine mu bisaka bikwabo kechi bafwainwe kuya ku mukanda ne kulondela Mizhilo ya Mosesa ne. (Byu. 15:23-29) Pano bino, ino nkalata kechi yaambile pa Bayudea baitabijile babujile kuyuka’mba Mizhilo ya Mosesa yalekele kwingila ne.

⁸ Nanchi kubula kuyuka’mba mizhilo yalekele kwingila kwalengejile Bayudea baitabijile kubula kwikala bena Kilishitu bafikilamo nyi? Ine. Bafikijilemo mambo kechi batwajijile kupopwela balesa babubela ne kulondela bisho bya bupopweshi bwabo bwa kala ne. Yehoba ye mwine wapaine Mizhilo yanemekele Bayudea baitabijile. Kafwako kintu kyatamine mu ino Mizhilo ne. Pano bino, ino Mizhilo yaijile mu lulayañano lwa kala, pakuba bena Kilishitu bajinga mu lulayañano lupya. Mizhilo ya lulayañano yalekele kwingila na mambo a mpopwelo ya kine. Bena Kilishitu Bahebelu balamanga Mizhilo kechi bayukile’mba bafwainwe kwiisankilapo ne kulondela ipya ne, kino kibalengejile kulengulula kipwilo kya bwina Kilishitu. Bafwainwe kupimpula ndangulukilo yabo ne kulondela bukine bwasolwele Lesa pa mambo a Mizhilo ya lulayañano.b​—Yele. 31:31-34; Luka 22:20.

“Bintu byo Baumvwine pe Anweba Kechi bya Kine Ne” (Byu. 21:22-26)

9. Ñanyi kintu kyafunjishe Paulo pa mambo a Mizhilo ya Mosesa?

⁹ Kyajinga byepi pa mambo a mañwiñwi aumvwanyikile’mba Paulo wafunjishenga Bayudea ba mu bisaka bya bantu amba “kechi bafwainwa kutwala baana babo ku mukanda nangwa kulondela bisho ne”? Paulo wajinga mutumwa ku ba mu bisaka bya bantu kabiji wibakambizhe kubula kulondela Mizhilo. Wasanzhilemo ne bonse bakanjikizhenga aba baitabijile ba mu bisaka bya bantu kuba’mba baye ku mukanda kumwesha’mba bakokela Mizhilo ya Mosesa. (Nga. 5:1-7) Paulo wasapwijile mambo awama ku Bayudea mu mizhi yo ayileko. Kabiji walumbulwijile bulongo aba bamutelekelenga amba lufu lwa Yesu lwapwishishe Mizhilo ne kuba’mba muntu wafwainwa kwikala mololoke kupichila mu lwitabilo kechi mu mingilo ya Mizhilo ne.​—Loma 2:28, 29; 3:21-26.

10. Paulo waubile byepi na bantu bakosejiletu ku Mizhilo ne kuya ku mukanda?

¹⁰ Paulo wayukile byalangulukilenga bantu bamo balamanga bisho bya Bayudea nabiji kubula kwingila pa juba ja Sabado nangwa kukana kuja kajo kamo. (Loma 14:1-6) Na mambo a kino, kechi wapaine mikambizho pa mambo a mukanda ne. Paulo watwajile Timoti ku mukanda pa kuba’mba Bayudea babule kumukalakanya Timoti wajinga na shanji Mungiliki. (Byu. 16:3) Muntu mwine ye wifuukwilangapo kuya ku mukanda nangwa ne. Paulo wabujile bena Ngalatiya amba: “Kuya ku mukanda ne kubula kuya ku mukanda byo byatu, kana lwitabilo lwingila mu butemwe.” (Nga. 5:6) Pano bino, kuya ku mukanda na mambo a kukokela Mizhilo nangwa kuba kintu na mambo a kukeba kwitabilwa kwi Yehoba, kwamwesheshenga kubula lwitabilo.

11. Paulo bamujimwineko’mba ka ku bakulumpe mu kipwilo, kabiji wafwainwe kuba byepi pa kuba’mba obile monka bamubujile? (Monai ne tubyambo twa munshi.)

¹¹ Onkao mambo, nangwa kya kuba mañwiñwi ajinga a bubela. Bayudea baitabijile kechi baswile kino kishinka. Na mambo a kino, bakulumpe mu kipwilo bakambizhe Paulo amba: “Tuji na banabalume bana bechipisha luchipoc abo bene. Yai na bano banabalume ne kwitokesha anwe bene pamo nabo monka mwayila mizhilo ne kwibalipililako kuba’mba bakebatende nsuki. Ne bantu bonse bakayuka’mba bintu byo baumvwine pe anweba kechi bya kine ne, bino bakayuka’mba byubilo byenu byawama, ne kuba’mba ne anweba mubena kulondela Mizhilo.”​—Byu. 21:23, 24.

12. Paulo wamwesheshe byepi muchima wa lukokelo ku bakulumpe mu kipwilo mu Yelusalema pa byo bamukambizhe kuba?

¹² Kyamweka Paulo wayukile’mba mañwiñwi bantu o baumvwine pe aye kechi o alengejile makatazho ne, pakuba kyalengejile kyajinga lupata lwa Bayudea bakakachijile ku Mizhilo ya Mosesa. Pano bino, wipaine kulondela byonse byamubujile bakulumpe mu kipwilo kikulutu kechi walajile mikambizho ya Lesa ne. Patanshi wanembele’mba: “Ku baji mu mizhilo naalukile ke wa mu mizhilo nangwa kya kuba amiwa kechi najinga mu mizhilo ne, pa kuba’mba mmwenemo aba baji mu mizhilo.” (1 Ko. 9:20) Pa kyokya kimye, Paulo walondejile byamubujile bakulumpe mu kipwilo mu Yelusalema ne kwikala “ke wa mu mizhilo.” Kukookela kwanji kwamwesheshe’mba ne atweba lelo jino twafwainwa kukokela bakulumpe mu kipwilo kechi kwiubilatu bintu atwe bene ne.​—Hebe. 13:17.

“Kechi Wafwainwa Kwikala na Bumi Ne!” (Byu. 21:27–22:30)

13. (a) Mambo ka Bayudea bamo o baubijile kiwowo mu nzubo ya Lesa? (b) Paulo bamupokolwele byepi?

¹³ Bintu Paulo kechi byamuwamijile mu nzubo ya Lesa ne. Ku mpelo ya moba a luchipo, Bayudea bafumine ku Asha bataine Paulo ne kumupamo mambo amba waletele bantu ba mu bisaka bikwabo mu nzubo ya Lesa, kabiji babushishe mapata. Umvwe ne kuba mukulumpe wa bashilikale mwina Loma waiya na kumupokolola ne, Paulo inge bamwipayijiletu monka. Nangwa kya kuba wamupokolwele, uno mushilikale mwina Loma wamusendele ne kumutaya mu kaleya. Papichile myaka kukila pa ina pa kubatu amba Paulo bamukasulule. Pano bino, wakijinga mu lukatazho mambo kimye mukulumpe wa bashilikale kyo aipwizhe Bayudea kyalengejile kulukuka Paulo, bamubepejile bintu byavula bingi. Na mambo a mapata ajingapo, uno mushilikale wakankelwe kukwatakanya kyo baambilengapo. Bamukwachile ne kumutajangizha kumufumya mu bantu. Paulo ne bashilikale bena Loma byo banangijilenga ku kamba ka bashilikale, Paulo waambijile mukulumpe wa bashilikale amba: “Nemusashijila namba munswishe ñambe ku bantu.” (Byu. 21:39) Uno mushilikale wamuswishishe kwamba kabiji Paulo na kuchinchika walwijileko lwitabilo lwanji.

14, 15. (a) Paulo walumbulwijile’mba ka Bayudea? (b) Mukulumpe wa bashilikale mwina Loma waubile byepi pa kuba’mba ayuke kintu kyalengejile Bayudea kuzhingila?

¹⁴ Paulo watatwile kwamba’mba: “Telekai byo nsakwiambila kwi anweba.” (Byu. 22:1) Kepo ebambijile mu Kihebelu kabiji bonse baubiletu nzoo. Wibalumbulwijile bulongo ene mambo o aikejile mwana wa bwanga wa kwa Kilishitu. Kabiji Paulo waambile mu jishinda jakonsheshe kulengela Bayudea kupesapesapo bene pa byo aambile. Bamo bajinga pa jino jibumba, bayukile’mba Paulo bamufunjishe ku muntu wayile nkuwa aye Ngamaliela kabiji wamanyikilenga ne baana ba bwanga ba kwa Kilishitu. Pano bino, byo ayilenga ku Damasakasa, wamwene Kilishitu waambile kwi aye mu kimwesho. Bantu bayilenga ne Paulo bamwene kyeya kikatampe ne kumvwa jiwi, bino kechi “baumvwine” byambo byo ne. (Monai byambo byo balumbullula pa Byu. 9:7; 22:9). Panyuma ya kino, bano bantu bamutwajile Paulo wabujilenga kumona na mambo a kimwesho kyo amwene ku Damasakasa. Byo bafikile ku Damasakasa, muntu ye bayukile mu mpunzha ya Bayudea aye Ananyasa walabishe Paulo meso mu jishinda ja kukumya.

¹⁵ Paulo washimikizhe kintu kyamumwekejile byo abwelele ku Yelusalema amba Yesu wamwekele kwi aye mu nzubo ya Lesa. Bayudea byo baumvwine kino, bazhingijile bingi ne kubijika’mba: “Mufumyai pa ntanda uno muntu, mambo kechi wafwainwa kwikala na bumi ne.” (Byu. 22:22) Pa kuba’mba uno mushilikale apokolole Paulo, wamutwajile mu kamba ka bashilikale. Byo akebelenga kuyuka kintu kyalengejile Bayudea kuzhingijila Paulo, uno mukulumpe wa bashilikale wamubujile kwinengezha ku bipumo pa kumutebawizha. Nangwa byonkabyo, Paulo walondejile mizhilo ya kwipokolwelamo ne kwisolola patoka’mba wajinga ngikazhi mwina Loma. Bapopweshi ba kwa Yehoba lelo jino, nabo balondela mizhilo ya kwipokolwelamo ijiko pa kuba’mba balwileko lwitabilo lwabo. (Monai tubitenguluzha, kamo ka kuba’mba “Mizhilo ya Bena Loma ne Bangikazhi Bajingamo” kaji pa jipa 184 ne kakwabo ka kuba’mba “Kuya ku Bije Lelo Jino” kaji panshipo.) Byo baumvwine’mba Paulo naye wajinga ngikazhi mwina Loma, mukulumpe wa bashilikale waambile’mba wafwainwa kumonapo jishinda jimo ja kuyukilamo umvwe wajinga kine mwina Loma. Juba jalondejilepo, Paulo bamuletele ku Kije Kikatampe kya Bayudea.

“Amiwa Yami Mufaliseo” (Byu. 23:1-10)

16, 17. (a) Ambai kintu kyamwekele kimye Paulo kyo aambilenga ku Kije Kikatampe. (b) Paulo byo bamupumine, wamwesheshe byepi amba wipelwile?

¹⁶ Paulo byo alwijilengako lwitabilo lwanji ku Kije Kikatampe, waambile’mba: “Anweba bakwetu, balongo, kufika ne ku jino juba ja lelo naikala na jiwi ja mu muchima jatoka kwi Lesa.” (Byu. 23:1) Saka akyangye ne kupwisha kwamba, jishimikila jaamba’mba: “Ñanga mwine mukatampe aye Ananyasa wakambizhe baimene kwipi ne Paulo amba bamupume pa kanwa.” (Byu. 23:2) Kino kintu kyatamine bingi. Kintu kyo bamubile kyasolwele byo bashikilwe Paulo ne kumwambila’mba uji na bubela, bino saka bakyangye kutana bishinka. Kino kyalengejile Paulo kwambila wamupumine amba: “Lesa usakukupuma, obewa lubumbulu ye bashinga mpemba. Nanchi waikala na kunchibila mambo monka mwayila Mizhilo kabiji pa kimye kimo ne kuzhilulula Mizhilo kupichila mu kukambizha’mba bampume nyi?”​—Byu. 23:3.

¹⁷ Bantu bamo bashinkilwepo bakuminye bingi, kechi bakuminye byaubile muntu wapumine Paulo ne, bino bakuminye pa byambo byaambile Paulo. Bamushikishe’mba: “Obewa ubena kutukila ka ñanga mwine mukatampe wa kwa Lesa?” Jishinda jakumbwijilemo Paulo jamwesheshe byo epelwile ne kunemeka Mizhilo. Wibakumbwile’mba: “Balongo bami, kechi naji kuyuka’mba ye ñanga mwine mukatampe ne. Mambo kyanembwa’mba, ‘Kechi wafwainwa kwambila mwenga kalama wa bantu bobe ne.’ ”d (Byu. 23:4, 5; Lupu. 22:28) Paulo wamwene’mba bintu byaya munsunya kabiji waingijishe jishinda jikwabo. Byo ayukile’mba mu Kije Kikatampe mwajinga Bafaliseo ne Basadusea, waambile’mba: “Anweba bakwetu, balongo, amiwa yami Mufaliseo, mwana wa Bafaliseo. Babena kunchibila mambo na mambo a kuba naketekela kuba’mba bafu bakasangulwa.”​—Byu. 23:6.

18. Mambo ka Paulo kyo etelejile’mba Mufaliseo, kabiji twakonsha kwingijisha byepi jishinda jintutu jimo jo esambilangamo na bantu?

¹⁸ Mambo ka Paulo o etelejile’mba wajinga Mufaliseo? Mambo wajinga “mwana wa Bafaliseo” wa mu kisemi kyafumine ku Bafaliseo. Nangwa byonkabyo, bavula baitabijile’mba wajinga mwana wa Bafaliseo.e Pano Paulo wibikile byepi ku Bafaliseo baitabijile mu bintu byapusana pa mambo a lusanguko? Kyayukanyikwa’mba Bafaliseo baitabijile’mba muntu umvwe wafwa, mweo walupukangamo kabiji amba inge muntu waoloka wafwa, mweo wanji walupukangamo ne kubwela jibiji mu mubiji wa muntu. Bino kechi byo byaitabijile Paulo ne. Pakuba aye waitabijile mu lusanguko lwafunjishenga Yesu. (Yoa. 5:25-29) Nangwa byonkabyo, Paulo waswile kuba’mba byaitabijile Bafaliseo amba muntu wafwa ukekala na bumi jibiji byapusene bingi na byaitabijilemo Basadusea. Basadusea baitabijile kuba’mba muntu wafwa kechi ukasanguka ne. Byonka byaubile Paulo ne atweba byo byo twafwainwa kuba pa kwisamba na bantu baji mu bupopweshi bwapusana pusana. Ne atweba twakonsha kwamba’mba twaitabila mwi Lesa, byonka byo bamba ne abo. Pano bino, abo baitabila mu lufunjisho lwa balesa basatu, pakuba atweba twaitabila mwi Lesa ye baambapo mu Baibolo. Kabiji bonse twayuka’mba Lesa koaji.

19. Mambo ka Kije Kikatampe o kyaabenejilemo?

¹⁹ Byambo byaambile Paulo byalengejile Kije Kikatampe kwabenamo. Jishimikila jaamba’mba: “Onkao mambo, kwabukile kiwowo kikatampe ne banembeshi bamo ba mu Bafaliseo baimene ne kutendeke kupachika’mba: ‘Kechi twamonamo kyatama mu iwe muntu ne; bino umvwe kilengwa kya mupashi nangwa malaika ye waambile nanji,​—.’ ” (Byu. 23:9) Mulanguluko yenka wa kuba’mba malaika ye waambile kwi Paulo kwalengejile Basadusea kukana mambo abo kechi baitabijile’mba kuji bamalaika ne. (Monai kakitenguluzha kaji panshipo ka kuba’mba “Basadusea ne Bafaliseo.”) Mapata byo abayile, mukulumpe wa bashilikale mwi Loma waesekele jibiji kuba’mba apokololeko mutumwa. (Byu. 23:10) Nangwa byonkabyo, bumi bwa kwa Paulo bwajinga mu kizumba. Ñanyi kintu kikwabo kyamwekejile uno mutumwa? Tukafunda bintu byavula byamumwekejile mu kitango kyalondelapo.