Mambo a Yehoba o Omi
Bishinka Bikatampe Kufuma mu Buku wa Samwela Mutanshi
MWAJINGA mu mwaka wa 1117 B.C.E. Papichile myaka bitota bisatu kufuma kimye Yoshua kyo ashinjile Ntanda ya Mulaye. Bakulumpe ba mu Isalela bayile kwi ngauzhi wa Yehoba ne kumulumbulwila kintu kikatampe kyo bakebelenga. Ngauzhi walombele kwi Yehoba kabiji wibetabizhe. Bena Isalela balekele kutangijilwa na Mitonyi kabiji batendekele kulamwa na bamfumu. Buku wa Samwela Mutanshi waamba pa luno lupimpu lwa bwikalo bwa bena Isalela.
Buku wa Samwela Mutanshi wanembelwe na Samwela, Natana ne Gadi pa myaka 102—kufuma mu 1180 kufika mu 1078 B.C.E. (1 Byambo bya Moba 29:29) Ke jishimikila jaamba pa bantangi bana ba bena Isalela. Babiji bajinga mitonyi, bakwabo babiji bajinga bamfumu; babiji bakokejile Yehoba, bino bakwabo kechi bamukokejile ne. Tutanga ne pa banabakazhi babiji ba byubilo byawama kabiji ne pa mwanamulume kilobo. Bino bya kumwenako ke lufunjisho lwanema bingi lumwesha byubilo ne bintu byo twakonsha kulonda ne byo twafwainwa kubula kulonda. Byambo bya mu Samwela Mutanshi byakonsha kwitukwasha mu ndangulukilo ne mu byubilo byetu.—Bahebelu 4:12.
SAMWELA WASWANA PE ELI NE KWIKALA MUTONYI
Kyajinga kimye kya Kijiilo kya Kubungizha bijimwa, kabiji Hana waikalanga mu Lama wajinga bingi na lusekelo.a Yehoba wakumbwile milombelo yanji ne kusema wasemene mwana wamulume. Hana watwajile mwananji Samwela “ku nzubo ya Yehoba” kuba’mba akengilenga konka mu kufikizha luchipo lo achipile. Uno mwana “wamwingijilenga Yehoba konka ku meso a Eli ñanga.” (1 Samwela 1:24; 2:11) Samwela byo akijingatu mucheche, Yehoba waambañene naji kimye kyo aambilenga pa luzhachisho lwa ba mu nzubo ya kwa Eli. Samwela byo akomene, bena Isalela bonse bamuyukile’mba ngauzhi wa Yehoba.
Palutwe kacheche bena Filishitiya balukukile bena Isalela. Baangachile Jikwachi ne kwipaya baana ba kwa Eli babiji. Eli byo ajinga mukote mwine pa kumvwa bino byambo wapinukile ne kufwa. Wajinga “mu bukulumpe bwa bena Isalela myaka makumi ana.” (1 Samwela 4:18) Mambo a kuba’mba Bena Filishitiya balaminenga Jikwachi, batendekele kumanama kabiji bejibwezhezhe ku bena Isalela. Samwela watendekele kuchibila bena Isalela mambo, kabiji mu ntanda mwajinga mutende.
Mepuzho a mu Binembelo Akumbulwa:
2:10—Mambo ka Hana o alombejile kwi Yehoba amba “ukapana ngovu kwi mfumu wanji” saka kwabujile mfumu wa kulama bena Isalela? Mizhilo ya Mosesa yaambijile jimo amba bena Isalela bakekala na mfumu wa kwibalama. (Mpitulukilo ya mu mizhilo 17:14-18) Byo ajinga pepi na kufwa, Yakoba waambile byambo bya bungauzhi amba: “Ndondo ya [kayukilo ka] bufumu kechi ikafumamo mu Yuda ne.” (Ntendekelo 49:10) Kabiji Yehoba waambile kwi Sala, kakolwe wa bena Isalela amba: “Bamfumu ba bantu bakafuma mwi aye.” (Ntendekelo 17:16) Onkao mambo, Hana walombelenga pa mfumu wa kulutwe na lwendo.
3:3—Nanchi Samwela walajile Mwine Mwazhijisha nyi? Ine, kechi mo alajile ne. Samwela wajinga mwina Levi wa mu kisaka kya bena Kohati kya bujile kya buñanga. (1 Byambo bya Moba 6:33-38) Onkao mambo, kechi waswishiwe ‘kutwelamo na kusumbila pa bintu byazhila’ ne. (Kubala 4:17-20) Mpunzha yazhila ya mu nzubo Samwela mo akonsheshetu kutwela ke mu kipango kya kyakwikalamo kwapwa. Mwafwainwa mo mo alajile. Eli naye wafwainwa walajile monka mu kipango. Byambo bya kuba’mba “mo mwaji jikwachi ja Lesa” byamba pa mpunzha ya kyakwikalamo.
7:7-9, 17—Bitapisho byo byalambulwangatu ku mpunzha yatongwela Yehoba, mambo ka Samwela o alambwijile mulambo wa kusoka ku Mizipa ne kutunga kyakusokelapo ku Lama? (Mpitulukilo ya mu mizhilo 12:4-7, 13, 14; Yoshua 22:19) Byo balupwilemo Jikwachi jazhila mu kyakwikalamo ku Shilo, kyamwesheshe’mba Yehoba kechi wajingamo mu yoya mpunzha ne. Onkao mambo, Samwela byo ajinga wa kumwimenako, walambwile mulambo wa kusoka ku Mizipa ne kutunga kyakusokelapo ku Lama. Kwakubula nangwa kuzhinaukatu ne, Yehoba waswishishe ino mingilo.
Lufunjisho kotuji:
1:11, 12, 21-23; 2:19. Hana kine ke wa kumwenako wawama bingi banabakazhi bonse bamwakamwa Lesa. Wipelwile ne kulomba kwi Yehoba, kabiji wamusanchile Yehoba pa lusa lwanji lwayayaya ne kifyele.
1:8. Elekana byo aikalapo muntu wawama kulonda byo akoseshenga bakwabo na byambo! (Yoba 16:5) Patanshi wamushikishe Hana bwipuzho bwa kubula kumukozha ku muchima amba: “Mambo ka muchima wobe o aubila bulanda?” Kino kyamulengejile kwamba byajinga ku muchima wanji. Kepo Elekana amutekeneshe na byambo bya butemwe’mba: ‘Nanchi amiwa kechi nakila kuwama kwi obewa kukila baana babalume jikumi nenyi?’
2:26; 3:5-8, 15, 19. Umvwe ke twingile mwingilo witupa Lesa bulongo, kupichila mu kufunda bintu bya ku mupashi ne kwikala batekanya kabiji bamushingi, ‘tukatalwanga bulongo’ kwi Lesa ne ku bantu pamo.
4:3, 4, 10. Nangwatu jikwachi ja lulayañano kintu kyazhila kechi jakonsheshe kwibazhijikila ne. Twafwainwa ‘kwilama ku bankishi.’—1 Yoano 5:21.
MFUMU MUTANSHI WA BENA ISALELA WAJINGA WAWAMA NYI, NANGWA NE?
Samwela wajinga wa kishinka kwi Yehoba mu bwikalo bwanji bonsetu, pano bino baana banji bajinga banchatu. Bakulumpe mu Isalela byo balombele mfumu wa kwibalama, Yehoba wibaswishishe. Samwela walondele mikambizho ya Yehoba kabiji watongwele Saulo mwina Benjamina mwanamulume wa buya amba ekale mfumu. Saulo wakoseshe bufumu bwanji byo atapile bena Amonyi.
Kiyangala Yonafwanyi mwana Saulo watapile nzhita ya bena Filishitiya. Kino kyalengejile bena Filishitiya kwimena bena Isalela na nzhita ikatampe. Saulo waumvwine bingi moyo kabiji na mambo a kubula lukokelo watapishe kitapisho. Yonafwanyi waimenye wamusendeshangapo byela bya nkondo ne kuya na kulukuka mizhi ya bena Filishitiya. Na mambo a luchipo lwa kanswatu lwachipile Saulo, bakankelwe kushinda. Saulo “walwilenga” na balwanyi banji bonse. (1 Samwela 14:47) Nangwa byonkabyo, panyuma ya kutapa bena Amaleki wakankelwe kukokela Yehoba mambo wakujile bintu ‘byapainwe’mba byonaunwe.’ (Bena Levi 27:28, 29) Onkao mambo, Yehoba wamufumishepo pa bufumu.
Mepuzho a mu Binembelo Akumbulwa:
9:9—Nanchi byambo bya kuba’mba, “ye batela katataka amba: Ngauzhi, kala bamutelele’mba: Shayuka” byatala mwepi? Bino byambo byakonsha bimwesha’mba bangauzhi byo baile nkuwa mu moba a kwa Samwela ne a bamfumu ba mu Isalela, kyambo kya “shayuka” kyapingizhiwepo na kyambo kya “ngauzhi.” Samwela ye wajinga mutanshi mu ndonda ya bangauzhi bonse mo bavujila.—Byubilo 3:24.
14:24-32, 44, 45—Nanchi Lesa walekele kumubila bibusa Yonafwanyi mambo a kuba wajile buki ne kuzhilulula luchipo lwachipile Saulo nyi? Kuba kino kechi kwalengejile Yonafwanyi kubula kubilwa bibusa bya Lesa ne. Mambo Yonafwanyi kechi wayukile luchipo lwa Shanji ne. Luno luchipo kampe lwachipilwe na mulanguluko watama nangwa lwajingatu lwa kwitutujika mambo a kuba’mba Saulo wajinga Mfumu kabiji lwaletejile bantu bya malwa. Luchipo lwa uno mutundu lwakonsha kwitabilwa byepi kwi Lesa? Nangwa kya kuba Yonafwanyi wakonsheshe kupita mu bya malwa na mambo a kuzhilulula luno luchipo, ba muzhikijile.
15:6—Mambo ka Saulo o alekejile bena Keni? Bena Keni bajinga baana ba kwa shanjivyala aye Mosesa. Bano bantu baubile byawama ku bena Isalela kimye kyo bafumine ku Mutumba wa Sinai. (Kubala 10:29-32) Bena Keni baikajilenga pamo na bena Yuda mu ntanda ya Kenana. (Mitonyi 1:16) Nangwa kya kuba pa kupitapo kimye bena Keni batendekele kwikala na bena Amaleki ne mikoka ikwabo, batwajijiletu na kubila bena Isalela byawama. Kyo kine kintu kyalengejile Saulo ne kuba wibonauna ne.
Lufunjisho kotuji:
9:21; 10:22, 27. Byubilo bya butekanye ne kwipelula byo ajinga nabyo Saulo kimyetu kitanshi kyo aikele mfumu byamulengejile kubula kubila bintu mungi kimye “bantu bamo bancha” kyo basujile bukalama bwanji. Bino byubilo kine bilengela bantu kubula kuzhingijisha bakwabo!
12:20, 21. Kange muleke “bintu byatutu,” nabiji kuketekela bantu, kukinka manungo mu mazhita aji na bulume, nangwa kupopwela bankishi bimusendule mu kwingijila Yehoba ne.
12:24. Pa kuba’mba tutwajijile na kumwakamwa Yehoba ne kumwingijila na muchima wetu yense twafwainwa ‘kulangulukishangapo pa bintu bikatampe byo aubijile’ bantu bakala ne byo aubila bantu ba mu ano moba.
13:10-14; 15:22-25, 30. Chinuzhukai kwitota, kikale kwikumwesha mu byubilo bya kubula lukokelo nangwa na muchima wa kwitota.—Byambo bya Mana 11:2.
NSONGWALUME KAFUNGA WA MIKOOKO WASALWA KWIKALA MFUMU
Samwela washingile manyi Davida wa mu mukoka wa Yuda kuba’mba ye ukekala mfumu. Palutwe kacheche, Davida watapile mwina Filishitiya kitonzhi aye Goliata byo amwashile jibwe na kinzhipunzhipu. Davida ne Yonafwanyi baikele ke balunda na muntu. Saulo wapele Davida bukulumpe bwa pa nzhita yanji. Na mambo a kuba’mba Davida washindañenenga, banabakazhi bena Isalela baimbile’mba: “Saulo waipayako biumbi, pakuba Davida waipayako makumi a biumbi.” (1 Samwela 18:7) Saulo wamubijile Davida kichima ne kukeba kumwipaya. Panyuma ya kukeba kumwipaya bimye bisatu kwi Saulo, Davida wanyemene ne kutendeka kukimbukamotu.
Kimye kyo a kimbukangamo, Davida wakaine kumwipaya Saulo bimye bijiji. Kabiji wasongwele Abigaila mwanamukazhi walambile bingi. Bena Filishitiya byo batebelejile bena Isalela, Saulo waipwizhe Yehoba, bino Yehoba kechi wamukumbwile ne. Samwela naye wafwile. Na mambo a kuba wajinga na kijikila, Saulo waipwizhe mwanamukazhi wisamba na bapashi, ne aye wamubujile’mba bakamutapa mu nkondo ku bena Filishitiya. Kimye kya nkondo, Saulo bamwashile kyatama bingi, kabiji baana banji bebepaile. Jishimikila japwa na lufu lwatama lwafwile Saulo. Kabiji Davida wakimbukilengamotu.
Mepuzho a mu Binembelo Akumbulwa:
16:14—Ñanyi mupashi wabipa wamukatezhenga Saulo? Mupashi wabipa wamukatezhenga Saulo ke jiwi janji ja muchima, mulanguluko wanji wa kukeba kuba kyatama. Yehoba byo afumishepo mupashi wanji wazhila, Saulo kechi wazhikijilwe ne, kabiji mupashi wabipa watendekele kumulama. Mambo a kuba’mba Yehoba walekele uno mupashi wabipa kupingakena pa mupashi wanji wazhila, kyo kyo atelelwa’mba “mupashi wabipa wafumine kwi Yehoba.”
17:55—Kwesakana na 1 Samwela 16:17-23, mambo ka Saulo o aipwizhe amba Davida mwana ñanyi? Bwipuzho bwa kwa Saulo kechi bwajingatu bwa kukeba kuyuka jizhina ja shanja Davida ne. Kyamweka wakebelenga kuyuka mwine muntu wasemene nsongwalume waubile kintu kya kukumya, kwipaya mwanamulume kitonzhi.
Lufunjisho kotuji:
16:6, 7. Mu kifulo kya kutalatu pangye ya muntu nangwa kwikala na muchima wakanswatu, twafwainwa kumonanga bantu byonka Yehoba byo ebamona.
17:47-50. Lupato nangwa luyanjisho lwa balwanyi baji nobe Goliata kechi lwakonsha kwituletela moyo ne, mambo “nkondo yo ya kwa Yehoba.”
18:1, 3; 20:41, 42. Twakonsha kutana balunda bakine mu bantu batemwa Yehoba.
21:12, 13. Mu kimye kya malwa twafwainwa kwingijishanga milangwe ne bulume bwetu mambo Yehoba byo byo akeba. Witupa Byambo byanji byanembeshiwa na mupashi bitulengela kwikala bajimuka, bamaana, ne milangwe. (Byambo bya Mana 1:4) Kabiji bakulumpe mu kipwilo kya bwina Kilishitu nabo bakonsha kwitukwasha.
24:6; 26:11. Kine Davida byo aikalapo wa kumwenako wawama mu kunemeka bantu bashingwa na Yehoba!
25:23-33. Maana a kwa Abigaila awama bingi kulonda.
28:8-19. Byo bakeba kutwala bantu mungi nangwa kwibakatazha, bapashi batama bakonsha kwibepekezha nobe bantu bo twayuka bafwa. Kechi twafwainwa kupopwela bapashi nangwatu pacheche ne.
30:23, 24. Uno mulanguluko uji mu Kubala 31:27, umwesha’mba Yehoba wanemeka bonse bengila mwingilo wa bunkwasho mu kipwilo. Onkao mambo, byonse byo tuba, nangwa ki ka, nangwa ki ka, twayayi tube “na muchima yense, nobe kwi Nkambo, kechi ku bantu ne.”—Kolose 3:23.
Ki ka ‘Kyakila Bitapisho’?
Ba Eli, Samwela, Saulo, ne Davida bajinga na ñanyi byubilo? Bino byubilo ke lukokelo, mambo: ‘Lukokelo lwakila bitapisho, kabiji kutesha muchima ku byo bakwambila nako kwakila kulambula mafuta a mikooko ilume. Mambo milengulwila yaesakana pamo na bubi bwa buñanga bwa lubuko, kabiji kukosa kwa muchima kwaesakana pamo na bubipisho bwa kupopwela bankishi.’—1 Samwela 15:22, 23.
Byo twashukwapo pa kwingilako uno mwingilo wa kusapwila mambo awama a Bufumu ne kulenga baana ba bwanga mwaya ntanda! Byo tulambula kwi Yehoba “byambo bya lutotelo nobe milambo,” twafwainwa kukokelanga mikambizho yo apana kupichila mu Byambo byanji ne jibumba janji ja panopantanda.—Hoseya 14:2; Bahebelu 13:15.
[Tubyambo twa mushi]
a Ano mapunzha atongolwa mu buku wa Samwela Mutanshi, aji pa mapeja 18-19 mu buloshuwa wa ‘Monai Kyalo Kyawama,’ wanembwa na Bakamonyi ba kwa Yehoba.
[Kipikichala pa peja 31]
Mfumu mutanshi wa bena Isalela wajinga na muchima wa kwipelula ne butekanye waalukile ke wa kwilundumika ne kwitota
[Kipikichala pa peja 32]
Mambo ka o twafwainwa kwikela baluketekelo nangwa kya kuba balwanyi baji nobe Goliata ke betumanyike?