Kushonkena kwa Nkambi Kusatu byo Kwankwashishe mu Bwikalo Bwami

Byashimikizha ba George Warienchuck

NANCHI byambo byo mwaumvwine pa kushonkena kwa Nkambi bya kimufikapo kala pa muchima kya kuba bimulengela ne kupimpula bwikalo bwenu nyi? Bino byo byaubiwe kwi amiwa. Umvwe navuluka, ndanguluka namba kuno kushonkena kwa nkambi kusatu kikatakata kwapimpwile bwikalo bwami. Kutanshi kwandengejile kubula moyo; kwa bubiji kwandengejile kutondwa; ne kwa busatu kwankwashishe kwikala mpanyi. Nangwa byonkabyo, saka nkyangye kwimubula pa luno lupimpu, lekai nemubule byaubiwe byo nakijinga mwanyike kuno kushonkena kwa nkambi saka kukyangye kwikalako.

Nasemekelwe mu mwaka wa 1928, yami najingapo mwanyike pa baana basatu. Bakolojami babakazhi ba Margie ne ba Olga ne amiwa, twakomejile ku kabeta ka ku bulenge bwa Bound Brook, New Jersey ku U.S.A., mu muzhi mwajinga bangikazhi nobe 2,000. Nangwa kya kuba twajinga bayanji, Bamaama bajinga bampanyi. Kimye kyonse kyo baikalanga na kajo, bapangapo bakinkalankulo. Byo nafikizhe myaka ya kusemwa itanu na ina, Bamaama bebafwakashijile kwi Kamonyi waambanga mulaka wa Kiangalyanyi, mulaka wa bamaama, akyo kibalengejile kuteleka ku byambo bya mu Baibolo. Palutwe kacheche, Bertha nyenga wa myaka ya kusemwa 20 watwajijile na lufunjisho lwa Baibolo ne kukwasha bamaama kwikala bakalume ba Yehoba.

Kupusanako ne Bamaama, amiwa najinga na moyo wa kisemwa ne kubula kwiketekela. Ne kyakijilemo, Bamaama bandengululanga bingi. Byo nebepwizhe amba “Mambo ka o mundengulwila kimye kyonse?” Bañambijile kuba’mba bantemwa pano bino kechi bakeba amiwa kwimona’mba nanema kukila bakwetu ne. Bamaama bajinga na mulanguluko wawama, pano kubula kunsanchila kwandengejilenga kwiumvwa nobe kechi nanema ne.

Juba jimo, bo twaikalanga nabo pepi bañambijile mu butemwe kuba’mba nkaye na baana babo ku chechi wabo wa Sande sukulu. Nayukile namba umvwe naya nkafichisha Yehoba pa muchima, pano bino nayile na mambo a kuchina kwibalengesha bumvu. Onkao mambo pa bañondo bavula, natwajijile kuya ku chechi nangwa kya kuba naumvwanga bumvu. Byonkabyo ne pa sukulu moyo wa kuchina bantu wandengejilenga kuba bintu byapusana na jiwi jami ja mu muchima. Mukulumpe pa sukulu wakanamine wakebanga kumona kuba’mba bafunjishi baambila baana ba sukulu bonse kupana mushingi ku mbandela. Ne amiwa napaine mushingi. Naubilenga bino nobe pa mwaka umo, kabiji napimpwile.

Nafunjile Kuchinchika

Mu mwaka wa 1939, jibumba ja lufunjisho lwa buku jatendekele kupwila mu nzubo yetu. Ben Mieszkalski, mulongo wa kyanyike ye watangijilanga. Twamutelanga amba Ben Mukatampe, kabiji kino kyamufwainwe. Kwi amiwa, wamwekanga kulepa ne kubaya nobe kinzhilo kya kulutwe ya nzubo yetu. Nangwa kya kuba wajinga na mwekelo yalenganga moyo, wanekenene bingi muchima. Ben byo añambijile kuya nanji mu mwingilo wa mu bujimi, nasangalele kuya nanji. Twaikele balunda. Umvwe nalefulwa, wañambilanga byonka muntu byo amba na nkasanji. Bino byalumbulwile byavula kwi amiwa, kabiji kyandengejile kumutemwa bingi.

Mu mwaka wa 1941, Ben waambijile kisemi kyetu kuya nanji pamo mu motoka wanji ku kushonkena kwa nkambi ku St. Louis mu Missouri. Akifwanyikizhai byo nasangalelepo! Kechi nakyendelepo lwendo lwalepa makilomita 80 kufuma pa nzubo ne, pano kino kimye nayilenga ku mpunzha kwalepele makilomita 1,500! Nangwa byonkabyo, ku St. Louis kwajinga makatazho. Bantangi ba bupopweshi bakambizhe bantu babo kukanya Bakamonyi kufikila mu mazubo abo. Bavula bakainye mazubo abo. Kisemi ko twafwainwe kufikila nakyo bekizakamishe. Bino betutambwijile. Baambile’mba kechi bakabula kufikizha mulaye wabo wa kupanapo kibamba ne. Kukosa kwabo kwantundaikile bingi.

Bakolojami babakazhi babatizwe pa kokwa kushonkena kwa nkambi. Jonkaja juba, Mulongo Rutherford wafumine ku Betele wa ku Brooklyn, waambile jashi jatundaikañene bingi mo aipwizhe baana bonse bakebelenga kuba kyaswa muchima wa Lesa kwimana. Baana bafika nobe 15,000 baimene. Ne amiwa naimene. Kabiji waipwizhe boba bakebelenga kutendeka mwingilo wa kusapwila kukumbula’mba, “Ee.” Ne amiwa nakumbwijile pamo na baana bakwetu amba “Ee!” Kwajinga kupopwela kyabaya bingi. Natundaikilwe bingi.

Panyuma ya kushonkena kwa nkambi, twafwakashijile mulongo waikalanga na ku Muzhika wa Virginia. Washimikizhe kuba’mba kimye kimo byoajinga mu mwingilo wa kusapwila, kiombe kya bantu kyamupumine ne kumushinga manonokela ne kumusomaika mayona. Nakankamenetu nakuteleka. Kabiji uno mulongo waambile’mba, “Bino nsakutwajijila kusapwila.” Byo twafumine ku uno mulongo, neumvwine byonka biumvwine Davida. Nenengezhezhe kumonañana na mukulumpe wa pa sukulu po nayanga wajinga nobe Goliata.

Byo nabwelele pa sukulu, nayile ku uno yenka mukulumpe wa pa sukulu. Wantajile na bukaji. Nalombele kishinshi kwi Yehoba kuba amba ankwashe. Ponkapo nafikenejiletu kumubula’mba: “Najinga ku kushonkena kwa nkambi kwa Bakamonyi ba kwa Yehoba. Kechi nkapanapo mushingi ku mbandela jibiji ne!” Wazhindamine kimye kyabaya. Mukulumpe wa sukulu waimene bitendebitende po aikele ne kunankama. Meso anji achijiletu ngee na bukaji. Wabijikile’mba: “Wafwainwa kupana mushingi ku mbandela, inge ne usa kupangiwa sukulu!” Kino kimye, kechi naubile moyo ne, kabiji naikele na lusekelo mu muchima lo nabujile kwikalapo nalo.

Natemenwe bingi kya kuba nasakile kumubula bukiji Ben kyaubiwe. Byo namumwene mu Nzubo ya Bufumu nabijikile amba: “Bampanga ku sukulu! Nakukana kupana mushingi ku mbandela!” Ben wankumbachile, wamwemwesela, kabiji ne kwamba’mba: “Kya kine, Yehoba wakutemwa.” (Mpitu. 31:6) Bino byambo byo byantundaikilepo! Pa 15 June, 1942 nabatizwe.

Nafunjile Kutondwa na Byonka Byonji Nabyo

Panyuma ya Nkondo ya kibiji ya Ntanda yonse, kyalo kyaijileko palutwe mu bya bunonshi, kabiji mu kyalo mwaikele bya busulu byavula. Natwelele nkito yo nafolelenga mali afwainwa kabiji nakonsheshe kupota bintu byo nabujilenga kulanguluka’mba nakonsha kwibipota. Bakwetu bamo bapotele maonda; bakwabo nabo batungishe mazubo. Amiwa napotele motoka wakatataka. Kechi papichile ne kimye kyabaya ne, kukeba kwikala na bintu byavula bya ku mubiji kwandengejile kubula kwikala na kimye kyabaya kya kwingijila Yehoba. Nayukile namba nayilenga mu jishinda jatama. Kya lusekelo ke kya kuba amba, mu mwaka wa 1950, kushonkena kwa nkambi kwaikejile mu Muzhi wa New York kwankwashishe kupimpula byubilo byami.

Pa kokwa kushonkena kwa nkambi, ñambi yense watundaikilenga luonde kutwajijila mu mwingilo wa kusapwila. Ñambi umo witutundaikile “kusha bintu bya ku mubiji, ne kunyema kapela kamukonkola.” Kyamwekelengatu nobe ubena kwambila amiwa. Namwene ne ba mukalasi wa Gileada byo bapwishishenga, akyo kyandengejile kulanguluka amba, ‘Umvwe bano Bakamonyi ba jifumbi jami basha bintu bya ku mubiji ne kuya na kwingijila mu byalo bingi, ne amiwa nakonsha kwipana kwingijila muno mu kyalo kyetu.’ Panyuma ya kushonkena kwa nkambi, nafuukwilepo kwikala painiya.

Pa kyokya kimye, naipangwizhe Evelyn Mondak, nyenga wabambakana wa ku kipwilo konaile na kwingijila. Bainanji Evelyn, abo bakomeshe baana batanu na umo, kechi bajinga na moyo ne. Batemenwe bingi kwingila busapwishi bwa mu mukwakwa kwipi na Chechi wa Bakatolika. Nangwa kya kuba bimye byavula mumpe wazhingilanga ne kwibambila amba bafumepo, abo kechi bafuminepo ne. Byonka byajinga bainanji, Evelyn naye kechi wajinga na moyo wa kuchina bantu ne. —Mana. 29:25.

Mu 1951, amiwa ne Evelyn twisongwele, twikilekele nkito ne kutendeka bupainiya. Kalama wa Mwanzo witutundaikile kuvilukila mu muzhi wa Amagansett waikela ku kitulu kya Atlantic kwalepele makilomita 160 kufuma mu Muzhi wa New York. Kipwilo byo kitubujile kuba’mba kechi baji na mazubo a kuba’mba tukafikilemo ne, twalangulukile kupota kalavwanyi, pano twakankelwe kutana wapelako mutengo. Kepo twamwene kalavwanyi waonaika. Mwinaye witwambijile kupana mali afika ku madola 900, ano o mali a bupe o betupele pa masongola. Twapotele uno kalavwanyi, kumuwamisha ne kumutwala pa mpunzha yetu yakatataka. Nangwa byonkabyo, twafikile kokwa kwa kubulapotu nangwa kajali ne, kabiji kechi twayukile ko twakonsheshe kutana mali a kujiilamo pa kwingila bupainiya ne.

Evelyn wawamishanga mazubo, kabiji amiwa natwelele nkito ya kwingila bufuku ya kuwamisha mu kibamba mwakujiila kya mwina Italy. Mwine wañambijile’mba “kajo konse kashalangapo utwajilenga mukazhobe ku nzubo.” Byo nafikanga pa nzubo na kimye kya 2 koloko wa lukelo, mu kalavwanyi wetu mwanunkilangatu bwema bwawama bwa kajo ko naiyanga nako. Kano kajo ko twakabishangako ketukwashanga kikatakata kimye kyo twazakamanga na mashika na mambo a kutalala kwa kalavwanyi. Kunungapo, balongo mu kipwilo kimye kimo betushilanga masabi akatampe pa kibelo kya kalavwanyi. Pa myaka yonse yo twaingijile na balongo batemwe ba mu Amagansett, twafunjile kuba’mba kusekela mu byonka byo muji nabyo mufuma byawama. Ino myaka yawamine bingi.

Twatundaikilwe Kwipana Atweba Bene Kwingilako Pakatampe

Mu July 1953, twatambwijile bamishonale 100 bafumine mu byalo bingi bo batumine ku kushonkena kwa byalo mu Muzhi wa New York. Bashimikizhe bya kumwenako byawama bingi. Kusangalala kwabo ne atweba kwituletejile bingi lusekelo. Kunungapo, ñambi umo pa kushonkena byo aambile kuba’mba mu mapunzha amo bakyangye kusapwilamo mambo awama a Bufumu, twayukile kuba’mba twafwainwa kwipana atweba bene kwingilako pakatampe mu mwingilo. Ponkapa pa kushonkena twaipwizhe kwingilako mwingilo wa bumishonale. Yenkawa mwaka, betwichile kuya na kutanwa mu kalasi wa nambala 23 wa Gileada, awo wajingako mu February 1954. Jino byo jajingapo jishuko!

Twasangalele bingi byo twaumvwine kuba’mba betutuma kuya na kwingijila ku Brazil. Saka tukyangye kutendekako lwendo lwetu lwa moba 14 na bwato, mulongo wa pa Betele wañambijile’mba: “Obewa ne mukazhobe mukayila pamo na banyenga batanu ne bana bazhike ku Brazil. Ukebalamenga bulongo!” Nanchi mwakonsha kufwanyikizha byakuminye boba baendeshenga bwato byo bammwene na bansongwakazhi jikumi nyi? Nangwa byonkabyo, banyenga kechi bakatezhe ne. Kabiji nakasulukile bingi byo twafikile bulongo mu kyalo kya Brazil.

Panyuma ya kufunda Kipotogizi, bantumine kwikala kalama wa mwanzo mu Rio Grande do Sul, muzhi uji ku kabeta ka ku bulenge bwa Brazil. Kalama wa mwanzo wafumine ko twayilenga wajinga katanda, witwambijile amiwa ne mukazhami amba: “Nakumya bingi pa kutumako bamulume ne mukazhi kuno. Ino mpunzha iji bingi na mikolo ne mabwe.” Bipwilo byajinga mu mapunzha a mu mizhi mwalepa, bimo bipwilo mwakonshatu kufikako na kimbayambaya. Pa kubatu amba dalaivwa emusendeko mu kimbayambaya kyanji, kana mwamupotela kajo. Twaikele byonka bikala benda pa bambili kya kusamanyika maulu peulu ya bipe, saka twakwata maboko onse abiji ku lutambo ye bakashile ku bipe. Umvwe kimbayambaya kyachimpukisha, twakwachishenga kuchina’mba twakapona, kabiji umvwe bipe byasendama twatajilenga munshi ne kumona mu kinkunenke. Nangwa byonkabyo, pa kumona lusekelo lwajinga na balongo betupembejilenga, kitulengejile kwikala na lusekelo kechi na mambo a lwendo lwalepa lo twaendele ne.

Twaikele mu mazubo a balongo. Nangwa kya kuba bajinga bayanji, kino kechi kibalengejile kubula kwikala bampanyi ne. Mu mpunzha imo yajinga kwalepa, balongo baingilanga mwingilo wa kunengezha nyama. Mali o bafolanga acheche ebalengelanga kuja jimo pa juba. Umvwe ajo juba babula kwingila, ko kuba’mba kafwako kufola ne. Nangwa byonkabyo, umvwe twibendela, baikalanga moba abiji kwa kubula kuya ku nkito pa kuba’mba bengileko mingilo ya kipwilo. Baketekejile mwi Yehoba. Kwikepesha kwa bano balongo kwitufunjishe lufunjisho lo tukabula kulubamo lwa kuba’mba twafwainwa kwipana kwingila mingilo ya Bufumu bwa Lesa. Kupichila mu kwikala nabo, twafunjile lufunjisho lo babula kukonsha kufunjisha mu masukulu. Umvwe navuluka bano balongo, mipolo ya lusekelo iyengelela mu meso ami.

Mu mwaka wa 1976, twabwelele ku United States na kusunga bamaama bakolelwenga. Kyakatezhe bingi pa kubatu’mba tufume mu Brazil, pano bino ke kya lusekelo bingi kumona kuvula kwa basapwishi ba Bufumu ne bipwilo mu kyokya kyalo. Kimye kyonse umvwe twatambwila makalata kufuma ku Brazil, tuvuluka bwikalo bwawama bo twaikele.

Kusambakana Jibiji na Balunda Netu

Byo twalaminenga bamaama, twaingijilenga mwingilo wa bupainiya aku saka twingila mingilo ya kuwamisha bintu. Mu 1980, bamaama bafwile na bukishinka bwabo kwi Yehoba. Panyuma ya bino, bantumine kwikala kalama wa mwanzo ku United States. Mu 1990, amiwa ne mukazhami twafwakashijile kipwilo kya mu Connecticut, ko twataine muntu ye twanemekele bingi. Pa bakulumpe mu kipwilo pajinga ne Ben, yenka wankwashishe kutendeka kwingijila Yehoba pa myaka nobe 50 yapitapo. Twipakachijilemo na lusekelo lukatampe.

Kufuma mu 1996, Amiwa ne Evelyn twi bapainiya beikajila bakolwakolwa mu kipwilo kyamba mulaka wa Kipotogizi ku Elizabeth, mu New Jersey. Na mambo a bukwasho bwa mukazhami wa butemwe, ngya mu mwingilo nangwa kya kuba nkolwakolwa. Evelyn ukwasha ne nyenga wakikulumpe ukolwakolwa ye twikala nanji mu kinkalankulo. Ñanyi jizhina uno nyenga? Bertha, yenka wakwashishe bamaama kwikala bakalume ba Yehoba kukila pa myaka 70 yapitapo! Twi balusekelo bingi kumubula byo twasanta pa byo akwasha kisemi kyami kufunda bukine.

Mbena kusanta bingi pa kushonkena kutanshi kwantundaikile kwiya ku mpopwelo ya kine, kupeezhako bwikalo bwami, kabiji ne kwingila pakatampe mu mwingilo. Ee, akwa kushonkena kwapimpwile bingi bwikalo bwami.

[Kipikichala pa peja 23]

Bainanji Evelyn (ku kipiko) ne bamama

[Kipikichala pa peja 23]

Mulunda nami Ben

[Kipikichala pa peja 24]

Mu kyalo kya Brazil

[Kipikichala pa peja 25]

Amiwa ne Evelyn lelo jino