KITANGO 5
Mona “Bintu Byatama Bya Bunya Byo Babena Kuba”
PAIMENA KITANGO: Bena Yuda batendekele kupopwela bankishi ne kuba bintu byatama
1-3. Ñanyi bintu Yehoba byo akebelenga Ezikyo kumona mu nzubo ya Lesa yajinga mu Yelusalema, kabiji mambo ka? (Monai byambo byalumbulula biji mu Kipungu 2.)
NGAUZHI Ezikyo byo ajinga mwana wa ñanga, wayukile bingi Mizhilo ya Mosesa. Kabiji wayukile bulongo ne nzubo ya Lesa yajinga mu Yelusalema, ne byo bapopwelanga Yehoba mu jishinda jaoloka. (Ezi. 1:3; Mal. 2:7) Pano bino, byatendekele kumweka mu 612 B.C.E., pa nzubo ya Yehoba byamupezhezhe bingi maana Ezikyo ne Bayudea bakwabo bakishinka.
2 Yehoba wakebelenga’mba Ezikyo amone bubi bwaubiwenga pa nzubo ya Lesa kuba’mba abuule “bakulumpe ba bena Yuda,” bo ajinga nabo mu buzha basambakene pamo mu nzubo yanji. (Tangai Ezikyo 8:1-4; Ezi. 11:24, 25; 20:1-3) Mu kimwesho kyamwene Ezikyo, Yehoba waingijishe mupashi wazhila kumufumya pa nzubo yanji ku Telabibi kwipi na mukola wa Keba mu Babilona kwalepele bingi, ku muzhika wa Yelusalema. Yehoba wamutwajile uno ngauzhi ku nzubo ya Lesa, mu kipango kya mukachi ku kibelo kyajinga ku buyeke. Kepo Yehoba atendekele kumumwesha mu kimwesho byaubiwenga mu nzubo ya Lesa.
3 Ezikyo wamwene bintu bina byamupezhezhe maana. Byalengejile bupopweshi bwa kine kumweka nobe bwazhiya mu kino kisaka. Ki ka kyaubiwe ku bupopweshi bwa kine bwa Yehoba? Twakonsha kufunjilako ka ku kino kimwesho lelo jino? Twayai twisambe pa bintu byo amwene mu kimwesho? Patanshi, tusakwisamba pa bintu Yehoba byo akeba bakalume banji kulondelanga.
“Amiwa . . . Yami Lesa Ukeba Bantu Kuñingijilatu Bunke Bwami”
4. Yehoba ukeba’mba tumupopwelenga byepi?
4 Mu myaka kitota kya butanu na buna, Ezikyo saka akyangye kusemwa, Yehoba waambijile jimo bintu byo bafwainwe kulondelanga bapopweshi banji. Lesa wabuujile bena Isalela mu muzhilo wa bubiji pa Mizhilo Jikumi yo ebapeele amba:a “Amiwa, Yehoba Lesa wenu, yami Lesa ukeba bantu kuñingijilatu bunke bwami.” (Lupu. 20:5) Byambo bya kuba’mba “kuñingijilatu bunke bwami,” byamwesheshengatu patoka kuba’mba Yehoba kechi ukeba bapopweshi banji kwingijila balesa bakwabo ne. Byonka byo twafunjile mu Kitango 2, kya uno buku, kintu kitanshi kyanema bingi mu bupopweshi bwa kine ke kuyuka kuba’mba, Yehoba ye yenka ye twafwainwa kupopwelatu kwapwa. Kabiji bapopweshi banji ye yenkatu ye bafwainwa kunemeka kukila bintu byonsetu mu bwikalo bwabo. (Lupu. 20:3) Ko kuba’mba Yehoba kechi ukeba bapopweshi banji kuvwanga mpopwelo ya kine na ya bubela ne. Mu mwaka wa 1513 B.C.E., bena Isalela baswile kulayañana Lulayañano lwa Mizhilo ne Yehoba. Kino kyalumbulwilenga’mba bepaine kwingijilangatu Yehoba bunke bwanji kwapwa. (Lupu. 24:3-8) Yehoba ufikizha byonse byo alaya, kabiji wakebelenga bena Isalela nabo kufikizha byo balayile.—Mpitu. 7:9, 10; 2 Sam. 22:26.
5, 6. Mambo ka Yehoba o akebejilenga kuba’mba bena Isalela bamupopwelengatu aye yenka kwapwa?
5 Nanchi kyajingatu bulongo Yehoba kwambila bena Isalela amba ye yenka ye bafwainwa kupopwelatu nyi? Ee kyajingatu bulongo. Mambo ye Lesa wa Bulume bonse, ye Nkambo Walengele Bintu Byonse kabiji ye Nsulo ya bumi. (Sala. 36:9; Byu. 17:28) Kabiji Yehoba ye wajinga Mupulushi wa bena Isalela. Onkao mambo, pa kwibapa Mizhilo Jikumi wibavulwilemo bantu banji amba: “Amiwa yami Yehoba Lesa wenu, yenka wimufumishe mu kyalo kya Ijipita mu nzubo ya buzha.” (Lupu. 20:2) Bena Isalela bafwainwe kupopwelangatu Yehoba yenka kwapwa na muchima yense.
6 Yehoba kechi waluka ne. (Mala. 3:6) Yehoba kimye kyonse ukeba kumwingijila aye yenkatu kwapwa. Pano fwanyikizhai byo aumvwine ku muchima pa bintu bina byatama bingi byo amwesheshe Ezikyo mu kimwesho byaubilenga bantu banji.
Kimwesho Kitanshi: Kipashañano Kyafichishanga Lesa ku Muchima
7. (a) Bena Isalela baubilenga ka ku kibelo kya ku buyeke kya nzubo ya Lesa, kabiji kino kyalengejile Yehoba kuba byepi? (Monai kipikichala kitanshi.) (b) Ki ka kyalengejile Yehoba kumvwa mukao? (Monai tubyambo twa munshi 2.)
7 Tangai Ezikyo 8:5, 6. Kyamweka Ezikyo kyamupezhezhe bingi maana. Byo atwelele pa kibelo kyajinga ku kabeta ka ku bulenge mu nzubo ya Lesa, wamwene Bayudea basatukile saka bapopwela kipashañano. Kyamweka uno wajinga lesa ye banemekele bingi wa jizhina ja Ashela, lesa wa mukazhi ye batongolanga bena Kenana amba muka Baela. Bena Isalela bakankelwe kulama lulayañano lo balayañene ne Yehoba, mambo batendekele kupopwela bankishi. Yehoba kyamufichishe bingi ku muchima kabiji wazhingijile bingi, mambo bantu bapainenga munema ku kino kipashañano, munema wafwainwatu aye yenka kwapwa.b (Mpitu. 32:16; Ezi. 5:13) Akilangulukai pa kino: Pa myaka kukila pa 400, nzubo ya Lesa yazhijile bingi. Mambo Yehoba wajinga nabo pepi. (1 Mfu. 8:10-13) Kutendeka kupopwela bankishi mu nzubo yanji kwamulengejile Yehoba kuya ‘kwalepa na nzubo yanji yazhila.’
8. Ñanyi bintu byo tufunjilako ku kipashañano kyafichishanga Lesa ku muchima kyamwene Ezikyo mu kimwesho?
8 Tufunjilako ka mu ano moba ku kimwesho kyamwene Ezikyo kya kipashañano kyafichishanga Lesa ku muchima? Kusatuka kwa bena Yuda kwituvululamo bibena kuba Kilishitendomu. Kupopwela bankishi kwakumbana mu Kilishitendomu, kabiji kino kyalengela bano bantu mingilo yo bengijila Lesa kwikala yatu. Na mambo a kuba Yehoba kechi waluka ne, kino kitulengela kushiinwa’mba bupopweshi bwa bubela bujiko lelo jino kechi bwapusana na bwajingako kimye kyasatukile bena Yuda ne. Nabo bubena kufichisha bingi Lesa ku muchima. (Yako. 1:17) Yehoba uji kwalepa bingi na bena Kilishitu baji mu Kilishitendomu.
9, 10. Twakonsha kufunjilako ka ku bapopwejilenga kipashañano mu nzubo ya Lesa?
9 Twakonsha kufunjilako ka ku bano bapopwejilenga kipashañano mu nzubo ya Lesa? Pa kuba’mba tupopwelengatu Yehoba bunke bwanji, twafwainwa ‘kuchina kupopwela bankishi.’ (1 Ko. 10:14) Kampe twakonsha kulanguluka’mba, ‘Kechi nakonsha kwingijisha bipashañano pa kupopwela Yehoba ne.’ Bino kupopwela bankishi kuji mu mashinda apusana pusana. Amo ayukanyikwa, akwabo akatazha bingi kwiayuka. Buku umo waamba pa bya mu Baibolo walumbulula’mba: “Inge twanemeka kifulo, bya bunonshi ne bintutu bikwabo kukila byo twanemeka Lesa, ko kuba’mba abyo bintu ye lesa wetu ye tupopwela. Kupopwela balesa ba bubela kulumbulula kutemwa nangwa’mba kunemeka bintu bimo kukila byo twanemeka Yehoba Lesa.” Ko kuba’mba kupopwela bankishi kwavwangamo kukebesha bunonshi, mali, bulalelale, bya kisangajimbwe ne bintutu bikwabo byo twakonsha kunemeka mu bwikalo bwetu kukila Yehoba. (Mat. 6:19-21, 24; Efi. 5:5; Kolo. 3:5) Onkao mambo, twafwainwa kuchinuzhukanga misango yonse ya kupopwela bankishi, mambo Yehoba ukeba kumupopwelatu aye yenka kwapwa, na muchima yense.—1 Yoa. 5:21.
10 Mu kimwesho kitanshi Yehoba kyo amwesheshe Ezikyo mwajinga “bintu byatama bya bunya.” Bino Yehoba wabuujile ngauzhi wanji wa kishinka amba: “Pakuba obewa usakumona bintu bya bunya byakilamo kutama.” Ñanyi bintu byakijilemo kutama kukila kupopwela kipashañano kyafichishanga Lesa ku muchima mu nzubo ya Lesa?
Kimwesho kya Bubiji: Bakulumpe 70 Bafutumwinenga Binunka Bulongo ku Balesa ba Bubela
11. Ñanyi bintu byakijilemo kutama byamwene Ezikyo byo atwelele mu kipango kwipi na kya kusokelapo bitapisho mu nzubo ya Lesa?
11 Tangai Ezikyo 8:7-12. Ezikyo byo asabile pa lubumbulu ne kutwela mukachi, wamwene pa lubumbulu “bipashañano bya bintu byapusana pusana bikalaba panshi ne banyama ba bunya ne bankishi bonse ba bunya.”c Abino byonse byajinga pa lubumbulu byaimenejilengako balesa ba bubela. Kabiji Ezikyo wamwene ne kikwabo kyakilamo kutama. “Bakulumpe 70 ba bena Isalela” baimene “mu mfishi” saka bafutumuna binunka bulongo ku balesa ba bubela. Mu Mizhilo Lesa yo apele Mosesa, bya kufutumuna binunka bulongo byaimenangako milombelo yawama yalombanga bapopweshi bakishinka. (Sala. 141:2) Nangwa byonkabyo, bya kufutumuna byo bafutumwinenga bano bakulumpe 70 ku balesa babo ba bubela, byajinga bwema bwatama kwi Yehoba. Milombelo yabo yajingatu nobe bwema bwatama kwi Yehoba. (Maana 15:8) Bano bakulumpe bebepelenga bene pa kulanguluka’mba: “Yehoba kechi ubena kwibamona ne.” Yehoba wibamwenenga kabiji wamwesheshe Ezikyo mu kimwesho byonse byamwekelenga mu nzubo ya Lesa.
Yehoba umona bintu bya bunya byuba bantu “mu mfishi” (Monai jifuka 11)
12. Mambo ka o twafwainwa kutwajijila kwikala bakishinka nangwa tuji “mu mfishi,” kabiji bañanyi bafwainwa kwikala batanshi mu kuba bino?
12 Ñanyi kintu kyo twafwainwa kufunjilako ku kimwesho kyamwene Ezikyo mwajinga bakulumpe 70 ba bena Isalela bafutumwinenga binunka ku balesa ba bubela? Pa kuba’mba Lesa etutalenga bulongo ne kumvwa milombelo yetu, twafwainwa kutwajijila kwikala bakishinka nangwa tuji mu “mfishi.” (Maana 15:29) Twafwainwa kuvulukanga kuba’mba Yehoba umona byonse byo tuba. Kuyuka’mba Yehoba umona byonse kuketulengela kubula kuba bintu bimufichisha ku muchima nangwatu inge tuji kwa bunke. (Hebe. 4:13) Bakulumpe mu kipwilo bafwainwa kwikalanga bwikalo bwawama bwa bwina Kilishitu. (1 Pe. 5:2, 3) Balongo ne banyenga batundaikwa bingi inge bakulumpe mu kipwilo bebafunjisha ne kwibatangijila ke balondele mafunde a mu Baibolo, nangwatu inge baji “mu mfishi,” ko kuba’mba inge baji kwa bunke bwabo.—Sala. 101:2, 3.
Kimwesho kya Busatu: ‘Banabakazhi Bajijilenga Lesa Wabo Tamuza’
13. Banabakazhi bamwene Ezikyo baubilenga ka ku kibelo kya kipango kya nzubo ya Lesa?
13 Tangai Ezikyo 8:13, 14. Kununga pa bimwesho bibiji bitanshi bya bunya byamwene Ezikyo, Yehoba wamubuujile jikwabo amba: “Usakumona bintu bya bunya byakilamo kutama byo babena kuba.” Pano ñanyi bintu bikwabo byamwene uno ngauzhi? “Ku kibelo kya nzubo ya Yehoba kyajinga ku kabeta ka ku buyeke,” wamwene “banabakazhi saka baikala na kujila lesa wabo aye Tamuza.” Tamuza wajinga lesa wa ku Mesopotamya kabiji bamutela’mba Dumuzi mu mabuku a mu mulaka wa Kisumelyanyi, kabiji ye wajinga mwatawanji Ishita, lesa wa lusemo.d O ene mambo, banabakazhi bena Isalela o bajijilenga pa kumupopwela, mambo kyo kyajinga kisho kufumatu kimye Tamuza kyo afwile. Byo bajijilenga Tamuza mu nzubo ya Yehoba, bano banabakazhi balondejilenga kisho kya bapopweshi ba bubela pa mpunzha yo bapopwelangapo Lesa wa kine. Kupopwela balesa ba bubela mu nzubo yanji kwamufichishe bingi ku muchima. Mambo ka? Mambo Yehoba waambile’mba, bano banabakazhi bansatuki baubilenga “bintu bya bunya.”
14. Tufunjilako ka kwi Yehoba pa byaubilenga banabakazhi basatukile?
14 Tufunjilako ka kwi Yehoba pa byaubilenga banabakazhi basatukile? Pa kuba’mba tutwajijile kupopwela Lesa mu bukine, kechi twafwainwa kupopwela bankishi ne kupopwela Lesa pa kimye kimo ne. Kechi twafwainwa kusekelelanga moba atendekejile mu bupopweshi bwa bubela ne. Nanchi kuyuka kwatendekejile kusekelela kwa moba amo kwanema nyi? Kwanema mambo lelo jino kusekela moba amo nabiji Kiminshiminshi, Juba ja Lusanguko lwa kwa Yesu ne moba a kusemwa, bimweka nobe bijitu bulongo. Bino twafwainwa kuyuka kuba’mba Yehoba wayuka kwafumine bino bisho bya mu bupopweshi bijiko lelo jino. Nangwa papitetu myaka yavula byepi, Yehoba ukimona bino bisho kuba’mba bya bunya. Onkao mambo, bonse baji mu bupopweshi bwa kine kechi bafwainwa kusekelelanga bino bisho ne.—2 Ko. 6:17; Lum. 18:2, 4.
Kimwesho kya Buna: Banabalume 25 ‘Bapopwejilenga Juba’
15, 16. Banabalume 25 baubilenga ka mu kipango kya mukachi kya nzubo ya Lesa, kabiji mambo ka byubilo byabo o byafichishe Yehoba ku muchima?
15 Tangai Ezikyo 8:15-18. Byambo byaingijishe Yehoba pa kutendeka kulumbulwila Ezikyo kimwesho kya buna kabiji kyapeleleko kampe wibiyukile. Bino byambo byajinga bya kuba’mba: “Usakumona ne bintu bya bunya byatama kukila bino.” Kampe uno ngauzhi walangulukilenga’mba: ‘Ñanyi bino bintu bya bunya byatama byo nkyangye kumonapo?’ Ezikyo pano watwelele mu kipango kya mukachi kya nzubo ya Lesa. Ponka pa kibelo, wamwene banabalume 25 bafukama panshi “saka bapopwela juba ku musela.” Abano banabalume bamufichishe bingi Yehoba ku muchima. Mambo ka?
16 Fwanyikizhai kino: Bibelo bya kutwelelamo mu nzubo ya Lesa byatajile ku musela. Bapopweshi pa kutwela mu nzubo ya Lesa batalanga ku muzhika saka bavundamina ku musela. Bino bano banabalume 25 bajinga mu kimwesho ‘bavundamijile ku nzubo ya Yehoba’ ne kutala ku musela pa kuba’mba bapopwelenga juba. Ko kuba’mba bavundamijile Yehoba mambo ino nzubo yajinga “nzubo ya Yehoba.” (1 Mfu. 8:10-13) Bano banabalume basatukijile Yehoba. Balengulwile Yehoba, kabiji balajile muzhilo wanembwa mu Mpitulukilo ya mu Mizhilo 4:15-19. Kino kibena kumwesha patoka kuba’mba balengulwile Lesa, aye yenkatu ye twafwainwa kupopwelatu kwapwa.
Yehoba ukeba bapopweshi banji kumupopwelatu aye yenka kwapwa
17, 18. (a) Ñanyi bintu byo twafwainwa kufunjilako ku byaubile bano banabalume bapopwejilenga juba bajinga mu nzubo ya Lesa? (b) Bena Isalela basatukijile Lesa baonawine bulunda ne bañanyi, kabiji mu ñanyi jishinda?
17 Twakonsha kufunjilako ka ku banabalume bapopwejilenga juba? Pa kuba’mba mpopwelo yetu itabilwe, twafwainwa kulondelanga bitubuula Yehoba. Twafwainwa kuvulukanga kuba’mba “Yehoba Lesa jo juba jetu,” kabiji Mambo anji “ye lampi” wa mu jishinda jetu. (Sala. 84:11; 119:105) Lelo jino, Lesa wingijisha Baibolo ne mabuku alumbulula Baibolo afuma ku jibumba janji pa kwitusamishisha kyeya pa kuba’mba twikale bwikalo bwa lusekelo pa kino kimye ne kulutwe po tukekala na bumi bwa myaka ne myaka. Inge twaswisha ino ntanda kuba’mba itubuulenga byo twafwainwa kwikala, ko kuba’mba twavundamina Yehoba. Kuba bino kufichisha bingi Yehoba ku muchima. Kechi tukeba kuba kino kwi Lesa wetu ne. Kimwesho kyamwene Ezikyo kibena kwitujimunako kuba’mba kechi twafwainwa kwikala na balunda bavundamina ku bukine, ko kuba’mba bansatuki ne.—Maana 11:9.
18 Byonka byo twafunda, Ezikyo wamwene bintu bina byamupezhezhe bingi maana. Mu bino byo amwene, mwajinga kupopwela bankishi ne bupopweshi bwa bubela. Bino byasolwele bubi bwajinga na bena Yuda basatukile. Na mambo a buno bubi, bena Isalela baonawine bulunda bwabo ne Lesa ne na bakwabo bena Isalela. Inge muntu upopwela bankishi, ko kuba’mba uji ne na byubilo bikwabo byatama. Kyamweka bena Isalela basatukile bajinga ne na byubilo bikwabo byatama byalengejile bulunda bwabo ne Yehoba kupwa. Kabiji bino byubilo byabo byatama bibalengejile ne kubula kwikala bulongo mulwabo. Pano twayai tumone ngauzhi Ezikyo byo bamutangijile na mupashi kulumbulula byubilo byatama bya bena Yuda.
Byubilo Byatama ne “Bintu bya Bunya”
19. Ezikyo walumbulwile byepi bubi byo bwaonawine lulayañano lwa Yehoba lo alayañene na bantu banji?
19 Tangai Ezikyo 22:3-12. Bubi bwakumbenetu mu kisaka kyonse kutendekelatu ku bantangi ne bantu bonse. “Babinemanga” ne bantangi baingijishanga bulume bo bajinga nabo kwichijilamo mashi a bantu babula mambo. Bantangi bo balengelanga bantu kulengulula Mizhilo ya Lesa. Baana kechi ‘balaminenga bulongo’ bansemi babo ne. Kabiji bavula baubanga bulalelale na balongo babo. Bena Isalela bajanga bya lunkanankana ne kuyanjisha benyi, baana bakishale ne banabakazhi bafwilwa. Kabiji banabalume bena Isalela balaalanga na ba muka bene. Na mambo a lwiso, bavula batambulanga mazhikakanwa, bajanga bya lunkanankana ne kukongwesha kaloba. Kyamufichishe bingi ku muchima Yehoba pa kumona bena Isalela byo balengulwile Mizhilo yanji, nangwa kya kuba bayukile buwame bwa kwiilondela. Byubilo byabo byazhingijishe bingi Yehoba. Wakambizhe Ezikyo kubuula bena Isalela baubilenga byatama amba: ‘Anweba mwamvulama amiwa.’
Kilishitendomu ye walengela byubilo byatama ne bumbanzhi kuvula mu ntanda (Monai jifuka 20)
20. Twakonsha kufunjilako ka ku byambo byaambile Ezikyo pa byubilo byatama byajinga mu Yuda?
20 Twakonsha kufunjilako ka ku byambo byaambile Ezikyo ku bena Yuda bajinga na byubilo byatama? Byubilo byatama ne kusatukila Yehoba kwa bena Yuda kwituvululamo bubi buji mu ntanda lelo jino. Bamulwila ntanda babena kwingijisha bulume bwabo kuyanjisha bantu. Bantangi ba bupopweshi ba mu Kilishitendomu balombela baya na kulwa nkondo kabiji kino kyalengela bantu bavula kufwa. Kabiji balengulula byaamba Baibolo pa bulalelale. Kino kyalengela bantu mu ntanda kulengulula byaamba Baibolo. Yehoba ukambila bantu ba mu Kilishitendomu byonka byo aambijile bena Yuda bamusatukijile amba: ‘Anweba mwamvulama amiwa.’
21. Twakonsha kufunjilako ka ku bubi bwajinga mu Yuda?
21 Atweba bapopweshi ba kwa Yehoba ba mu ano moba, twakonsha kufunjilako ka ku bubi bwajinga mu Yuda? Pa kuba’mba mpopwelo yetu itabilwe kwi Yehoba, twafwainwa kwikala na byubilo byawama. Kyakatazha bingi kwikala na byubilo byawama mu ino ntanda mwavula bubi. (2 Timo. 3:1-5) Bino twayuka kuba’mba Yehoba washikwa bubi bonse. (1 Ko. 6:9, 10) Kutemwa Yehoba ne mizhilo yanji ko kwitulengela kumukookela. (Sala. 119:97; 1 Yoa. 5:3) Byubilo byatama bifichisha ku muchima Lesa wetu wazhila washikwa bubi. Kechi twafwainwa kubanga bintu byatama byakonsha kulengela Yehoba kwitwambila’mba: ‘Anweba mwamvulama amiwa’ ne.
22. (a) Kwisamba pe Yehoba byo asolwele byatama byaubilenga bena Yuda, kwimulengela kufuukulapo kuba ka? (b) Ñanyi bintu byo tukesambapo mu kitango kyalondelapo?
22 Twafunjilako bintu byanema bingi ku byubilo byatama bya bena Yuda bapopwelanga bankishi, Yehoba byo asolwele patoka. Twatundaikwa kupopwelangatu Yehoba yenka kwapwa mambo byo byo akeba. Onkao mambo, twafwainwa kuchinuzhukanga misango yonse ya kupopwela bankishi ne byubilo byatama. Pano bano bena Isalela basatukile, Yehoba wibobilepo ka? Byo amumwesheshe byonse bino mu kimwesho kya nzubo ya Lesa, Yehoba wabuujile ngauzhi Ezikyo amba: “Nkebakambula.” (Ezi. 8:17, 18) Twafwainwa kuyuka Yehoba byo aubile bena Yuda basatukile, mambo byo byo akooba ne bantu babena kuba bintu byatama mu ano moba. Mu kitango kyalondelapo, tukesamba pa byafikile bunchibamambo bwa Yehoba pa bena Yuda.
a Mu buku wa Ezikyo, kyambo kya kuba’mba “Isalela” kilumbulula bantu baikalanga mu Yuda ne mu Yelusalema.—Ezi. 12:19, 22; 18:2; 21:2, 3.
b Kyambo kya kuba’mba “mukao” kimwesha kubula bukishinka kwa bena Isalela byo kwafichishanga Yehoba ku muchima, byonkatu kubula bukishinka kwa mwanamukazhi byo kukozha mwatawanji ku muchima. (Maana 6:34) Ne Yehoba naye, kubula bukishinka ne kupopwela bankishi kwa bantu banji kwamufichishe bingi ku muchima mambo bamulayile kwikala bakishinka. Buku umo waamba’mba: “Lesa uba mukao . . . mambo wazhila. Kabiji aye bunke, ye Wazhila . . . , kafwako waesakana nanji.”—Lupu. 34:14.
c Kyambo kya Kihebelu kyatuntululwa’mba ‘bankishi ba bunya’ kilumbulula ne “tuvwi” kabiji bekingijishanga pa kunena bantu.
d Bamo bamba’mba Tamuza jo jizhina jikwabo ja kwa Nimalode. Pano bino, kafwako bishinka byaamba pa kino ne.