“Ukose, Uchinchikishe, Kasa Uteshakotu Muchima”
“Uchinchikishe, kasa uteshakotu muchima . . . Yehoba Lesa wobe uji nanji.”—YOSH. 1:7-9.
MUSAKUKUMBULA’MBA KA?
․․․․․
Enoka ne Nowa bachinchikile byepi?
․․․․․
Banabakazhi bamo bajingako kala bamwesheshe byepi lwitabilo ne kuchinchika?
․․․․․
Ñanyi kyakumwenako kya bakyanyike bachinchikile kimufika pa muchima?
1, 2. (a) Ki ka kikebewa mu bimye bimo pa kuba’mba tube byaoloka mu bwikalo? (b) Tusakwisamba pa ka?
KUCHINCHIKA ke kubula moyo nangwa’mba kubula kukakilwa. Twakonsha kwamba’mba muntu wachinchika ke yewa wakosa, wabambakana kabiji wabula moyo. Bimye bimo mu bwikalo bikebwa kuchinchika pa kuba’mba ube byaoloka.
2 Bantu bamo baambiwapo mu mashimikila a mu Baibolo bachinchikile mu bimye byakatazha. Bakwabo nabo bachinchikile makatazho apitamo bakalume ba Yehoba bavula. Twakonsha kufunjilako ka ku bantu baambiwapo mu Baibolo? Kabiji twakonsha kuchinchika byepi?
BAKAMONYI BACHINCHIKILE MU BANTU BABULANGA KWAKAMWA LESA
3. Ñanyi bintu byaambijile jimo Enoka pa bantu babulanga kwakamwa Lesa?
3 Kyakebewanga kuchinchika pa kuba’mba muntu ekale kamonyi wa kwa Yehoba mu bantu babi bajinga pano pa ntanda Muyulo wa Nowa saka akyangye kufika. Bino Enoka “wa mu kisemi kya butanu na bubiji kufuma kwi Adama,” wasapwijile na kuchinchika byambo bya bungauzhi bya kuba’mba: “Talai! Yehoba waishile na biumbi ne biumbi bya bamalaika banji bazhila. Waishile na kwibachibila mambo ne kuzhachisha bonse babula kumwakamwa na mambo a byubilo byabo byatama byo baubilenga mu jishinda jibula kumwesha kwakamwa Lesa, ne na bintu byonse bya bumvu byo bamwambijilenga bandengamambo babula kwakamwa Lesa.” (Yuda 14, 15) Enoka waambilenga nobe byamweka kala mambo washiinwe’mba buno bungauzhi bukafika. Bantu babulanga kwakamwa Lesa bafwile na muyulo wajinga pano pa ntanda.
4. Ñanyi makatazho ajingako kyokya kimye nangwa kya kuba Nowa “waendelenga na Lesa”?
4 Muyulo waishile mu 2370 B.C.E., panyuma ya kupitapo myaka kukila pa 650 kufuma paawijile Enoka. Nowa wasemenwe, wasema ne baana ne kufiika bwato pamo na baana banji babalume. Bamalaika batama bealwile ne kwikala na mibiji ya bumuntu, bakomokele ne kusongola banabakazhi balambile bingi ne kusema Banefile. Bubi bwa bantu bwavujile kabiji pano pa ntanda payujile bukapondo. (Nte. 6:1-5, 9, 11) Nangwa kya kuba bubi bwavujile, “Nowa waendelenga na Lesa” kabiji wajinga “musapwishi wasapwilanga bololoke” na kuchinchika. (Tangai 2 Petelo 2:4, 5.) Ne atweba mu ano moba apelako twafwainwa kuchinchika byonka byo bachinchikile.
BAJINGA NA LWITABILO KABIJI BACHINCHIKILE
5. Mosesa wamwesheshe byepi lwitabilo ne kuchinchika?
5 Mosesa ke wakumwenako wajinga na lwitabilo kabiji wachinchikile bingi. (Hebe. 11:24-27) Kufuma mu 1513 kufika ne mu 1473 B.C.E., Lesa wamwingijishe kutangijila bena Isalela, kwibafumya mu Ijipita ne kwibatwala mu kiselebwa. Mosesa wiumvwine kubula kufikilamo kwingila uno mwingilo, nangwa byonkabyo waswile kumwingila. (Lupu. 6:12) Aye ne kolojanji Alona bayanga ku meso a kwa Felo mfumu wa Ijipita wakanamine bingi ne kumubula Myalo Jikumi Yehoba yo akaleta pa kusebanya balesa ba bena Ijipita pa kupokolola bantu banji. (Lupu. bita. 7-12) Mosesa wajinga na lwitabilo lwakosa kabiji wachinchikile bingi mambo waketekejile mu bukwasho bwa Lesa, byonkatu byo tuba.—Mpitu. 33:27.
6. Umvwe kebetutebawishe ku bantangi ba mu kafulumende, twakonsha byepi kushimuna bukamonyi na kuchinchika?
6 Twafwainwa kuchinchika byonka byajinga Mosesa. Yesu waambile’mba: “Bakemutwala ku ba bitumbafumu ne ku bamfumu na mambo a amiwa kuba amba mwibasapwile abo ne ba mu bisaka bikwabo bintu byo mwaitabila. Kabiji byo bakemufikizha kokwa, kange mukakamwe byo mukamba ne, mambo bakemubula byo mukamba mu kyokya kimye, mambo akya kikambanga kechi anweba ne, bino mupashi wa Shenu ye ukemukwasha kwamba.” (Mat. 10:18-20) Umvwe baji na lūsa balama kyalo kebetutebawishe, mupashi wa Yehoba uketukwasha kwamba na mushingi ne na kuchinchika.—Tangai Luka 12:11, 12.
7. Ki ka kyalengejile Yoshua kuchinchika ne kwingila bulongo?
7 Kufunda Mizhilo ya Lesa kimye kyonse kwakoseshe lwitabilo lwa nswanyi wa kwa Mosesa aye Yoshua ne kumulengela kuchinchika. Mu 1473 B.C.E., bena Isalela byo benengezhezhenga kutwela mu Ntanda ya Mulaye, Lesa waambijile Yoshua amba “uchinchikishe.” Kukokela Mizhilo ko kwalengejile Yoshua kufuukula bya maana ne kwingila bulongo. Yoshua bamwambijile’mba: “Kuchina ne, nangwa kukakilwa ne; mambo Yehoba Lesa wobe uji nanji konse konse ko uya.” (Yosh. 1:7-9) Bino byambo byafwainwa byamukoseshe bingi Yoshua. Ne kya kine Lesa wajinga nanji, washinjile mu makondo avula mu Ntanda ya Mulaye mu myaka itanu na umo, kufika mu 1467 B.C.E.
BANABAKAZHI BACHINCHIKILE
8. Twakonsha kufunjilako ka ku lwitabilo ne kuchinchika kwa kwa Lehaba?
8 Pa myaka yavula yapitapo, banabakazhi bavula bachinchika ne kutwajijila kupopwela Yehoba. Kyakumwenako, Lehaba pite mwina Yeliko wajinga na lwitabilo mwi Lesa kabiji wachinchikile ne kufya bamwendela ntanda batumine Yoshua, ne kubula banabalume bobatumine kwi mfumu jishinda jo babujile kuyamo. Aye ne ba mu kisemi kyanji bapulukile kimye bena Isalela kyo baonawine Yeliko. Lehaba walekele bupite, ne kutendeka kupopwela Yehoba mu bukishinka, kabiji waishile kwikala mushakulu wa kwa Mesiasa. (Yosh. 2:1-6; 6:22, 23; Mat. 1:1, 5) Bamupesheshe bingi pa bukishinka bwanji ne kuchinchika.
9. Debola, Balaka ne Yaela bachinchikile byepi?
9 Yoshua byo afwile mu 1450 B.C.E., bamitonyi bo batendekele kuchiba mambo mu Isalela. Mfumu wa bena Kenana aye Yabina wamanyikilenga bena Isalela pa myaka 20 kimye Lesa kyo aambijile ngauzhi wa mukazhi aye Debola kutundaika Balaka Mutonyi kushinkanya nanji. Balaka wapwizhizhe pamo banabalume 10,000 pa Mutumba wa Tabola kabiji benengezhezhe kulwa na mukulumpe wa bashilikale ba kwa Yabina aye Sisela, awo watwelele mu kimpachiko kya Kishonyi pamo na nzhita yanji ya makalaki 900. Bena Isalela byo bakunkulukijile mu musanza saka benengezha kulwa, Lesa watundwile mema alengejile musanza yense kuyula kya kuba makalaki a bena Kenana akankelwenga kwenda bulongo na mambo a kachopolo. Banabalume ba kwa Balaka bashinjile “kabiji nzhita yonse ya Sisela beitapile na mpoko.” Sisela wakafyamine mu tente wa kwa Yaela, bino byo alajile bamwipaile kwi Yaela. Monka mwayijile byambo byaawile ngauzhi wamukazhi Debola kwi Balaka, mwanamukazhi Yaela ye ‘watumbalele’ mu ino nkondo kechi Balaka ne. Kuchinchika kwa kwa Debola, Balaka ne Yaela, kwalengejile bena Isalela ‘kwikala mutende myaka makumi ana.’ (Mito. 4:1-9, 14-22; 5:20, 21, 31) Banabakazhi ne banabalume bavula bakamwa Lesa baji na lwitabilo bachinchika byonka byachinchikile bano bantu.
BYAMBO BYETU BYAKONSHA KUKOSESHA BAKWETU
10. Mambo ka o twakonsha kwambila’mba byambo byetu byakonsha kulengela bakwetu kuchinchika?
10 Byo twamba byakonsha kulengela bakwetu bapopweshi ba Yehoba kuchinchika. Mu myaka kitota kya bu 11 B.C.E., Mfumu Davida waambijile mwananji Solomone amba: “Kosa, chinchika, wingile! kuchina ne, nangwa kukakilwa ne; mambo Yehoba Lesa, Lesa wami, uji nobe; kechi ukakusha ne, nangwa kukuleka ne, kufika ne ku kimye byo ikapwa mingilo yonse ya kushimika nzubo ya Yehoba.” (1 Moba 28:20) Solomone wachinchikile ne kushimika nzubo ya Yehoba mu Yelusalema.
11. Byambo byaambile kamwale mwina Isalela na kuchinchika byakwashishe byepi mwanamulume umo?
11 Mu myaka kitota kya bu 10 B.C.E., byaambile kamwale mwina Isalela na kuchinchika byakwashishe mwanamulume wajinga na mbumba. Uno kamwale bamukwachile ku nzhita ne kumutwala na kwingijila Nemani mukulumpe wa nzhita ya nkondo ya bena Silya wajinga na mbumba. Na mambo a kuba wayukile byakukumya byaubile Yehoba kupichila mwi Elisha, wabujile ba muka Nemani amba bamwatawabo inge bayile ku Isalela, ngauzhi wa Lesa inge wibabukile. Nemani wayile ku Isalela ko bakamubukile mu jishinda jakukumya, kabiji waishile kwikala mupopweshi wa Yehoba. (2 Mfu. 5:1-3, 10-17) Inge mwi bakyanyike batemwa Yehoba byonka byamutemenwe uno kamwale, Lesa ukemupa bulume bwa kusapwila bafunjishi ne bakwenu baana ba sukulu ne bakwabotu.
12. Byambo byaambile Mfumu Hezekiya byakwashishe byepi bangikazhi?
12 Kusala byambo byawama pa kwamba mu kimye kya malwa kwakonsha kulengela bakwetu kuchinchika. Bena Asilya byo balukukile bena Yelusalema mu myaka kitota kya butanu na busatu B.C.E., Mfumu Hezekiya waambijile bangikazhi amba: “Kosai, muchinchike, kechi muchine nangwa kukakilwa na mambo a mfumu wa Asilya ne jibumba jonse jo aji najo ne; mambo ye tuji nanji atweba wakosa kukila ye aji nanji aye; aye ujitu na bulume bwa bantu; pakuba atweba tuji na Yehoba Lesa wetu wa kwitukwasha ne kwitulwila makondo etu.” Nga bino byambo bibakwashishe byepi? “Bantu bakosele na byambo bya Hezekiya.” (2 Moba 32:7, 8) Byambo bya uno mutundu bitulengela atweba bene pamo ne bena Kilishitu bakwetu kuchinchika inge ke betumanyike.
13. Tufunjilako ka ku kuchinchika kwa kwa Obadiya kalama wa Mfumu Ahaba?
13 Kimye kimo kuchinchika kumwekela mu byo tuba kechi mu byo twamba ne. Mu myaka kitota kya bu jikumi B.C.E., kalama wa Mfumu Ahaba aye Obadiya wasendele kitota kimo kya bangauzhi ba Yehoba “ne kwibafya mu bibwe amu makumi atanu, amu makumi atanu” kuchina’mba bakebepaya kwi Inamfumu wakanamine bingi aye Yezebeli. (1 Mfu. 18:4) Byonka byajinga Obadiya waakamwanga Lesa, bakalume ba Yehoba bakishinka bavula lelo jino bachinchika ne kuzhikijila balongo babo ba mu lwitabilo kupichila mu kubula kwamba byavula pe abo ku balwanyi.
ESHITA—MWAJI WA MFUMU WACHINCHIKILE
14, 15. Mwaji wa mfumu aye Eshita wamwesheshe byepi amba wajinga na lwitabilo kabiji wachinchikile, kabiji ki ka kyafuminemo?
14 Eshita Mwaji wa mfumu wajinga na lwitabilo lwakosa kabiji wachinchikile bingi mu myaka kitota kya butanu, kimye Hamane kyo aimenejile kuntundwa kisaka kya Bayudea amba bazhiye monse mwapela ntanda ya bufumu bwa bena Pelisha. Kino kibalengejile kujila ne kuzhikilwa na nzala kabiji balombelenga na muchima yense. (Esh. 4:1-3) Mwaji wa mfumu aye Eshita kyamuletejile bulanda bukatampe. Muvyala wanji Modekai wamutumijilepo naye pepala panembelwe byambo bya kuswisha kwibepaya kabiji wamwambijile’mba ebasashijile kwi mfumu amba ebobila lusa. Pano bino yense watwelanga muji mfumu kwa kubula kumwita bamwipayanga.—Esh. 4:4-11.
15 Modekai waambijile Eshita amba: ‘Umvwe wazhindamatu, kupokololwa kukafuma kungi. Ñanyi wayuka kampepo waikala ke mwaji wa mfumu kimye kyonka kino?’ Eshita waambijile Modekai amba apwizhe Bayudea pamo mu Shushani. Waambile’mba: ‘Ne amiwa nkazhikilwa na nzala pamo byonka byo mukoba anweba. Bino ponkapo nkatwela muji mfumu, nangwa kyazhila; kabiji nangwa bakangipaye kechi mambo ne, nkafwe.’ (Esh. 4:12-17) Eshita wachinchikile, kabiji buku utelwa na jizhina janji umwesha’mba Lesa wapulwishe bantu banji. Ne mu ano moba bena Kilishitu bashingwa ne balunda nabo bepana bachinchika mu bimye bya meseko byonka byachinchikile Eshita, kabiji ‘Aye umvwa milombelo’ kimye kyonse wibakwasha.—Tangai Salamo 65:2; 118:6.
“KOSAI”
16. Bakyanyike bakonsha kufunjilako ka kwi Yesu?
16 Pa kimye kimo mu myaka kitota kitanshi C.E., Yesu byo ajinga na myaka 12 bamutaine mu nzubo ya Lesa saka “aikala mukachi ka bafunjishi na kuteleka kwiabo kabiji saka ebashikisha mepuzho.” Bino “aba bonse bamutelekelenga bakuminyenga bingi maana anji ne mikumbu yanji.” (Luka 2:41-50) Nangwa kya kuba wajinga mwanyike, Yesu wajinga na lwitabilo kabiji wachinchikile byo aipwizhenga bafunjishi mu nzubo ya Lesa. Kulanguluka pa byaubile Yesu kukakwasha bena Kilishitu bakyanyike mu kipwilo kwinengezha kimye kyonse ‘mwa kwibakumbwila bonse bebepuzha pa mambo a luketekelo lo baji nalo.’—1 Pe. 3:15.
17. Mambo ka Yesu o aambijile baana banji ba bwanga amba, “kosai,” kabiji mambo ka o twafwainwa kwikela bakosa?
17 Yesu waambijile bakwabo amba “kwakamwa ne.” (Mat. 9:2, 22) Waambijile baana banji ba bwanga amba: “Kimye kibena kwiya, kabiji kyafika kyo bakemupalañanya awu kwanji awu kwanji kabiji mukanshatu bunke; bino amiwa kechi nji bunke ne, mambo Batata baji ne amiwa. Nemubula bino bintu kuba amba kupichila mwi amiwa mwikale mutende. Anweba mubena kumanama pano pa ntanda, bino kosai! Amiwa nepashinda pano pa ntanda.” (Yoa. 16:32, 33) Byonka byo kyajinga ku baana ba bwanga batanshi ba kwa Yesu, ne atweba betupata, onkao mambo kechi twafwainwa kwikala nobe bantu ba ino ntanda ne. Kulanguluka pa byachinchikile Mwana Lesa kwakonsha kwitupa bulume bwa kutwajijila kubula kwivwanga mu bya ino ntanda. Wachinchikile bintu bya ino ntanda, ne atweba twakonsha kuchinchika.—Yoa. 17:16; Yako. 1:27.
“CHINCHIKA!”
18, 19. Mutumwa Paulo wamwesheshe byepi lwitabilo ne kuchinchika?
18 Mutumwa Paulo wachinchikile meseko avula bingi. Kimye kimo Bayudea mu Yelusalema bashi bakamwipaye, bashilikale ba bena Loma bo bamulamwijileko. Byo bwaubile ke bufuku “nkambo waimene ko ajinga ne kumwambila amba: ‘Chinchika! Mambo byonka byo ubena kunshimuna bulongo mu Yelusalema, byo byo ukanshimuna ne mu Loma.’” (Byu. 23:11) Ne kya kine Paulo wachinchikile.
19 Kwa kubula moyo, Paulo wakajipijile bobatelanga amba, ‘batumwa bawamisha’ bakebelenga konauna kipwilo kya mu Kolinda. (2 Ko. 11:5; 12:11) Kupusanako nabo, aye waambile byamwesheshenga’mba mutumwa wa kine, watongwele kukaswa mu tuleya, kupumwa, kwenda miseke yalepa, kupuluka bizumba, nzala, kilaka, kutoñama, ne bijikila pa mambo a balongo. (Tangai 2 Kolinda 11:23-28.) Jino jishimikila jimwesha kuba’mba wajinga na lwitabilo kabiji wachinchikile bingi. Bino byonse bimwesha’mba wajinga na bulume bupana Lesa.
20, 21. (a) Ambai byakumwenako bimwesha’mba twafwainwa kutwajijila kuchinchika. (b) Ñanyi bintu bikebwa kuchinchika, kabiji ki ka kyo twaketekela?
20 Bena Kilishitu kechi bonsetu bakapita mu lumanamo lukatampe ne. Bino bonse bafwainwa kuchinchika makatazho a mu bwikalo. Kyakumwenako: Nsongwalume wa ku Brazil watwelele mu jibumba ja bambanzhi. Panyuma ya kufunda Baibolo, wapimpwile bwikalo bwanji, pano bino bonse bafumanga mu jino jibumba bebepayanga. Walombele ne kwingijisha binembelo kulumbulwila ntangi wabo ene mambo o afumijilemo mu kipanyi kyabo. Uno nsongwalume bamulekeleko kwa kubula kumukozha kabiji waikele musapwishi wa Bufumu.
21 Kikebewa kuchinchika pa kuba’mba tusapwilenga mambo awama. Bena Kilishitu bakyanyike bafwainwa kuchinchika pa kuba’mba balamawizhe bukishinka bwabo pa sukulu. Kikebewa kuchinchika pa kubatu’mba mulombe lūsa ku nkito lwa kutanwa ku bipungu byonse bya kushonkena kwa nkambi. Bintu bikebwa kuchinchika byavula bingi. Nangwa tupite mu makatazho a byepi nangwa a byepi, Yehoba ukomvwa ‘milombelo yetu ya lwitabilo.’ (Yako. 5:15) Kabiji kwa kubula nangwa kuzhinaukatu ne, witupa mupashi wazhila witulengela kwikala na bulume bwa ‘kuchinchikisha.’
[Kipikichala pa peja 11]
Enoka wachinchikile pa kusapwila bantu babulanga kwakamwa Lesa
[Kipikichala pa peja 12]
Yaela wachinchikile ne kukosa