Byambo Bimo Byabubela Byambiwa Pamambo a Lufu
MWAPITA bwikalo bwabantu bonse, bantu bakumya bingi nekuba moyo umvwe bavuluka’mba nkafwa. Moyo wakuchina lufu wabailako namambo amafunjisho abubela amu bupopweshi, bisho byabantu, kepo nebintutu byobaitabilamo bene bantu. Lukatazho lwakwikala namoyo wakuchina lufu kelwa kuba’mba lukonyangazha muntu kubula kwilemena bumi nekulanguluka’mba nanchi bumi bwatutu.
Kikatakata bupopweshi bobutundaika byambo byavula byabubela byakumbana konse konse byambiwa pamambo alufu. Byotubena kubalaulabalaula byambo bimo nabukwasho bwabukine bwamu Baibolo, mumonenga umvwe bintu byomwaitabilamo pamambo alufu byakine.
Byambo byabubela 1: Lufu kekintutu kyakisemwa papelela bumi.
Buku wa Death—The Final Stage of Growth waamba’mba: “Lufu . . . kekintu kyanema bingi mubwikalo bwetu.” Byambo byauno mutundu bilumbulula lwitabilo lwakuba’mba lufu lujitu bulongo, mambo yompelo yabilengwa byonse byumi. Luno lwitabilo lwalengela bantu bavula kwikala nabyubilo byatama.
Pano nanchi lufu kyakine kintu kyakisemwa papelela buminyi? Bashayuka bapesa-pesa byabumi bwabantu kechi bonse baitabila kinone. Kyakumwenako, Calvin Harvey, shayuka wafunda nkotelo yabantu, waambile mumwisambo yebamwipwizhenga amba, aye kechi waitabila kuba’mba bantu “balengelwe’mba bafwengane.” William Clark shayuka wabizhikijilwa mubiji kubikola, waambile’mba: “Lufu kechi lwafwainwa kwikala lubaji lwabwikalone.” Kabiji Seymour Benzer wapa California Institute of Technology, waambile byambo byaumvwanyika’mba: “Bukote kechi buji nobe nkolokone, bino bujitu nobe bintu byobabika mundonda, byotwakonsha kwangatapo.”
Basayantisiti bakumya bingi byobafunda ndengelo yalengelwamo bantu. Batana kuba’mba atweba bantu twalengwa nabulume bwakila nebwikalo botwikalatu myaka 70 nangwa 80. Kyakumwenako, basayantisiti batana amba bongo bwamuntu buji nabulume bukatampe bingi bwakulabijila bintu. Shayuka umo wabumi bwabantu wafwanyikizhe kuba’mba, bongo bwetu bwakonsha kusunga bintu byakuba umvwe mwibinemba “byakonsha kuyuzha mabuku 20 milyonyi, byonka byavula mabuku mumazubo akatampe akutangilamo panopantanda akila onse kubaya.” Basayantisiti bamo bafunda bitambuzhana masawakya mubongo, baitabila kuba’mba mubwikalo bwamuntu panopantanda, wingijishakotu bulume buchuchu bingi bwabongo bwanji. (wingijishatu 1/100 ya 1 pesenti) Kyafwainwa bingi kushikisha’mba, ‘Mamboka kyotwaikela nabongo buji nabulume bukatampe bibye, bino satwingijishakotu buchuchu mubwikalo bwetu?’
Kabiji vulukai bantu byobapapala umvwe pamweka lufu. Bantu bavula kibazhokolosha bingi bongo, umvwe bafwisha mukazhi, mulume, nangwa mwana mubwikalo. Bantu bekala bingi nabinyenge pakimye kyabaya panyuma yakufwisha muntu yebatemweshe. Nangwatu boba bamba’mba lufu kintutu kyakisemwa kibakatazha bingi kuswa’mba abo nabo kimye kyobakafwa popakapwila nebyonse. Buku wa British Medical Journal waamba pamulanguluko wambapo bashayuka bavula’mba: “Muntutu yense ukeba kwikala myaka yavula bingi.”
Byotwamona kala bantu byobeumvwa palufu, kabiji nebyobaji nabulume bwakuvuluka nekufunda bintu, nekusaka kwikala myaka nemyaka, nanchi kechi kibena kupanapo kishiino kyakuba’mba muntu walengelwe kwikala myaka nemyaka nenyi? Kyakine, Lesa walengele bantu amba bakekalenga myaka nemyaka, kechi wibalengele’mba bakafwengane. Monai Lesa byoebapesheshe bantu babiji batanshi pabwikalo bwabo bwakulutwe. Wibambijile’mba: “Semainga ne kusemununa, muvule ne kukumbana ponse pa ntanda ne kwiikokesha; mwikale na bunkambo bwa pa masabi a mu mema, ne bwa pa bañonyi bapita mwiulu, ne bwa pa byumi byonsetu byenda pano pa ntanda.” (Ntendekelo 1:28) Buno bwikalo bwamyaka nemyaka byobwafwainwe kuwamapo!
Byambo byabubela 2: Lesa usenda bantu nakwikala nabo umvwe bafwa.
Inetu umo wamyaka yakusemwa 27 wafwilenga nekusha baana basatu, wabujile sisita wamu Katolika amba: “Kange wiye nakumbula’mba kino kyokyaswa muchima wa Lesa kwiamiwane. . . . Kechi ñumvwa bulongo umvwe muntu wambula kinone.” Pano bino, kino kyokifunjisha bupopweshi bwavula pamambo alufu kuba’mba Lesa usenda bantu amba akekale nabo.
Nanchi kyakine Mulenga washinta nekwitwipaya kwakubula lusa saka ayuka’mba kino kitukozha kumuchimanyi? Lesa watongolwa mu Baibolo, kechi byobyoajine. 1 Yoano 4:8 waamba’mba: “Lesa ye butemwe.” Pano kechi paamba’mba Lesa uji nabutemwe nangwa’mba Lesa wauba butemwene, bino paamba’mba aye Lesa ye butemwe. Butemwe bwa Lesa bwabaya, bwakine kabiji bwalumbuluka kukilapo monka mwayila bumuntu bwanji nebyubilo byanji, kyokyoechilwa nekwichilwa’mba aye ye butemwe. Awe kechi Lesa usenda bantu amba ekalenga nabone.
Bupopweshi bwabubela bwalengela bantu bavula kubula kuyuka kuji bafu nebyobaji. Bafunjisha kuba’mba baya mwiulu, muhelo, mupugatoli nemu Limbo—ano mapunzha neakwabotu apusana-pusana bantu kechi beayukishatu byoajine, bino ebaletela bingi moyo. Pano Baibolo itubula’mba, bafu kechi bayukapotu nangwa kimone; bajitu nobe balaala mutulo. (Musapwishi 9:5, 10; Yoano 11:11-14) Onkao mambo, kechi twafwainwa kwakamwa pabyakonsha kwitumwekela umvwe twafwane, byonkatu byotubula kwakamwa inge twamona muntu walaala mutulo. Yesu waambile’mba juba jibena kwiya ‘bonse baji mubilende jobakafumamo’ nekusangulwa kebomi mu paladisa panopantanda.—Yoano 5:28, 29; Luka 23:43.
Byambo byabubela 3: Lesa usenda baana babacheche amba bakekale bamalaika.
Elisabeth Kübler-Ross wafunjile bingi byavula pabantu bakolwa bikola bikatampe bibula kupwa, watongwelepo luketekelo lumo lwavula mubantu babupopweshi. Byoalumbulwilenga kintu kyakine kyamwekele, waambile’mba: “Kubuula mwanyike wamucheche wafwishishe nkasanji Johnny amba Lesa watemwa baana babacheche kuya nabo mwiulu yewamusenda, bumbulwamaana.” Byambo byauno mutundu bitamishatu jizhina ja Lesa kabiji kechi bimweshapotu nangwa bumuntu bwanji nangwa byubilo byanjine. Kabiji Dr Kübler-Ross waambile’mba: “Uno kashimbi byoakomene kekiñombe washikilwe bingi Lesa. Kabiji kino kyamulengejile binyenge bikatampe kimye kyataikile mwananji wamulume mucheche byopapichile myaka nobe makumi asatu.”
Mamboka Lesa kyoakonshesha kusendela mwana amba ekale kemalaika, uba nobe aye Lesa yeukebesha mwana kukila bimukeba bansemi yanji? Umvwe kyajinga kyakine kuba’mba Lesa usenda baana babacheche, nanchi kuba kino kyamulengela kwikala Mulenga wabula butemwe, kabiji walwiso nenyi? Uno mulanguluko wapusana nabyaamba Baibolo amba: “Butemwe bo bwa kwa Lesa.” (1 Yoano 4:7) Nanchi aye Lesa wabutemwe wakonsha kuba kintu kyatama bibye kubantu kyobayuka’mba kintu kyabula kufwainwanyi?
Pano mamboka baana babacheche kyobafwila? Mukumbu umo wakumbulwa mu Baibolo uji mu Musapwishi 9:11: “Bimye byabo ne bintu bibasolomokelatu bibafikila bonse.” Kabiji Masalamo 51:5 etubula’mba atweba bonse twibambulwakoloka, bandengamambo, kufumatu kimye kyobetwimita, kabiji nekufwa tufwa mumashinda apusana-pusana. Kimo kimye muntu ufwilatu munda yabainanji kasa akyangye nekusemwatune. Kabiji, baana bafwa namambo abyamalwa bibaponena, nangwa kutanyiwa mumapuso nekufwa. Lesa kechi yeulengela bino bintune.
Byambo byabubela 4: Bantu bamo bamanyikwa umvwe bafwa.
Bupopweshi bwavula bufunjisha kuba’mba bangubabibi bakaya mumujilo wa helo mobakamanyikwanga myaka nemyaka. Abya luno lufunjisho lwayilamo kabiji lwamu Binembelo nyi? Bwikalo bwamuntu panopantanda kemyakatu 70 nangwa 80. Nangwatu kyakuba’mba muntu wazhatwa namambo abulala oalengele mubwikalo bwanji bonse, nanchi kumumanyika myaka nemyaka yompanyishi yamufwainwanyi? Ine. Kechi kyafwainwa kumwesha bololoke kumanyika muntu myaka nemyaka namambo abubi boaubiletu mukimye kicheche kyabumi bwanjine.
Lesa ye yenka wakonsha kwitubula bikala bantu inge bafwa, kabiji witubujila mu Baibolo Byambo byanji. Baibolo yaamba’mba: “Byonka bifwa [banyama] mo monka mufwila ne [bantu]. Bonsetu bajitu na muya umo. . . . Bonsetu baya kuntu kumotu; bonsetu bafumine ku lukungu; kabiji bonsetu babwela ku lukungu.” (Musapwishi 3:19, 20) Pano kechi patongolwapo mujilo wa helo ne. Bantu bonse babwela kulukungu—bumbulwakwikalako—umvwe bafwa.
Pakuba’mba muntu omvwenga bibena kukola pakumumanyika wafwainwa kuyuka bibena kubiwa. Pano nga bafu bayuka bibena kubiwanyi? Baibolo yakumbula jibiji’mba: “Bomi bayuka’mba tukafwa, bino bafu kafwako kyo bayuka ne, kabiji kechi kwakibashajila mfweto ne; baleka nangwa kwibavuluka.” (Musapwishi 9:5) Onkao mambo kechi kyakonsheka bafu kumvwa misongone, mambo “kafwako kyo bayuka ne.”
Byambo byabubela 5: Lufu yompelo yabwikalo bwetu.
Tuleka kwikalako umvwe twafwa, pano bino kino kechi kilumbulula’mba kyapwa kechi tukekalako jibijine. Yoba muntu wakishinka wayukile kuba’mba ukaya mukilende, nangwa’mba Shelo, inge wafwa. Telekai lulombelo lwanji kwi Lesa: “Mama! Inge mwaji mwaswa kumfya mu kalunga ka bafu, ne kundama monka poso bukaji bwenu bwapwa, ne kuntongwela kimye kya kumvulukilamo! Umvwe muntu wafwa wakonsha kwikala jibiji nabuminyi? . . . mukangita ne amiwa nkemwitaba.”—Yoba 14:13-15.
Yoba waitabijile kuba’mba umvwe waikala wakishinka kufika nekulufu lwanji, Lesa ukamuvuluka nekumusangula inge kimye kyalusanguko kyafika. Bakalume ba Lesa bonse bakala lolwitabilo lobaitabijile. Yesu aye mwine naye waambilepo paluno luketekelo nekulumbulula’mba Lesa ukamwingijisha kusangula bafu. Byambo byakwa Kilishitu mwine bitulaya bino’mba: ‘Juba jibenakwiya, jo bakomvwa bonse baji mu bilende jiwi [jakwa Yesu], kepo bakafumamo; baubilenga byawama, ku lusanguko lwa bumi; aba baubilenga byatama, ku lusanguko lwa kije.’—Yoano 5:28, 29.
Katatakatu, Lesa ukafumyapo bubi bonse nekwikajika ntanda ipya ikekala mubukalama bwamwiulu. (Masalamo 37:10, 11; Danyela 2:44; Lumwekesho 16:14, 16) Buno bukalama bwamwiulu bukalula inontanda kepaladisa, pakekalangatu bantu bengijila Lesa. Tutanga mu Baibolo amba: “Ponkapo naumvwine jiwi jikatampe jafuma ku jitanda, amba, Tala, kya kwikalamo Lesa kiji mu bantu, ne aye ukekala nabo, ne abo nabo bakekala ke bantu banji, ne aye Lesa mwine ukekala nabo, ne kwikala ke Lesa wabo: kabiji aye ukashimuna mipolo yonse ku meso abo; ne lufu kechi lukekalako jibiji ne; nangwa mabingo, nangwa kujila, nangwa misongo, kechi bikekalako jibiji ne: bintu bitanshi byapichijila.”—Lumwekesho 21:3, 4.
Kuba Moyone
Kuyuka’mba lusanguko koluji nekumuyuka Mwine wanengezha luno lunengezho kyakonsha kwimutekenesha. Yesu walaile’mba: ‘Ne anweba mukebuyuka bukine, ne abo bukine bukemukasulula ke baana ba bene.’ (Yoano 8:32) Kino kyavwangamo nekubula kuchina lufu. Yehoba ye yenka wakonsha kufumyapo bukote nelufu, kepo nekwitupa bumi bwamyaka. Nanchi mwakonsha kuketekela milaye ya Lesa nyi? Ee, mwafwainwa kwiiketekela, mambo Byambo bya Lesa byonse byobyakine. (Isaya 55:11) Tubena kwimutundaika namba, fundai byavula muyuke nkebelo ya Lesa kubantu. Bakamonyi bakwa Yehoba baji nalusekelo lwakwimukwasha.
[Blurp on page 6]
Lukatazho lwakwikala namoyo wakuchina lufu kelwa kuba’mba lukonyangazha muntu kubula kwilemena bumi
[Chati pa peja 7]
BYAMBO BIMO BYABUBELA BINEMBELO BYAMBAPO MBAKA? BYAMBIWA PAMAMBO ALUFU
● Lufu kekintutu kyakisemwa Ntendekelo 1:28; 2:17;
papelela bumi Loma 5:12
● Lesa usenda bantu nakwikala Yoba 34:15; Masalamo 37:11, 29; nabo umvwe bafwa 115:16
● Lesa usenda baana babacheche Masalamo 51:5; 104:1, 4;
amba bakekale bamalaika Bahebelu 1:7, 14
● Bantu bamo bamanyikwa Masalamo 146:4; Musapwishi
umvwe bafwa 9:5, 10; Loma 6:23
● Lufu yompelo yabwikalo bwetu Yoba 14:14, 15; Yoano 3:16;
17:3; Byubilo 24:15
[Kipikichala pa peja 8]
Kuyuka bukine pamambo alufu kwitukasulula kumoyo
[Byambo biji pa Kipikichala pa peja 5]
Barrators—Giampolo/The Doré Illustrations For Dante’s Divine Comedy/Dover Publications Inc.