Tangijilwai na Lesa Mumi
“Mwalulukile kwi Lesa mumi, walengele jiulu ne ntanda, ne kalunga ka mema, ne byonsetu bijimo.”—BYUBILO 14:15.
1, 2. Mambo ka o kyaikela kyafwainwa kuyuka Yehoba amba “Lesa mumi”?
PANYUMA ya kuba mutumwa Paulo ne Banabasa babuka mwanamulume, Paulo waambijile bangikazhi ba mu Lisitila bamweneko amba: “Ne atweba twi bantuntu pamo ne anweba, twimuletela mambo awama, muvundamine ku bino bincha, mwalulukile kwi Lesa mumi, walengele jiulu ne ntanda, ne kalunga ka mema, ne byonsetu bijimo.”—Byubilo 14:15.
2 Ee kine, Yehoba ye “Lesa mumi,” kechi nkishi ne. (Yelemiya 10:10; 1 Tesalonika 1:9, 10) Byo aji Lesa mumi, Yehoba ye Nsulo wa bumi bwetu. Aye ‘mwine upana mweo ku bonse, ne muya, ne bintu byonse.’ (Byubilo 17:25) Ukeba atweba kwikala mutende kino kimye ne kimye kya kulutwe. Paulo wanungilepo amba: “Aye kechi wilekele mwine kwa kubula bukamonyi ne, mambo waubilenga byawama, ne kwimutumina mvula mwiulu ne myaka ya kuba kajo kavula, kasa ekusha michima yenu na kajo ne lusekelo.”—Byubilo 14:17.
3. Mambo ka o twafwainwa kuketekela mizhilo ya Lesa?
3 Yehoba byo etutemwa ne atweba twafwainwa kuketekela mizhilo yanji. (Masalamo 147:8; Mateo 5:45) Bamo kuba bakokela ne, umvwe batana muzhilo ye babula kuyuka mo atala nangwa umweka nobe wibakasa. Pano bino, kuketekela mizhilo ya Yehoba kwawama bingi. Twayai twambile mu jino jishinda: Nangwa kya kuba mwina Isalela kechi wayukile mwatajile muzhilo wa kuchina kukwata mubiji wafwa ne, wamwenangamo. Kitanshi, lukokelo lwanji lwamufwenyeshe kwipi ne Lesa mumi; kya bubiji, lwamukwashishe kubula kukwatwa na bikola.—Bena Levi 5:2; 11:24.
4, 5. (a) Bwina Kilishitu saka bukyangye kwikalako, ñanyi mizhilo Lesa yo apaine pa mambo a mashi? (b) Twayuka byepi kuba’mba ne bena Kilishitu mobaji mu muzhilo wa Lesa pa mambo a mashi?
4 Po pamotu ne muzhilo wa Lesa pa mambo a mashi. Lesa wabujile Nowa kuba’mba bantu kechi bafwainwa kuja nangwa kutoma mashi ne. Wabwela mu Mizhilo, waswishatu kwingijisha mashi pa kya kusokelapo bitapisho mu kulekelwa kwa mambo a bantu kwapwa. Na ino mizhilo, Lesa waajilenga kitendekesho kyakilapo, kya kwingijisha mashi mu kupulusha bantu kupichila mu bukuzhi bwa kwa Yesu. (Bahebelu 9:14) Ee kine, mizhilo ya Lesa yamwesheshe byo anemeka bumi bwetu. Shayuka wa Baibolo aye Adam Clarke kimye kyo aambile pa byambo bya mu Ntendekelo 9:4, 19 wanembele’mba: “Bena Kilishitu ba mu byalo bya ku musela wa ntanda banemeka bingi bulongo uno muzhilo wapainwe [kwi Nowa] . . . Mizhilo yazhijikile kuja mashi mambo atajilenga ku mashi aichikile a kukuula ntanda ku bundengamambo; kabiji mu lunengezho lwa Mambo awama namo kechi afwainwa kujiwa ne, jonse afwainwa kunemekwa amba emenako mashi aichikile a kukuula bantu ku bundengamambo.”
5 Awe shayuka wamweka watazhizhenga ku mambo awama aamba pe Yesu. Akye kyavwangamo Lesa byo atumine Mwananji kwiya na kwitufwila, na kwichila mashi anji kuba’mba tumwenemo bumi bwa myaka ne myaka. (Mateo 20:28; Yoano 3:16; Loma 5:8, 9) Mu byambo bya kwa shayuka mwajinga ne mukambizho waishile palutwe wa kuba’mba aba bonse balondela Kilishitu bafwainwa kuzhila mashi.
6. Ñanyi muzhilo wapainwe ku bena Kilishitu kabiji mambo ka?
6 Mwayukila jimo kuba’mba Lesa wapele bena Isalela mizhilo yavula bingi. Pano Yesu byo afwiletu, baana ba bwanga kechi bakitwajijile na mutembo wa kulama yo ya mizhilo yonse ne. (Loma 7:4, 6; Kolose 2:13, 14, 17; Bahebelu 8:6, 13) Nangwa byonkabyo, pa kupitapo kimye kwabukile jipuzho janema bingi ja banabalume kupita mu kisela kya mukanda. Abya bantu babujile Bayudea pa kuba’mba bamwenemo mu mashi a kwa Kilishitu, bafwainwetu poso kupita mu mukanda kuba’mba bamweshe’mba bakijinga mu Mizhilo nyi? Mu 49 C.E., jibumba ja bwina Kilishitu jatangijilanga jachibile ano mambo. (Byubilo kyapitala 15) Na bukwasho bwa mupashi wazhila wa Lesa, batumwa ne banabalume bakulumpe beapwishishe kuba’mba, akya kisela kya mukanda kyajinga’mba yense kana wapitamo, kyapwijile pa Mizhilo. Pano bino, mikambizho ya Lesa imo yatwajijile ku bena Kilishitu. Jibumba jatangijilanga janembele mu nkalata yatuminwe ku bipwilo amba: ‘Mupashi wazhila, ne atweba pamo, amba, kechi twimutwike ne bikwabo ne, poso bino byafwainwa: namba muzhile byo batapishisha bankishi, ne mashi, ne nyama yo baipaya ya kubula kwichila mashi, ne bulalelale; umvwe mukazhile bino, mukoba bulongo.’—Byubilo 15:28, 29.
7. Kyanema byepi bena Kilishitu ‘kuzhila mashi’?
7 Kyamwekeshatu patoka kuba’mba jibumba jatangijilanga jamwene amba ‘kuzhila mashi’ kujitu pamo na kukana bulalelale nangwa kupopwela bankishi. Onkao mambo, kino kimwesha kuba’mba muzhilo wa mashi wanema bingi. Bena Kilishitu boba bya kupopwela bankishi nangwa bulalelale kwa kubula kulapila kechi “bakaswana Bufumu bwa Lesa ne”; “pabo . . . lo lufu lwa bubiji.” (1 Kolinda 6:9, 10; Lumwekesho 21:8; 22:15) Labijilai kino byo kiji: Kulengulula muzhilo wa Lesa wa buneme bwa bumi bwa mashi kwakonsha kutwala muntu ku lufu lwa kikupu. Bino, kunemeka kitapisho kya kwa Yesu ako kutwala ku bumi bwa myaka ne myaka.
8. Ki ka kimwesha amba bena Kilishitu batanshi banemekele bingi muzhilo wa Lesa wa mashi?
8 Bena Kilishitu batanshi baumvwine ne kuba byepi na muzhilo wa Lesa wa mashi? Vulukai byambo byaambile Clarke: “Mu lunengezho lwa Mambo Awama namo kechi afwainwa kujiwa ne, mambo jonse afwainwa kunemekwa amba emenako mashi aichikile a kukuula bantu ku bundengamambo.” Mpito imwesha kuba’mba bena Kilishitu batanshi banemekele bingi uno muzhilo. Tertullian wanembele amba: “Umvwe kwaikala bisela mu kibanza, kwaikalanga bantu bamo ba kilaka kya lwiso basendanga mashi a bangubabibi . . . na kubukilako bikola byabo bya kishimu.” Kupusanako na bantu bapopwelanga bankishi, Tertullian washimuna amba, bena Kilishitu abo “kechi bekalatu nangwa na mashi a banyama pa kuja kajo [kabo] ne . . . Kwibeseka bena Kilishitu kwibapa nyama ya soseji yayula mashi, ufikenatu wamona’mba kwi abo [ke] kintu kyakainyiwa mu mizhilo.” Ee, nangwatu lufu lwanunka mu myona, bena Kilishitu kechi batoma nangwa kuja mashi ne. Muzhilo wa Lesa ye wanema kwi abo.
9. Mu kuzhila mashi mwavwangilwe ne ki ka kununga pa kubula kuja mashi?
9 Bamo bakonsha kulanguluka’mba jibumba jatangijilanga jalumbulwiletu kuba’mba bena Kilishitu kechi bafwainwe kuja, kutoma mashi, kuja nyama ye babula kukingya, nangwa nyama yavwangakana na mashi ne. Ibyo, mo mwatajile mukambizho wa Lesa mutanshi kwi Nowa. Ne mukambizho wa butumwa naye waambile ku bena Kilishitu kubula kuja ‘nyama yo baipaya ya kubula kwichila mashi,’ kya kuba ne mashi ashala monka. (Ntendekelo 9:3, 4; Byubilo 21:25) Pano bino, bena Kilishitu batanshi bayukile kuba’mba byavula byavwangiwemo. Kimo kimye bantu baingijishanga mashi mu bumuchi. Tertullian wamwene’mba, bantu bapopwelanga bankishi batomanga ne mashi mu mingilo yabo ya kubuka kishimu. Kabiji kampe kwajinga ne mashinda akwabo o baingijishangamo mashi kubukilamo bikola nangwa kampe kulanguluka’mba bakosesheko bumi. Onkao mambo, kuzhila mashi ku bena Kilishitu kwavwangilemo ne kubula kwiengijisha nangwatu mu “bumuchi ne.” Banemekele uno muzhilo nangwatu bumi bwabo bwaikala byepi mu kizumba.
Kwingijishiwa kwa Mashi mu Bumuchi
10. Mashinda ka amo abena kwingijishiwamo mashi mu bumuchi, kabiji aleta ñanyi mepuzho?
10 Kwingijisha mashi mu bumuchi pano kubavule bingi. Kala bantu bebabikangatu mashi onse o bafumya mu muntu mukwabo, beasunga, kepo ne kubika mu mulwazhi, kampe mu muntu ye bakonzha ku nkondo. Mu kuya kwa moba basendwe bapesapesa bya kupesapesa bafunjile kufumyamo bibese bikatampe byanema mu mashi. Badokotala bakonsheshenga kubika balwazhi bavula mashi afuma mu muntutu umo, kampe kibese kya blood plasma ku muntu umo ye bakonzha ne kikwabo kya red cell ku mukwabo. Mu kutwajijila na kupesapesa kyatanyiwe kuba’mba kibese kya mashi kimo nabiji kya blood plasma, kyakonsha kwengulwa ne kufumyamo tubibese tucheche twavula twakonsha kupanyiwa ku balwazhi bakwabo. Ino mikwekele ya kukeba kwengulako bintu byavula ku bibese bya mashi, ne mashinda a katataka a kwingijishishamo tubibese tucheche tufuma ku bibese bine bikatampe bya mashi ibena kubiwa. Mwina Kilishitu wafwainwa kubapo byepi pa mambo a kwingijisha tubibese tucheche tufuma ku bibese bine bikatampe bya mashi, kya kuba’mba wakanyishatu kumubika mashi mu mubiji, pano dokotala wanji wakosatu ngangala’mba aswe bamubike kibese kya mashi kimo kyaengulwa ne kwiikela kwa kubula bikwabo ne? Nangwa mu yeo muchi mujitu ka kibese kamo kacheche kaengulwa ku kibese kimo kikatampe kya mashi. Kalume wa Lesa wafwainwa kufuukula byepi pa byo bino bintu, saabena kuvuluka amba mashi anema ne kuba’mba mashi a kwa Kilishitu o akijishamo kunema mu kupulusha bumi?
11. Ñanyi kuzhila kwazhila Bakamonyi pa mambo a kubukañana?
11 Pabapite ke myaka yavula kufuma kimye Bakamonyi ba kwa Yehoba kyo balumbulwile kuzhila mashi kwabo. Kya kumwenako, bapaine byambo byabo byo banembele byalupwilwe mu pepala wa byambo wa The Journal of the American Medical Association (November 27, 1981; abye byambo byapulintilwe ne mu buloshuwa wa Kibemba wa Nishani Fintu Umulopa Wingapususha Ubumi Bobe? pa mapeja 27-9).a Bino byambo byafumine mu Ntendekelo, bena Levi, ne mu Byubilo bya Batumwa. Byaambile’mba: “Nangwa kya kuba byambo biji mu ano mavesi kechi byanembwa mu byambo bya badokotala byo batelelamo michi ne, Bakamonyi bebimona’mba byakanya kubikwa kwa mashi onse, byonse bibese bya RBC [red blood cells], plasma, WBC [white blood cell] kubikapotu ne ma platelets.” Buku waamba pa bya mu kipatela utelwa’mba Emergency Care walupwilwe mu 2001 waamba pa mutwe wa kuba’mba, “Composition of the Blood,” (Biji mu Mashi) waambile’mba: “Mu mashi muji bibese byavula bingi: Muji plasma, ma red ne ma white blood cells, apa bino ne ma platelets.” Onkao mambo, kwesakana na bishinka byo babukañenamo, Bakamonyi bakana kwibabika mashi onse nangwatu kwibabika kibese kimo kya mu bibese bya mashi bikatampe.
12. (a) Kufuukula ka kwalumbululwa pa mambo a tubibese twengulwa ku bibese bine bikatampe bya mashi? (b) Byambo bikwabo byaamba pa kino biji mwepi?
12 Buku waamba pa bya mu kipatela watwajijila’mba: “Bakamonyi mu bupopweshi bwabo kechi bakanyishatu kuzhila kwingijishiwa kwa [tubibese twa mashi] nabiji albumin, immune globulins, ne nengezhezho ya hemophilia ne; Kamonyi umo umo mwine ye wakonsha kwifuukwila umvwe wakonsha kuswa.” Kufuma mu 1981, tubibese twavula twakwingijisha mu kubukañana twengulwa (tubibese twengulwa ku kibese kimo kimo kya byo bya bine bibese bikatampe bya mashi bina). Mu Kyamba kya Usopa kya Kibemba kya June 15, 2000, mwajinga byambo byawama bingi byaambile pa kino mu “Mepuzho Kufuma ku Batanga.” Bino byambo biji pa mapeja 29-31 a iwe magazini, byanembelwe jikwabo kuba’mba bantu bavula babena kutanga luno bebitangenga. Byalumbulula bingi bulongo, kabiji mwakonsha kumona amba byambo byaambiwamo byo bimotu na byambo byanema byanembelwe mu 1981.
Bingila Jiwi ja Muchima
13, 14. (a) Jiwi ja muchima jika, kabiji jingila byepi pa mambo a mashi? (b) Ñanyi byambo byapaine Lesa ku bena Isalela pa mambo a kuja nyama, kabiji nga mepuzho ka afwainwe kwikalako?
13 Jiwi ja muchima jafwainwa kwingila mu byambo bya uno mutundu. Mambo ka? Bena Kilishitu baitabila kulondela muzhilo wa Lesa, pano bino bintu bimo bikebewa muntu mwine kwifuukwila byamubula jiwi janji ja muchima. Jiwi ja muchima ke bulume botuji nabo bwa kupima bintu ne kufuukula kyawama. (Loma 2:14, 15) Pano bino, mwayuka kuba’mba mawi a muchima apusana.b Baibolo yamba’mba bamo baji na mawi a ‘muchima anekena,’ kulumbulula kuba’mba kuji ne baji na akosa. (1 Kolinda 8:12) Bena Kilishitu bavula bapusana pusana mu byo bakomenako mu kufunda byaamba Lesa kutazha ku kukokela kyo akeba aye, ne kulondela byo aamba mu kufuukula kwabo. Twakonsha kufwanyikizha kino ku Bayudea ne kuja nyama.
14 Baibolo walumbulula bingi bulongo kuba’mba muntu ukokela Lesa kuba waja nyama ya kubula kukingya ne. Kino kyanemene bingi kya kuba’mba nangwatu kyakatazha byepi, umvwe bashilikale bena Isalela baja nyama ya kubula kukingya, baikelenga na mambo akatampe. (Mpitulukilo ya mu mizhilo 12:15, 16; 1 Samwela 14:31-35) Bino kwafwainwa kwajinga mepuzho. Umvwe mwina Isalela waipaya mukooko, wafwainwe kupelawizha byepi kuzunzululamo mashi? Watabulanga pa mukoshi wa nyama amba azunzulwilepo mashi nyi? Kyakebewenga kukasa mukooko ku maulu ne kumuzenzumwina munshi nyi? Wafwainwe kubandapo byepi? Pano umvwe ñombe mukatampe, wakonsheshe kwikyuba byepi? Nangwatu kya kuba wakingya nyama ne mashi aitulukamo, mashi amo akonsha kushala mu nyama. Nanchi wafwainwa kuja yo yo nyama nyi? Ñanyi wafwainwa kufuukula?
15. Bayudea bamo baubilepo byepi pa mambo a kuja nyama, kabiji nga Lesa wapaine mukambizho ka?
15 Akilangulukaipotu umvwe Muyudea wayuka bintu ye muntu ubena kuba bino. Wafwainwe kampe kulanguluka kukana nyama yo bapotesha pa kisankane, byonka byakonsha kukana mukwabo umvwe wayuka’mba ayo nyama beilambwile ku nkishi. Kabiji Bayudea bakwabo bakonsha kampe kujatu nyama panyuma ya kupitapo mu bisela bimo bya kufumyamo mashi.c (Mateo 23:23, 24) Mwalangulukapo byepi pa ino milanguluko? Kunungapo, byo kyajinga kuba’mba Lesa kechi wakebele kuba bintu byaambiwapo ne, kyakonsheshe kuwama Bayudea kutumanga mepuzho avula ku jibumba ja ba labi kuba’mba bafuukule pa jipuzho jimo jimo nyi? Nangwa kya kuba kino kisela kyaishile kwikalamo mu Bayudea, kyo twakonsha kutemwako ke kya kuba’mba, Yehoba kechi wabujilepo bapopweshi ba kine kushikisha bya kufuukula pa mambo a mashi mu o a mashinda ne. Lesa wapaine mikambizho ya pa kwipaya banyama babula bulema ne kuzunzululamo mashi abo, kwa kubula kukilaila pano ne.—Yoano 8:32.
16. Mambo ka bena Kilishitu o bakonsheshe kwikala na mweno yapusana pusana pa mambo a kuswa kwibasa nguya ya ka kibese kaengulwa ku kibese kya mashi kikatampe?
16 Byonka byo kyaambiwapo kala mu palagalafu 11 ne 12, Bakamonyi ba kwa Yehoba kechi baswa kwibabika mashi onse ne, nangwatu kibese kimo kya byo bya bibese bikatampe bina, ko kuba’mba plasma, ma red cells, ma white cells, ne ma platelets ne. Ibyepi nga tubibese tucheche twengulwa ku kibese kimo kikatampe kya mashi, nabiji ka kibese ka serums muji ma antibodies (biñambañamba bilwilako mubiji ku bikola), a kuzhikijila kikola nangwa kufomona ngovu ya bulembe bwa muloolo? (Monai peja 30, palagalafu 4, mu Kyamba kya Usopa kya Kibemba kya June 15, 2000) Bamo balanguluka’mba atwe tubibese tucheche umvwe twaengulwako kechi tukiji mashi ne, ne kulanguluka’mba kechi twakanyiwa mu muzhilo wa ‘kuzhila mashi’ ne. (Byubilo 15:29; 21:25; peja 31, palagalafu 1) Uno ke mutembo wabo. Na mambo a mawi a muchima a bakwabo, kibalengela kukana kiji kyonse kyaengulwa ku mashi (a nyama nangwa a muntu), nangwatu ka kibese kacheche kaengulwa ku kibese kimo kya mu byo bya bibese bikatampe bya mashi.d Bakwabo bakonsha kuswa kwibasa nguya ya plasma protein kukanya kikola nangwa kufomona bulembe bwa muloolo bino bakonsha kukana tubibese tukwabo twa tucheche. Kabiji bintu bimo byengulwa ku kibese kimo kya bibese bya mashi bikatampe byakonsha kwingilatu mwingilo umo pamo na kibese kikatampe kya mashi, ne kwingila mwingilo wa kukwasha muntu mu mubiji, kikana bena Kilishitu bavula.
17. (a) Jiwi jetu ja muchima jakonsha kwitukwasha byepi kimye kyo tubena kufuukula pa mambo a tubibese twa mashi? (b) Mambo ka o kyaikela kintu kyafwainwa kutako maana pa kufuukula bino bintu?
17 Kyaamba Baibolo pa jiwi ja muchima kikwasha bingi mu kufuukula bintu bya uno mutundu. Kintu kitanshi ke kufunda byaamba Byambo bya Lesa ne kweseka kufunjisha jiwi jenu ja muchima na byambo byabyo. Akye kikemukwasha kwinengezha kufuukula bulongo mwayila muzhilo wa Lesa kukila kushikisha muntu amba emufuukwileko. (Masalamo 25:4, 5) Pa mambo a kubikwa tubibese twa mashi, bamo balanguluka’mba, ‘Kechi kyanema ne, po pamotu, kabiji nakyo ke kintu kyafwainwa kwifuukwila muntu mwine kwesakana na jiwi janji ja muchima.’ Kulanguluka bino kwatama. Kintu kyafwainwa muntu mwine kwifuukwila kechi kilumbulula’mba kyabula kunema ne. Kyakonsha kwikala kyanema bingi. Kishinka kimo ke kya kuba’mba, kyakonsha kutuntwisha bantu baji na mawi a muchima apusana na jenu. Akye kyamweka mu byambo bya kwa Paulo bya nyama yo batapisha ku nkishi babwela beileta pa kisankane na kupotesha. Mwina Kilishitu wafwainwa kulabijila kubula kukozha ku muchima boba ‘baji na mawi a muchima anekena.’ Umvwe watuntwisha bakwabo, ko kuba’mba watuntwisha ‘mulongo wanji ye afwijile Kilishitu’ ne kulenga mambo kwi Kilishitu. Onkao mambo, nangwa kya kuba muntu mwine ye wafwainwa kufuukula pa bya tubibese tucheche twa mashi, kyafwainwa kuteshako bingi maana ku byo bino bintu.—1 Kolinda 8:8, 11-13; 10:25-31.
18. Mwina Kilishitu wakonsha kuchinuzhuka byepi kwipaya jiwi janji ja muchima pa kufuukula pa mambo a mashi?
18 Kintu kikwabo kya kuba ke kyo kya kyalumbulula kufuukula kwetu pa mambo a mashi byo kwaikela kwanema. Kino ke kintu kyakonsha kwimulamata anweba bene kwesakana na byo mwafuukula. Umvwe kubikwa tubibese twa mashi kwakonsha kukatazha jiwi jenu ja muchima jafunjishiwa na Baibolo, kechi mwafwainwa kwijilubako ne. Nangwa kusula bibena kwimubula jiwi jenu ja muchima na mambotu a kuba’mba muntu wimwambila’mba: “Kijitu bulongo, mambo ne bavula baitabapo kala kwibabika.” Vulukai kuba’mba bantu bavula lelo jino babula kuta muchima ku jiwi jabo ja muchima, mawi abo a muchima afwa, nangwa boba bintu bingi byatama kwa kubula kulapila ne. Bena Kilishitu bakebesha kukanyishatu nsala nsala kwikala bantu ba uno mutundu.— 2 Samwela 24:10; 1 Timoti 4:1, 2.
19. Pa kufuukula jishinda mwa kubukilwa na mashi, ki ka kyo twafwainwa kulabijila kimye kyonse?
19 Byambo biji kwipi na ku mpelo mu “Mepuzho Kufuma ku Batanga” mu Kyamba kya Usopa kya Kibemba kya June 15, 2000, pa mapeja 29-31, byaamba’mba: “Na mambo a kuba’mba muntu mwine ye wakonsha kwisajilapo ne kwifuukwila na jiwi janji ja muchima jatoka too byakonsha kupusana pusana, nanchi kilumbulula’mba kechi mwakonsha kufuma malwa nenyi? Mwakonsha kufuma malwa.” Ke kintu kyanema bingi mambo mu kino muji bulunda bwenu ne “Lesa mumi.” Buno bulunda bo bonka bwakonsha kwimuletela bumi bwa myaka ne myaka kupichila mu mashi a kwa Yesu aichikile aji na bulume bwa kwimupulusha. Nemekeshai mashi na mambo a kyo auba Lesa kya kupulwishamo bantu na mashi. Paulo wanembele bingi bulongo amba: ‘Kechi mwajinga na luketekelo nangwa kacheche ne, ne kubulwa mwabujilwe Lesa panopantanda. Pakuba pano mwi Kilishitu Yesu mwajinga kwalepa kala, bemufwenya kwipi mu mashi a Kilishitu.’—Efisesa 2:12, 13.
[Tubyambo twa mushi]
a Wanembwa na Bakamonyi ba kwa Yehoba.
b Pa kimye kimo, Paulo na bena Kilishitu bakwabo bana, baile mu nzubo ya Lesa na kwitokesha abo bene mwayijile kisela. Pa kino kimye Mizhilo kechi yapwile ne, bino Paulo waubile bintu kwesakana na mwamubujile banabalume bakulumpe mu Yelusalema. (Byubilo 21:23-25) Nangwa byonkabyo, bena Kilishitu bamo kampe balangulukile’mba kuba bayamo mu nzubo ya Lesa nangwa kupita mu byonse byaubiwanga ne. Mawi a muchima ajinga apusana pusana kyo kya kimye, ne ano moba nao apusana pusana.
c Buku wa Encyclopaedia Judaica walumbulula mizhilo “yakobankana bingi” yo batekelamo nyama yo batela’mba kosher mu kisho kya Bayudea. Walumbulula kimye kyo ibanda mu mema umvwe beyabika, bya kwiyanyika pa kitala, mutundu wa mukele wa kububuzhapo, ne bimye kana binga bya kwiyovwa jikwabo mu mema atalala.
d Javula, mu michi imo ya maguya mwikalatu bibese bya muchi byo bavwanga byafuma ku bintu byapusana pusana byabula kwengulwa ku mashi. Pano bino, kimye kimo ka kibese kamo ka tubibese twa mashi nabiji ka albumin, kakonsha kubikwamo.—Monai “Mepuzho Kufuma ku Batanga” mu Kyamba kya Usopa kya Kibemba kya October 1, 1994.
Mwakonsha Kuvuluka Nyi?
• Lesa wapaine ñanyi muzhilo kwi Nowa pa mambo a mashi, ku bena Isalela, kepo ne ku bena Kilishitu?
• Pa mambo a mashi, ki ka Bakamonyi ba kwa Yehoba kyo bakana?
• Mu ñanyi jishinda mo kyaikela kuba’mba kiji ku muntu mwine umvwe ke kufuukula bya kutambula tubibese twa mashi twaengulwa kufuma ku kibese kimo kya mashi kikatampe, kabiji kino kibula kulumbulula ka?
• Mambo ka o twafwainwa kuvulukilanga bulunda bwetu ne Lesa umvwe ke kufuukula bya kuba?
[Chati pa peja 16]
(Umvwe mukeba bine byambo, monai mu buku)
KUZHILA MASHI
MASHI ONSE
▾ ▾ ▾ ▾
INE Red cells White cells Platelets Plasma
KUFUUKULA KWA ▾ ▾ ▾ ▾
MWINE MWINA Tubibese Tubibese Tubibese Tubibese
KILISHITU twaengulwa twaengulwa twaengulwa twaengulwa
ku ma ku ma ku ma ku
red cells white cells platelets plasma
[Kipikichala pa peja 14]
Jibumba jatangijilanga jafuukwile amba bena Kilishitu ‘bazhile mashi’
[Kipikichala pa peja 17]
Umvwe mubena kufuukula bya tubibese twa mashi, kulubako jiwi jenu ja muchima ne