Mambo a Yehoba o Omi
Bishinka Bikatampe Kufuma mu Buku Mutanshi wa Ezikyo
MWAJINGA mu mwaka wa 613 B.C.E. Ngauzhi Yelemiya wajinga mu Yuda saka asapwila kwa kubula moyo luzhachisho lwaishijilenga Yelusalema ne konaunwa kwa Yuda. Mfumu Nebukaneza wa mu Babilona pa kyokya kimye saka asenda kala Bayudea bavula mu buzha. Pa boba bo basendele pajinga Danyela ne balunda nanji basatu, baingijijilenga mu kipango kya bena Kalodeya. Bayudea bavula bayile mu buzha bajinga kwipi na mukola wa Keba mu “kyalo kya bena Kalodeya.” (Ezikyo 1:1-3) Yehoba kechi walekeletu boba bantu kwa kubula kwibapa muluwe ne. Watongwele Ezikyo wajinga na myaka ya kusemwa 30 kuba’mba ekale ngauzhi.
Buku wa Ezikyo wapwile kunembwa mu 591 B.C.E. Bintu byanembwa mu uno buku byaubiwe mu myaka 22. Ezikyo watelepo bingi muchima pa kunemba. Wanembelenga moba o aambijilengamo bungauzhi, kutongola juba ne ñondo, kubikapotu ne mwaka. Lubaji lutanshi lwa byambo bya kwa Ezikyo lwaamba pa kupona ne konaunwa kwa Yelusalema. Lubaji lwa bubiji lwaamba pa mambo a mikoka ikwabo, kabiji ne byambo byapelako byaamba pa kubwezhiwa kwa mpopwelo ya Yehoba. Uno mutwe waamba pa bishinka bikatampe biji mu Ezikyo 1:1–24:27. Mu bino bitango muji bimwesho, bungauzhi, ne bintu byafikijile Yelusalema.
“NAKUPA BUMALONDA”
Panyuma ya kumumwesha kimwesho kilenga moyo kya jitanda ja Yehoba, Ezikyo watambwijile mwingilo wanji. Yehoba wamwambijile’mba: “Nakupa bumalonda bwa ba mu kisaka kya Isalela; byo ukomvwanga jiwi jami ukebanjimwineko.” (Ezikyo 3:17) Pa kwamba bungauzhi bwaambilenga pa kubika Yelusalema mu kañumbwañumbwa ne bintu byatama byafwainwe kumumwekela uno muzhi, Ezikyo wakambizhiwe kuba bifwanyikizho bibiji. Yehoba byo aambilenga kutazha ku ntanda ya bena Yuda, waambile kupichila mwi Ezikyo amba: “Amiwa yami nkaleta mpoko pe anweba, ne konauna bipandawilo byenu bya patuntama.” (Ezikyo 6:3) Ku bangikazhi ba mu kyalo, waambile’mba: “Lufu lobe lwafika kala pe obewa.”—Ezikyo 7:7.
Mu 612 B.C.E., Ezikyo wamwene Yelusalema mu kimwesho. Wamwene bintu bya bunya saka byubiwa mu nzubo ya Lesa! Yehoba byo atumine bilengwa byanji bya mwiulu (byaimenejilwengako na “banabalume batanu na umo”) na kuzhachisha bantu basendukile mu lwitabilo, aba bajinga “na tuyukilo pa bilungi” bo bonkatu bapulukile. (Ezikyo 9:2-6) Nangwa byonkabyo, patanshi “makala a mujilo,” ko kuba’mba byambo bya Lesa bya luzhachisho byafwainwe kwambiwa mu yewa muzhi. (Ezikyo 10:2) Nangwa kya kuba ‘Yehoba walubwijilenga bantu monka mwayijile byubilo byabo,’ walayile ne kukonkanya bena Isalela bapalañenejilemo.—Ezikyo 11:17-21.
Mupashi wa Lesa wamutwajile Ezikyo ku bena Kalodeya. Kimwesho kyamwesheshenga byanyemenenga bantu ne Mfumu Zedekiya kufuma mu Yelusalema. Bangauzhi ba bubela ne bangauzhi ba bakazhi bebalengulwile. Aba bapopwelanga bankishi bebakaine. Yuda wafwanyikizhiwe ku muñanzañanza waleka kupanga bipangwa. Kishimpi kya kichi kyaambilenga pa bintu byatama byafwainwe kumwekela bantu ba mu Yelusalema byo bayilenga ku Ijipita na kukeba bukwasho. Kino kishimpi kyapezhako na mulaye wa kuba’mba ‘Yehoba ukachibako kamo kamusampi kanekena ne kwikajimba pene peulu pa mutumba walepesha.’ (Ezikyo 17:22) Nangwa byonkabyo, mu Yuda kechi mwajinga “ndondo ya bufumu ne.”—Ezikyo 19:14.
Mepuzho a mu Binembelo Akumbulwa:
1:4-28—Nanchi kalaki wa mwiulu wimenako ka? Kalaki wimenako lubaji lwa mwiulu lwa jibumba ja Yehoba jalengwa na bilengwa bya kishinka bya mupashi. Mupashi wazhila wa Yehoba ye upana bulume ku uno kalaki. Wendesha uno kalaki, wimenako Yehoba uji mu kyeya kya kukankalwa kulondolola. Mutende wanji wafwanyikizhiwa ku kakongolo.
1:5-11—Bilengwa byumi bina byo bi ka? Mu kimwesho kya bubiji kya kalaki ye amwene, Ezikyo waambile’mba abya bilengwa bina ke bakelubi. (Ezikyo 10:1-11; 11:22) Watwajijile na kulumbulula’mba, akya kilungi kya ñombe wikitelele’mba “kilungi kya kelubi.” (Ezikyo 10:14) Kino kyafwainwa mambo ñombe wimenako bulume ne ngovu, kabiji bakelubi ke bilengwa bya mupashi biji bingi na bulume.
2:6—Mambo ka Ezikyo javula kyo atelelwa amba “mwana muntu”? Yehoba watelele Ezikyo mu jino jishinda kuba’mba amuvululemo uno ngauzhi kuba’mba mubiji wanji ke wa misunyi ne mashi, kino kyamwesheshenga lupusano lwabaya luji pakachi ka muntu ye batuma kwikala muluwe ne Lesa mwina byo byo byambo. Jino jonka jizhina ja kuba’mba mwana muntu jo jatelwa ne Yesu Kilishitu bimye nobe 80 mu Mambo awama. Kino kimwesha’mba Mwana Lesa waishile kusemwa ne kwikala mu bumuntu, kechi malaika wialwiletu kwikala mu bumuntu ne.
2:9–3:3—Mambo ka buku wa kuvunga mwanembelwe byambo bya kujila majilo ne bya mabingo kyo amutemwejile Ezikyo? Kyalengejile’mba uno buku awame kwi Ezikyo ke na mambo a byubilo byo amwesheshe pa mwingilo ye bamupele. Ezikyo watemenwe bingi pa mwingilo wanji wa kwikala ngauzhi wa Yehoba.
4:1-17—Nanchi Ezikyo wafwanyikizhe kya kine pa byaishile kubikwa Yelusalema mukañumbwañumbwa nyi? Ezikyo byo alombele pa mambo a kumupa nsala ya kutekela ne Yehoba byo akumbwile lulombelo lwanji kimwesha’mba uno ngauzhi wafwanyikizhe kya kine. Byo alaajijile ku kipiko kyamwesheshenga myaka 390 ya bundengamambo bwa bufumu bwa bisaka jikumi, ko kuba’mba kufuma mu 997 B.C.E. kufika ne kimye kyaonawinwe Yelusalema mu 607 B.C.E. Kulaajila ku kilujo kwamwesheshenga mambo alengele Yuda pa myaka 40, kufuma kimye Yelemiya kyo atongwelwe kwikala ngauzhi mu 647 B.C.E. kufika mu 607 B.C.E. Pa moba onse apichilepo 430, Ezikyo wajingatu na tukajo ne tumema tucheche. Buno bungauzhi bwamwesheshenga’mba kwafwainwe kwikala kipowe kya nzala kimye Yelusalema kyo abikilwe mu kañumbwañumbwa.
5:1-3—Kyatala mwepi Ezikyo byo atolele nsuki icheche pa yoya nsuki yo afwainwe kusansanya mu luvula ne kwiikasa kunsa ya kivwalo kyanji? Kino kyamwesheshenga amba aba bashajilepo bafwainwe kubwela ku Yuda na kutendeka jibiji mpopwelo ya kine panyuma ya kupitapo myaka 70 kufuma paonawijilwe muzhi.—Ezikyo 11:17-20.
17:1-24—Bampungu babiji bo bañanyi, nga tumisampi twa katataka twajinga pene peulu ya kichi kya sida twachibiweko byepi, kabiji aka “kamusampi kanekena” ko bajimbulwile kwi Yehoba ko ka ka? Bampungu babiji baimenejilengako bakalama ba Babilona ne Ijipita. Mpungu mutanshi waikele pene peulu ya kichi kya sida, ko kuba’mba, ku bukalama bwa kafulumende wa mu kisemi kya kwa Davida. Uno mpungu wachibileko tumisampi twanekena, ko kuba’mba kufumyapo Mfumu Yehoyakina wa mu Yuda ne kupingizhapo Zedekiya. Nangwa kya kuba walayañene mu bukishinka, Zedekiya wayile na kukeba bukwasho ku mpungu mukwabo, ko kuba’mba kwi kalama wa ku Ijipita, bino wakapulwijilemotu mabula. Wafwainwe kutwalwa mu buzha mu Babilona ne kukafwila monka. Kabiji Yehoba wachibileko “kamusampi kanekena,” ko kuba’mba Mfumu wa Bumesiasa. Uno Mfumu bamujimbile pene “peulu pa mutumba walepesha,” pa Mutumba wa Ziona mwiulu, mo aikele ke “kichi kya sida kyawamisha,” kuba’mba apeshe ntanda.—Lumwekesho 14:1.
Lufunjisho Kotuji:
2:6-8; 3:8, 9, 18-21. Kechi twafwainwa kukankazhama na mambo a kuchina babi nangwa kuleka kusapwila mambo a Lesa avwangamo kujimuna bantu ne. Umvwe bantu bakana kumvwa mambo, nangwa ke betumanyike, twafwainwa kutwajijilatu kwikala bakosa. Nangwa byonkabyo, twafwainwa kujimuka kuchina twakeya kukosa michima, kya kuba twabula ne lusa. Yesu waumvwijile lusa bantu bo asapwilanga, ne atweba twafwainwa kumvwa lusa ne kwibasapwila.—Mateo 9:36.
3:15. Panyuma ya kupewa mwingilo, Ezikyo waikelenga ku Telabibi ‘muchima wanji saka apelelwa pa moba atanu na abiji,’ na kulanguluka languluka pa byambo byo afwainwe kusapwila. Nanchi ne atweba kechi twafwainwa kwikalapo na kimye kya kufunda na mukoyo ne kulanguluka langulukapo pa kuba’mba tumvwishe bukine bwa ku mupashi nenyi?
4:1–5:4. Ezikyo wipelwile ne kukosa pa kuba’mba afwanyikizhe bobwa bungauzhi bubiji. Ne atweba twafwainwa kwipelula ne kukosa pa kuba’mba twingile mwingilo uji yense witupa Lesa.
7:4, 9; 8:18; 9:5, 10. Kechi twafwainwa kumvwinanga lusa boba bo bazhachisha kwi Lesa ne.
7:19. Yehoba byo akaleta luzhachisho ku ino ntanda, mali kafwako kyo akengila ne.
8:5-18. Kusenduka mu lwitabilo kulengelatu muntu kufwa ku mupashi. “Wabula kwakamwa Lesa usaka konauna ne mukwabo ye ekala nanji na byambo byanji.” (Byambo bya Mana 11:9) Kechi twafwainwa kutelekatu nangwa pacheche ku bantu basenduka mu lwitabilo ne.
9:3-6. Kubikwa kayukilo kimwesha’mba twi bakalume ba Lesa bepana ne kubatizhiwa, kabiji ne kuba’mba tuji na byubilo bya bwina Kilishitu. Abino byo bikebewa pa kuba’mba tukapuluke “malwa akatampe.” (Mateo 24:21) Bena Kilishitu bashingwa, bemenwako na muntu wapakachile fukuta mwajinga bya kunembako, babena kutangijila mwingilo wa kubika tuyukilo, ko kuba’mba mwingilo wa kusapwila Bufumu ne kulenga baana ba bwanga. Pa kuba’mba tutwajijile kwikala na kano kayukilo, twafwainwa kwibikako na kukwasha bena Kilishitu bashingwa mu uno mwingilo.
12:26-28. Ne boba bakainenga mambo anji, Ezikyo wibambijile amba: “Kafwako kintu nangwa kimo kya mu byo mbenakwamba [amiwa Yehoba] kikabanda kumweka ne.” Ne atweba twafwainwa kweseka papelela bulume bwetu kuba’mba tukwashe bantu baketekele mwi Yehoba saka akyangye konauna buno bwikalo.
14:12-23. Ke mutembo wetu atweba bene wa kuba’mba tukapuluke. Kafwako muntu nangwa umo wakonsha kwitusendelaye ne.—Loma 14:12.
18:1-29. Tuketotolwela pa bintu byo tuba.
“NKEBONAUNA, NKEBONAUNA, AMIWA NKEBONAUNA”
Mu mwaka wa butanu na bubiji wa kwikala mu buzha, mu 611 B.C.E., bakulumpe ba bena Isalela baishile kwi Ezikyo “mu kwipuzha bintu kwi Yehoba.” Bebabujile bena Isalela byo basatukile pa myaka yavula ne kwibajimuna’mba ‘Yehoba ukasomona mpoko yanji’ ne kwibepaya. (Ezikyo 20:1; 21:3) Yehoba waambijile kinemanga wa bena Isalela (Zedekiya), amba: “Fumyako kitebo ne kabondo biji ku mutwe wobe; bintu kechi bikekala byonka byo byajinga kala ne; tumbijika akya kyapela, ne kupelula akya kyatumbalala. Nkebonauna, nkebonauna, amiwa nkebonauna, kechi bukekalapo jibiji ne, kana mwine mwinabo waiya, ne amiwa nkamupabo.”—Ezikyo 21:26, 27.
Yelusalema bamutaine na mambo. Bubi bwa kwa Ohola (Isalela) ne Oholiba (Yuda) bwayukanyikilwe. Ohola bamupaine “ku bakambwe banji, bo bena Asilya.” (Ezikyo 23:9) Konaunwa kwa kwa Oholiba kwajingatu pepi. Muzhi wa Yelusalema batendekele kumubika mukañumbwañumbwa mu 609 B.C.E., mu ñondo wa bujikumi na butanu ne busatu. Kyapeleleko muzhi byo bamonawine, Bayudea bakankamenetu. Ezikyo kechi waambile mambo a Lesa ku boba bo batwajile mu buzha ku Babilona ne, kufikatu ne kimye kyo atambwijile muluwe wa kuba’mba muzhi waonaunwa kufuma ku ‘umo waposomokele.’—Ezikyo 24:26, 27.
Mepuzho a mu Binembelo Akumbulwa:
21:3—“Mpoko” yo asomwene Yehoba mu kikwa kyayo yajinga ika? Ino “mpoko” Yehoba yo aingijishe mu konawinako Yelusalema ne Yuda wajinga Mfumu Nebukaneza wa bena Babilona pamo ne nzhita yanji. Kabiji yavwangilemo ne lubaji lwa jibumba ja Lesa ja mwiulu jiji na bilengwa bya mupashi biji na bulume.
24:6-14—Nga mwipika uji na ndalabwa waimenejilengako ka? Yelusalema wajinga mu kañumbwañumbwa ye wafwanyikizhiwe ku mwipika. Ino ndalabwa yaimenejilengako bintu bya bunya bya yewa muzhi, ko kuba’mba bubipisho, bya bunya, ne mashi aichijilwe mu uno muzhi. Bubipisho bwavujile bingi byonka byo kikala inge mwabika mwipika uji na ndalabwa mwabula bintu pa makala a mujilo kuba’mba itotokeko, ne ndalabwa nayo’mba mungube ka.
Lufunjisho Kotuji:
20:1, 49. Byaubilepo boba bakulumpe ba bena Isalela bimwesha’mba bazhinaukilenga bingi byambo byaambile Ezikyo. Twayai tumone kuba’mba atweba kechi tuji na muchima wa kuzhinauka lujimuno lwa Lesa ne.
21:18-22. Nangwa kya kuba Nebukaneza waponganga, bino Yehoba ye waingijishe uno kalama wabulanga kumupopwela kuba’mba onaune Yelusalema. Kino kimwesha’mba nangwatu bandemona kechi bakonsha kukanya bantu bo aingijisha Yehoba kuleta luzhachisho ne.
22:6-16. Yehoba washikwa bantu babepela bakwabo, byubilo bya bunya, kubula kwingijisha bulongo bulume, ne mazhikakanwa. Twafwainwa kuchinuzhuka bino byubilo byatama.
23:5-49. Kulayañana na bamulwila ntanda kwalengejile bena Isalela ne bena Yuda kutendeka kuba mpopwelo ya bubela yaubangapo boba bebakwashangako. Twayai tumone kuba’mba kechi twichina kala na bantu ba ino ntanda bakonsha konauna lwitabilo lwetu ne.—Yakoba 4:4.
Mambo omi ne Kwingila Engila
Mu bitango bitanshi 24 bya mu buku wa mu Baibolo wa Ezikyo tufundamo mafunjisho awama bingi! Mafunde ajimo amwesha byo twakonsha kubula kwitabilwa kwi Lesa, byo twakonsha kubilwa lusa, ne ene mambo o twafwainwa kujimwina babi. Bungauzhi bwaamba pa konaunwa kwa Yelusalema bumweshatu patoka amba Yehoba ke Lesa ‘ubujila jimo bantu banji bintu bipya kasa bikyangye kumweka.’—Isaya 42:9.
Bungauzhi nabiji bobwa bwanembwa mu Ezikyo 17:22-24 ne 21:26, 27 bwaambile pa kwikajikwa kwa Bufumu bwa Bumesiasa mwiulu. Katatakatu buno bukalama bukobe kyaswa muchima wa Lesa panopantanda. (Mateo 6:9, 10) Twafwainwa kwikala na lwitabilo lwakosa ne kusumininwa amba tukatambula mfweto ikaleta buno Bufumu. Ee kine, “mambo a Lesa o omi, ne kwingila engila.”—Bahebelu 4:12.
[Kipikichala pa peja 12]
Nanchi kalaki wa mwiulu wimenako ka?
[Kipikichala pa peja 14]
Kuswikwa mu mwingilo wa kusapwila kwitulengela kutwajijila kwikala na “kayukilo”