‘Amiwa Nji Nenu Anweba Bantu’
‘Muluwe wa Yehoba, wibabujile bantu . . . amba: Yehoba waamba’mba: Amiwa nji nenu.’—HAGAI 1:13.
1. Ñanyi bungauzhi bwipasha na ino myaka yetu Yesu bo aambilepo?
TUBENA kwikala mu kimye kyanema bingi mu bwikalo bwa bantu. Byonka byo kyaambiwapo mu bungauzhi bwa mu Baibolo, kutendekatu mu 1914, tuji mu “juba ja Nkambo.” (Lumwekesho 1:10) Byonka byo mwafunda, Yesu waesakenye “myaka ya [kulama kwa] Mwana muntu” ku “myaka ya Nowa” ne ku “myaka ya Lota.” (Luka 17:26, 28) Baibolo umwesha’mba buno bungauzhi bwipasha bingi. Pano bino, kuji bungauzhi bukwabo bwapashako bo twafwainwa kuteshako muchima.
2. Ñanyi mwingilo Yehoba ye apele ba Hagai ne Zekaliya?
2 Twayai twisambe byo kyajinga mu moba a bangauzhi Bahebelu, ba Hagai ne Zekaliya. Ñanyi byambo byaambile boba bangauzhi babiji bakishinka bikwasha bantu ba Yehoba ano moba etu? Ba Hagai ne Zekaliya bajinga ‘baluwe ba Yehoba’ ba Bayudea byo bafumine mu buzha ku Babilona. Bebapele mwingilo wa kubula bena Isalela amba Lesa ukebakwasha kushimukulula nzubo yanji. (Hagai 1:13; Zekaliya 4:8, 9) Nangwa kya kuba mabuku anembelwe na ba Hagai ne Zekaliya acheche, pano bino, ke lubaji lwa “Binembelo byonse byanembeshiwa kwi Lesa, kabiji byo byawamina mu kwibafunjisha bantu, ne mu kwibalengulula ne mu kwibolola, ne mu kwibafunda mu bololoke.”—2 Timoti 3:16.
Twafwainwa Kutako Muchima ku ano Mabuku
3, 4. Mambo ka o twafwainwa kutelako muchima ku bungauzhi bwa kwa Hagai ne Zekaliya?
3 Byambo byaambile ba Hagai ne Zekaliya byakwashishe bingi Bayudea ba mu yoya myaka, kabiji buno bungauzhi bwabo bwafikizhiweko pacheche pa kyokya kimye. Pano nga mambo ka o twakonsha kusumininwa’mba ano mabuku abiji aamba ne pe atweba lelo jino? Tutana mukumbu pa Bahebelu 12:26-29. Pa kino kinembelo, mutumwa Paulo waamba byambo biji mu Hagai 2:6, byaamba pe Lesa byo ‘atenkenya bya mwiulu ne ntanda.’ Kuno kutenkenya ‘kwaponeshe matanda a bufumu, ne konauna bulume bwa bufumu bwa mikoka ya bantu.’—Hagai 2:22.
4 Mutumwa Paulo byo apwishishe kwamba byambo bya kwa Hagai, waambile kyafwainwe kubiwa ku “bufumu bwa mikoka ya bantu” ne kwamba pa bukata bwa Bufumu bukabulwa konaunwa bukatambula bena Kilishitu bashingwa. (Bahebelu 12:28) Kyamwekatu patoka kuba’mba bungauzhi bwa kwa Hagai ne Zekaliya bwaambilenga pa bintu bikobiwa kulutwe na lwendo. Nangwatu kimye kyanembelwe buku wa Bahebelu mu kitota kya myaka kitanshi kechi po pafwainwe kufikizhiwa buno bungauzhi ne. Lelo jino panopantanda pa kiji bashalapo ba mu bena Kilishitu bashingwa banswanyi ba mu Bufumu bwa Bumesiasa pamo ne Yesu. Onkao mambo, bungauzhi bwa kwa Hagai ne Zekaliya bubena kufikizhiwa mu ano moba etu.
5, 6. Bungauzhi bwa kwa Hagai ne Zekaliya bwatendekele byepi?
5 Buku wa Ezela waamba pa bintu byamwekele bungauzhi bwanembwa mu Hagai ne Zekaliya saka bukyangye kubiwa. Bayudea byo bafumine mu buzha ku Babilona mu 537 B.C.E., Ndamakyalo Zelubabele ne Ñanga Mukatampe Yoshua (nangwa’mba Yeshua) bo batangijilenga mwingilo wa kwala kitendekesho kya nzubo ya Lesa yo bashimikilenga mu 536 B.C.E. (Ezela 3:8-13; 5:1) Nangwa kya kuba kino kyaletele lusekelo, Bayudea batendekele kumvwa moyo. Ezela 4:4 waamba’mba, balwanyi “ba mu kyalo balengeshe maboko a Bayudea kulela kabiji bebachinyishe kushimika.” Bano balwanyi, kikatakata bena Samaliya bebabepejilenga bingi Bayudea. Bano balwanyi balengejile ne mfumu wa bena Pelisha kulekesha mwingilo wa kushimika nzubo ya Lesa.—Ezela 4:10-21.
6 Akya kizaku kitanshi kyo bajinga nakyo kya kushimika nzubo ya Lesa kyapwile. Bayudea baalulukijile ku mingilo yabo bene. Pano bino, mu 520 B.C.E., byo papichile myaka 16 kufuma kimye kyaajilwe kitendekesho kya nzubo ya Lesa, Yehoba watumine ba Hagai ne Zekaliya kuya na kutundaika bantu kuba’mba batendeke mwingilo wa kushimika nzubo ya Lesa. (Hagai 1:1; Zekaliya 1:1) Bayudea byo bebatundaikile ku baluwe ba Lesa ne kwibamwesha kya kine amba Yehoba wajinga nabo, batendekele jibiji mwingilo wa kushimika nzubo ya Lesa kufikatu ne byo yapwile mu 515 B.C.E.—Ezela 6:14, 15.
7. Bintu byaubiwenga mu moba a kwa Hagai ne Zekaliya bipasha byepi na bibena kubiwa ano moba?
7 Nanchi mwayuka mwatala buno bungauzhi bonse kwi atweba nyi? Tuji na mwingilo wa kusapwila “mambo awama a bufumu.” (Mateo 24:14) Uno mwingilo watendekele kwingijiwa kyabaya bingi panyuma ya Nkondo itanshi ya Ntanda yonse. Byonkatu Bayudea ba kala byo bebafumishe mu buzha mu Babilona, ne bantu ba Yehoba ba mu ano moba bebafumishe mu buzha mu Babilona Mukatampe, bufumu bwa ntanda yonse bwa bupopweshi bwa bubela. Bashingwa ba Lesa baingijile bingi na ngovu mu uno mwingilo wa kusapwila, kufunjisha, ne kuleta bantu mu mpopwelo ya kine. Uno mwingilo watwajijila kufika ne lelo jino, kabiji ne anweba mubena kwingilako. Kino kyo kimye kya kwingila uno mwingilo mambo mpelo ya buno bwikalo bubi ijitu pepi! Twafwainwa kutwajijila na kwingila uno mwingilo ye betupa kwi Lesa kukafikatu ne kimye Yehoba kyo akaleta “malwa akatampe.” (Mateo 24:21) Bubi bukafumishiwapo kabiji mpopwelo ya kine ikakumbana konse konse panopantanda.
8. Mambo ka o twaketekela amba Lesa ubena kwitukwasha mu uno mwingilo?
8 Byonka byaamba bungauzhi bwa kwa Hagai ne Zekaliya, Yehoba witukwasha ne kwitupesha umvwe ke twingile uno mwingilo na muchima wetu yense. Nangwa kya kuba kuji bantu bamo bakeba kulekesha mwingilo wingila bakalume ba Lesa, kafwako kafulumende washinda mu kukeba kulekesha uno mwingilo ne. Akilangulukai Yehoba byo apesha mwingilo wa Bufumu na kuvujilako kwa bantu kufumatu panyuma ya Nkondo itanshi ya Ntanda yonse kufika ne kino kimye kyetu. Pano bino, mwingilo ko akiji.
9. Ñanyi kintu kyaubiwe kala kyo twafwainwa kutako muchima, kabiji mambo ka?
9 Bi ka byo twakonsha kufunjilako kwi Hagai ne Zekaliya bisa kwitulengela kukokela pakatampe mukambizho wa Lesa wa kusapwila ne kufunjisha? Twayai tumone mafunjisho amo o twakonsha kufunda mu ano mabuku abiji a mu Baibolo. Kya kumwenako, monai bishinka bimo byalamata ku mwingilo wa kushimika nzubo ya Lesa ye bafwainwe kwingila Bayudea bafumine mu buzha. Byonka byo kyaambiwapo kala, aba Bayudea babwelele ku Yelusalema kufuma mu Babilona kechi batwajijile na kwingila mwingilo wa kushimika nzubo ya Lesa ne. Balekele panyumatu ya kwala kitendekesho. Ki ka kyalengejile? Kabiji twakonsha kufunjilako ka?
Kechi Twafwainwa Kutesha Muchima ku Bintu bya ku Mubiji Ne
10. Aba Bayudea baambilenga’mba ka, kabiji ki ka kyafuminemo?
10 Aba Bayudea babwelele ku Yelusalema baambilenga’mba: ‘Kimye kikyangye kufika.’ (Hagai 1:2) Byo batendekele mwingilo wa kushimika nzubo ya Lesa, pa kwala kitendekesho mu 536 B.C.E., kechi baambilepo’mba ‘kimye kikyangye kufika ne.’ Pano byo papichiletu kimye kicheche, bachiine balwanyi babo ne kafulumende ibemenejile kuntundwa. Bayudea batatwile kutesha muchima ku mazubo abo bene ne bintu byabo bya ku mubiji. Byo bawamishishe mazubo abo bulongo kwa kubula kupwisha nzubo ya Lesa, Yehoba waipwizhe’mba: “Nanchi kino kyo kimye kya kwikala anweba mu mazubo awamisha, ino nzubo yami kasa yakikundukanyi?”—Hagai 1:4.
11. Mambo ka Yehoba o atundaikijile Bayudea ba mu moba a kwa Hagai?
11 Ee, Bayudea batesheshe bingi muchima ku bintu bikwabo. Mu kifulo kya kutangizhako nkebelo ya Yehoba ya kushimika nzubo yanji, bantu ba Lesa betele bene michima ne mazubo abo pamo. Balekele kwingila mwingilo wa kushimika nzubo ya Lesa ya kupopwelamo. Byambo bya Yehoba byanembwa pa Hagai 1:5 byatundaikile Bayudea ‘kulanguluka pa bintu bibamwekejile.’ Yehoba wibabujilenga amba batulumane ne kulanguluka pa byo baubilenga ne kumona byo kibalamachile pa kubula kutangizhako mu bwikalo bwabo mwingilo wa kushimika nzubo ya Lesa.
12, 13. Hagai 1:6 walondolola byepi bwikalo bwa Bayudea, kabiji kino kyepelo kyatala mwepi?
12 Abya bintu byo bateshesheko muchima Bayudea bibalamachile bingi pa muntu pa muntu. Akimonai byambo bya Yehoba byo tutanga mu Hagai 1:6 amba: ‘Mwabyajile byavula, kabiji mwabungizha bicheche; muja, bino kechi mwikuta ne; mutoma bino kechi mutondwa nangwa’mba kupendwa ne; kuvwala mubena kuvwala, bino kafwako umvwa kyuya ne; kabiji awa wingijila mfweto, wingijila ya kubika mu fukuta wasabaika.’
13 Nangwa kya kuba Bayudea bajinga mu ntanda ibapele Lesa, kechi yalupwilenga kajo kwesakana na mo bakebejilenga ne. Yehoba kechi wibapesheshenga ne, kwesakana na byonka byo ebajimwine. (Mpitulukilo ya mu mizhilo 28:38-48) Byo babujile bibusa bya Yehoba, bajiminenga bino banowenengatu tukajo tucheche twakukankalwa kwikuta. Na mambo a kubula bibusa bya Yehoba, bivwalo byo bavwajilenga kechi byaubilenga kyuya ne. Kabiji kyamwekelengatu nobe mali o baingijilanga abikwanga mu fukuta wasabaika mambo kafwako kyo bamwenangamo ne. Nga byambo bya kuba’mba: ‘Mutoma, bino kechi mupendwa ne’ byatala mwepi? Kechi bilumbulula’mba kupendwa ko kwamwesheshenga amba baji na bibusa bya Lesa ne. Lesa wakanya kupendwa. (1 Samwela 25:36; Byambo bya Mana 23:29-35) Kino kyepelo nakyo kibena kumwesha amba Lesa kechi wibobijilenga bibusa Bayudea ne. Onkao mambo, binyu byo baenganga kechi byawainanga bya kwibalengela kupendwa ne. Hagai 1:6 waamba’mba: “Mutoma, pano bino kechi mutondwa ne.”
14, 15. Mu Hagai 1:6 tufundamo ka?
14 Lufunjisho lo twafwainwa kufunda ku Bayudea kechi lwa pa mambo a byafwainwa kumwekananga mazubo etu ne. Kala kene Bayudea saka bakyangye kuya mu buzha, ngauzhi Amosi wakajipijile banonshi ba mu Isalela pa mambo a kwikala na ‘mazubo o bawamishishe na meno a nzovu’ ne byo ‘balaalanga pa myanya yo bawamishishe na meno a nzovu.’ (Amosi 3:15; 6:4) Aa mazubo ne mipando yabo yawamisha kechi byaikele myaka ne. Byaonawinwe na balwanyi babo. Nangwatu panyuma ya myaka 70 yo baikele mu buzha, aba bantu ba Lesa bavula kechi bafunjijileko ku bino bintu byaubiwanga saka bakyangye kuya mu buzha ne. Nga atweba, nanchi twafwainwa kufunjilako ku bino bintu nyi? Kyawama atweba pa muntu pa muntu kwiipuzha amba: ‘Nanchi ntaya kimye kyabaya na kuwamisha nzubo yami nyi? Nga ibyepi pa mambo a kunungako lufunjisho lwami lwa ku mubiji, nangwa kya kuba lwakonsha kupwisha myaka yavula kya kuba ke nkankalwe ne kupopwela Lesa?’—Luka 12:20, 21; 1 Timoti 6:17-19.
15 Byo tutanga pa Hagai 1:6 byafwainwa kwitukwasha kuyuka’mba Lesa ye wakonsha kwitupesha mu bwikalo bwetu. Bayudea bakala kechi bapeshiwe kwi Lesa ne. Kikale tuji na bintu byavula bya ku mubiji nangwa ne, umvwe twabula kwitabilwa kwi Yehoba, bumupashi bwetu bwakonsha konaika. (Mateo 25:34-40; 2 Kolinda 9:8-12) Pano twakonsha kupeshiwa byepi?
Yehoba Witukwasha Kupichila mu Mupashi Wanji
16-18. Byambo biji pa Zekaliya 4:6 byatala mwepi?
16 Ngauzhi Zekaliya wajingako kimye kimo ne Hagai waambile pe Yehoba byo atundaikile ne kupesha boba bantu bepaine. Kino kimwesha ne anweba byo akemupesha. Tutanga’mba: “Kechi kikobiwa na bulume ne, nangwa na ngovu ne, kana na Mupashi wami, byo byaamba Yehoba wa mabumba.” (Zekaliya 4:6) Kampe mwaumvwapo kala javula kino kyepelo saka kitangiwa, pano kya bujilenga Bayudea ba mu moba a ba Hagai ne Zekaliya kuba ka, kabiji ne anweba mwafwainwa kubapo ka?
17 Vulukai kuba’mba byambo byaambile ba Hagai ne Zekaliya byaingijile bingi kyokya kimye. Byatundaikile bingi Bayudea bakishinka. Hagai watendekele kwaula mu ñondo wa butanu na umo mu 520 B.C.E. Zekaliya watendekele kwaula mu ñondo wa butanu na busatu mu yenkawa mwaka. (Zekaliya 1:1) Byonka byo kyaambiwa mu Hagai 2:18, mwingilo wa kwala kitendekesho watendekele jibiji kwingijiwa mu ñondo wa butanu na buna. Onkao mambo, Bayudea batundaikilwe jibiji kutendeka kwingila, kabiji bamukokejile Yehoba amba usakwibakwasha. Byambo biji pa Zekaliya 4:6 byaamba pa bukwasho bwa Lesa.
18 Bayudea byo babwelele mu ntanda yabo mu 537 B.C.E., kechi bajingapo na nzhita ne. Bino Yehoba wibalamawizhizhe pa lwendo lwabo lwa kufuma ku Babilona. Kabiji mupashi wanji wibatangijilenga byo batendekele mwingilo wa kutunga nzubo yanji palutwe kacheche. Byo batendekele jibiji kwingila na muchima yense, Yehoba wibakwashishenga kupichila mu mupashi wanji wazhila.
19. Mupashi wa Lesa wafumishepo ñanyi mikiika?
19 Kupichila mu bimwesho bitanu na bisatu, Zekaliya wabujilwe amba Yehoba ukakwasha bantu banji bakengilanga mwingilo wa kushimika nzubo ya Lesa mu bukishinka kufika ne byo ikapwa. Kimwesho kya buna kyanembwa mu kitango 3, kimwesha’mba Satana ye walengejilenga Bayudea kubula kupwisha mwingilo wa kushimika nzubo ya Lesa. (Zekaliya 3:1) Kabiji Satana kechi watemenwe pa kumona Ñanga Mukatampe aye Yoshua na kwingijila bantu mingilo pa yoya nzubo ipya ne. Nangwa kya kuba Diabola walengejilenga Bayudea kubula kushimika nzubo ya Lesa, mupashi wa Yehoba waingijile mwingilo wabaya bingi mu kufumyapo mikiika ne kukosesha Bayudea kutwajijila na kwingila mwingilo kufikatu ne kimye kyapwile nzubo ya Lesa.
20. Mupashi wazhila wakwashishe byepi Bayudea kulondela mukambizho wa Lesa wa kushimika nzubo yanji?
20 Makatazho afuminenga ku babinemanga ba mu kafulumende a kulekesha mwingilo amwekelengatu nobe mutumba. Nangwa byonkabyo, Yehoba walayile kuba’mba uno “mutumba” ukafumishiwapo ne kushalatu nobe “musanza.” (Zekaliya 4:7) Kabiji kino kyaubilwe byonkabyo! Mfumu Daliusa I wakebelekebele bishinka ne kutana mukambizho mutanshi wa kwa Kilusa wa kwitabizha Bayudea kushimukulula nzubo ya Lesa. Ne kya kine wafumishepo yewa muzhilo wa kwibakanya kabiji wakambizhizhe’mba Bayudea bapewe mali a mu kipao kya bufumu a kwibakwasha kupotamo bintu byakebewenga ku mwingilo. Bintu byo byaishilepo kwaluka! Nanchi mupashi wa Lesa ye walengejile bino nyi? Ee ye walengejile. Nzubo ya Lesa yapwile mu 515 B.C.E., mu mwaka wa butanu na umo wa bukalama bwa kwa Daliusa mutanshi.—Ezela 6:1, 15.
21. (a) Kala Lesa ‘watenkenye [byepi] ba mu mikoka yonse’ ne kulengela ‘bya buneme bya ba mu mikoka yonse’ kwiya? (b) Nga bino byambo bibena kufikizhiwa byepi ano moba?
21 Pa Hagai 2:5, ngauzhi wavulwilemo Bayudea pa lulayañano Yehoba lo alayañene nabo ku Mutumba wa Sinai kimye ‘mutumba yense kyo asunkenenga bingi.’ (Kulupuka 19:18) Mu moba a ba Hagai ne Zekaliya, Yehoba waubile kintu kikwabo kyakukumya, byonka byo kyalondololwa mu ñambilo ya kifwanyikizho iji mu kyepelo 6 ne 7. Bintu mu Bufumu bwa Pelisha byalubankene, pano bino mwingilo wa nzubo ya Lesa watwajijile kufikatu ne byo apwile. Bantu babujile Bayudea, ko kuba’mba, ‘bya buneme bya ba mu mikoka yonse,’ batendekele kutota Lesa pamo na Bayudea mu yoya nzubo ya kupopwelamo. Kikatakata mu kino kimye kyetu, Lesa ‘watenkenya ba mu mikoka yonse’ kupichila mu mwingilo wetu wa bwina Kilishitu wa kusapwila, kabiji walengela ‘bya buneme bya ba mu mikoka yonse,’ kwiya na kupopwela Lesa pamo na bashalapo ba mu bena Kilishitu bashingwa. Ee kine, bashingwa pamo na mikooko ikwabo babena kuyuzha nzubo ya Yehoba na lukumo. Abano bapopweshi ba kine babena kupembelela na lwitabilo kimye Yehoba kyo ‘akatenkenya jibiji bya mwiulu ne ntanda.’ Kino kikobiwa kuba’mba akaponeshe ne konauna matanda a bufumu bwa mikoka ya bantu.—Hagai 2:22.
22. Mikoka ya bantu babena ‘kwiitenkenya’ byepi, ki ka kyafumamo, kabiji ki ka kikobiwa?
22 Twavululwako pa lupimpu lukatampe lwaubiwa mu mbaji yapusana pusana yaimenwako na “bya mwiulu ne ntanda ne kalunga ka mema ne mushiji wauma.” Kya kumwenako, Satana Diabola ne bademona banji baelelwe panopantanda. (Lumwekesho 12:7-12) Kabiji mwingilo wa kusapwila ubena kutangijilwa na bashingwa ba Lesa kine watenkenya bantu mu buno bwikalo. (Lumwekesho 11:18) “Jibumba jikatampe” ja bintu bya buneme bya mikoka yonse ya bantu jinunga ku bena Isalela ba ku mupashi mu kwingijila Yehoba. (Lumwekesho 7:9, 10) Jibumba jikatampe jingijila pamo na bena Kilishitu bashingwa mu kusapwila mambo awama a kuba’mba katatakatu Lesa akatenkenye mikoka ya bantu pa Amagedonyi. Kino kikalengela mpopwelo ya kine kwikala yalumbuluka panopantanda ponse.
Mubena Kukivuluka Nyi?
• Kimye ka ba Hagai ne Zekaliya kyo batendekele kwingila mwingilo, kabiji bintu byajinga byepi?
• Mwakonsha kwingijisha byepi byambo byaambile ba Hagai ne Zekaliya?
• Mambo ka byambo biji pa Zekaliya 4:6 kyo byaikela bya lutundaiko?
[Bipikichala pa peja 8]
Byambo bya kwa Hagai ne Zekaliya bitubula kuba’mba Lesa ye wituzhikijila
[Kipikichala pa peja 10]
“Nanchi kino kyo kimye kya kwikala anweba mu mazubo awamisha, ino nzubo yami kasa yakikundukanyi?”
[Kipikichala pa peja 12]
Bantu ba Yehoba babena kukwasha ‘bya buneme bya ba mu mikoka yonse’