Bakafunga Batanu na Babiji ne Babineme Batanu na Basatu, bo Bañanyi mu ano Moba?
“Ponkapo tukemanya bakafunga batanu na babiji ne babineme batanu na basatu ba kwibalwisha.”—MIKA 5:5.
MUSAKUKUMBULA’MBA KA?
Nga Hezekiya, Isaya, Mika ne babineme ba mu Yelusalema bajinga byepi bakafunga bawama?
Bañanyi bemenako bakafunga batanu na babiji ne babineme batanu na basatu mu ano moba? Kabiji mu ñanyi mashinda?
Ñanyi kintu kyanema kyo mwafwainwa kuba pa kuba’mba mwinengezhe ku kulukukwa ko bakalukuka bantu ba Lesa kulutwe na lwendo?
1. Mambo ka byakebelenga kuba mfumu wa bena Silya ne wa bena Isalela o byabujijile kwingila?
PAKACHI ka mwaka wa 762 B.C.E. ne 759 B.C.E., mfumu wa bena Isalela ne mfumu wa bena Silya batatwile kulwisha bufumu bwa Yuda. Ñanyi kintu kyo bakebelenga kuba? Bakebelenga kulukuka Yelusalema ne kufumya Mfumu Ahaza pa bufumu ne kupingishapo muntu mukwabo wabujile wa mu kisemi kya Mfumu Davida. (Isa. 7:5, 6) Mfumu wa bena Isalela wafwainwe kuyuka kuba’mba byo bakebelenga kuba kechi bikengila ne. Mambo Yehoba waambile kuba’mba wa mu kisemi kya kwa Davida ye ukekalanga pa kipona kya bufumu, kabiji byamba Lesa kechi bibula kufika ne.—Yosh. 23:14; 2 Sam. 7:16.
2-4. Lumbululai byafikile bungauzhi buji mu Isaya 7:14, 16 (a) mu moba ajingako Isaya. (b) mu moba ajingako Yesu.
2 Patanshitu, byaumvwañene mfumu wa bena Silya ne mfumu wa bena Isalela byamwekelenga nobe bikengila. Mambo mu nkondo imotu yo balwile, bashilikale ba kwa Ahaza 120,000 bafwile. Kabiji Maaseya, “mwana mfumu” naye bamwipaile. (2 Moba 28:6, 7) Pano bino, Yehoba wamwenenga byonse byaubiwenga. Wavulukile byo alayile Davida; kepo atumine ngauzhi Isaya kuya na kumutundaika.
3 Isaya waambile’mba: “Talai, kamwale ukemita ne kusema mwana wa mulume kabiji ukamutumba jizhina janji amba: Imanuele. . . . ao mwana byo akyangye kuyuka kukana byatama ne kusalululako byawama aya ntanda ya boba bamfumu babiji [wa bena Silya ne wa bena Isalela] bo wachina ikekalatu ke masala.” (Isa. 7:14, 16) Ibyo kuba’mba lubaji lutanshi lwa buno bungauzhi lwimenako kusemwa kwa kwa Mesiasa. (Mat. 1:23) Pano bino, bano “bamfumu babiji,” mfumu wa Silya ne mfumu wa bena Isalela, kechi balukukile Yuda mu moba ajingako Yesu ne. Onkao mambo, kufika kutanshi kwa buno bungauzhi bwaamba pe Imanuele kwafwainwa kwaubiwe ne mu moba ajingako Isaya.
4 Kufuma po aambijile bino byambo Isaya, kechi papichile ne kimye kyabaya ne, mukazhanji waimichile ne kusema mwana wamulume ye batumbile’mba Mahela-shalala-hashabazi. Uno mwana wafwainwa ye wajinga “Imanuele” waambilepo Isaya.a Mu moba anembejilwengamo Baibolo, inge mwana wasemwa, bamutumbanga jizhina jimo, kampe ja kuvulukileko bintu bimo byamwekele, kepo bamutumbanga jizhina jikwabo ja kuyukilako bansemi banji ne balongo banji. (2 Sam. 12:24, 25) Kafwako bishinka bimwesha kuba’mba Yesu bamwitanga amba Imanuele ne.—Tangai Isaya 7:14; 8:3, 4.
5. Ñanyi kintu kyafukwile Mfumu Ahaza kyamwesheshe bumbulwa maana?
5 Mfumu wa bena Isalela ne wa bena Silya byo batele muchima pa kulukuka Yuda, mukoka mukwabo wakebelenga kwibalukuka. Uno wajinga mukoka wa bena Asilya bajinga na bashilikale bayukile bingi kulwa nkondo. Kwesakana na byaamba Isaya 8:3, 4, bena Asilya bakonsheshe kushinda mfumu wa Silya ne wa bena Isalela saka bakyangye kulukuka bena Yuda. Ahaza, mfumu wa Yuda, wafwainwe kuketekela byaambile Lesa kupichila mwi Isaya. Mu kifulo kya kuba bino, aye wichiine kala na bena Asilya. Kyafuminemo, bena Asilya batendekele kulama bena Yuda ne kwibamanyika. (2 Mfu. 16:7-10) Byo ajinga kalama nangwa’mba kafunga wa bena Yuda, Ahaza wafwainwe kuzhikijila bantu banji, pano bino, wakankelwe kuba bino. Kino kyafwainwa kwitulengela kwiipuzha’mba, ‘Inge mbena kukeba kufuukulapo bintu byanema, nanchi nketekela mwi Lesa nyi, inyi mu bantu?’—Mana 3:5, 6.
KAFUNGA WAKATATAKA WAUBIJILE BINTU MU JISHINDA JINGI
6. Bukalama bwa mfumu Hezekiya bwapusene byepi na bwa kwa Ahaza?
6 Ahaza wafwile mu 746 B.C.E., kabiji mwananji aye Hezekiya wamuswaine pa bufumu. Pa kyokya kimye bena Yuda bayanjile bingi, kabiji balekele kupopwela Yehoba. Pano uno mfumu wafwainwe kutendekelapo kuba ka? Abya wafwainwe kulengela uno mukoka kwikala na bunonshi jikwabo nyi? Ine. Hezekiya watemenwe bingi Yehoba kabiji wajinga kafunga wawama wa uno mukoka. Kintu kitanshi kyo aubile, ke kubwezha mpopwelo ya kine ne kulengela uno mukoka wasatukile kwikala jibiji na bulunda bwawama na Yehoba. Byo ayukile bintu Lesa byo akebelenga amba obe, ponkapotu Hezekiya wakokejile. Ke wakumwenako wawama bingi kwi atweba.—2 Moba 29:1-19.
7. Mambo ka o kyakebewenga mfumu kutundaika bena Levi?
7 Bena Levi bajinga na mwingilo wanema bingi wa kubwezha mpopwelo ya kine. Onkao mambo, Hezekiya wibakonkenye pamo ne kwibatundaika. Fwanyikizhai bena Levi bakishinka batainwe pa kuno kukonkana byo bajijilenga mipolo na mambo a lusekelo pa kumvwa mfumu wabo wamba’mba: “Yehoba wimusalulula anweba’mba mwimane ku meso anji, mumwingijile.” (2 Moba 29:11) Kya kine, bena Levi bajinga na mwingilo wa kutundaika mpopwelo ya kine.
8. Ñanyi bintu bikwabo byaubile Hezekiya pa kukwasha bantu kutendeka kupopwela Yehoba jikwabo? Kabiji ki ka kyafuminemo?
8 Hezekiya waichile bena Yuda bonse ne bena Isalela kwiya ku Kijiilo kya Lupitailo, palondejile kijiilo kya moba atanu na abiji kya Bashinkwa Bakubula Mbizho. Bantu beyowele bingi kino kijiilo kya kuba kyapitaijile ne pa moba atanu na abiji. Baibolo waamba’mba: “Mwajinga lusekelo lukatampe mu Yelusalema, mambo kufuma ku kimye kya Solomone mwana Davida, mfumu wa bena Isalela, kechi mwajinga kintu kya byonkabyo mu Yelusalema ne.” (2 Moba 30:25, 26) Kino kijiilo kyatundaikile bingi bantu bonse. Pa 2 Byambo bya Moba 31:1, tutangapo kuba’mba: ‘Pa kupwa bino byonse, balalawile mashiki a bankishi ne kutema Baashela, ne kukundula bipandawilo bya patuntama ne byakusokelapo bitapisho.’ Mu jino jishinda, bena Yuda babwelele kwi Yehoba. Kino kibakwashishe bingi kwinengezha kuchinchika makatazho ajinga kulutwe yabo.
MFUMU WAKETEKEJILE MWI YEHOBA
9. (a) Mulanguluko wa bena Isalela wavulañene byepi? (b) Ñanyi bintu byaubile Senakelibu mu Yuda?
9 Monka mwaambijile Isaya, bena Asilya balukukile bufumu bwa bena Isalela bwa ku kabeta ka ku buyeke ne kutwala bangikazhi ba buno bufumu mu buzha. Kino kyavulañenye mulanguluko wajinga na bena Isalela wa kubika muntu wabujile wa mu kisemi kya kwa Davida pa bufumu. Pano kyajinga byepi na byakebelenga kuba bena Asilya? Bena Asilya baishile na kulukuka Yuda. “Mu mwaka wa bujikumi na buna wa bufumu bwa Hezekiya, Senakelibu mfumu wa Asilya waishile na kulwisha mizhi yonse ya bena Yuda yajinga na masakwa ne kwiishinda.” Senakelibu washinjile mizhi yonse 46 ya bena Yuda. Fwanyikizhai byo mwafwainwe kumvwa inge kya kuba mwaikalanga mu Yelusalema pa kyo kya kimye. Nzhita ya bena Asilya ibena kushinda mizhi ya bena Yuda kabiji ibena kunankama ku nzubo yenu.—2 Mfu. 18:13.
10. Byambo biji mu Mika 5:5, 6 byatundaikile byepi Hezekiya?
10 Ibyo kuba’mba Hezekiya wayukile’mba uji mu kizumba, pano bino, mu kifulo kya kukeba bukwasho ku mikoka ya bantu babulanga kupopwela Lesa byonka byaubile shanji wasatukile aye Ahaza, Hezekiya waketekejile mwi Yehoba. (2 Moba 28:20, 21) Wafwainwa wayukile byambo byaambile ngauzhi Mika pa bena Asilya amba: “Byo bakeya bena Asilya, . . . ponkapo tukemanya bakafunga batanu na babiji ne babineme batanu na basatu ba kwibalwisha. Bano bakalama ntanda ya Asilya na mpoko.” (Mika 5:5, 6) Bino byambo byafumine kwi Lesa byafwainwa byamukoseshe bingi Hezekiya, mambo byamwesheshenga kuba’mba Yehoba ukengijisha nzhita yanji yakatazha kushinda bena Asilya.
11. Ñanyi kimye kikafika bungauzhi bwaamba pa bakafunga batanu na babiji ne babineme batanu na basatu?
11 Buno bungauzhi bwaamba pa bakafunga batanu na babiji ne babineme batanu na basatu bwafwainwe kufika panyuma ya kusemwa kwa kwa Yesu, ‘mfumu wa bena Isalela, wajingako kufuma ku kala kene.’ (Tangai Mika 5:1, 2.) Kufika kwine kwa buno bungauzhi kuji kulutwe, kimye “bena Asilya,” nangwa’mba mulwanyi kyo akalukuka bakalume ba Yehoba. Ñanyi nzhita itangijilwa na Mwananji, Yehoba yo akengijisha pa kushinda mulwanyi? Tusakutana mukumbu wa buno bwipuzho mu yenka uno mutwe. Patanshi, twayai twisambe pa byo twafwainwa kufunjilako ku byaubile Hezekiya kimye kyo bamulukukile ku bena Asilya.
HEZEKIYA WAUBILE BINTU BYA MAANA
12. Ñanyi bintu byaubile Hezekiya ne bo ajinga nabo pa kuzhikijila bantu ba Lesa?
12 Kimye kyonse Yehoba witukwasha inge ketupite mu makatazho o twakonsha kukankalwa kushinda. Pano bino, ukeba kuba’mba ne atweba tubepo kimo kimye kyo tuji na lukatazho. Hezekiya waumvwañene “na bakulumpe banji ne ba babiyangala banji” kuba’mba bashinke “masulo a mema aji pangye ya muzhi . . . Kabiji [Hezekiya] wikoseshe mwine pa kushimukulula nsakwa ponse po yakundukile ne kushimikapo byamba, kabiji ne pangye yayo washimikilepo ne nsakwa ikwabo, . . . ne kulenga walengele byela bya nkondo ne makebo byavula bingi.” (2 Moba 32:3-5) Pa kuba’mba azhikijile ne kulama bantu banji, Yehoba waingijishe babiyangala banji, Hezekiya ne bangauzhi banji bakishinka.
13. Ñanyi kintu kyanema kyaubile Hezekiya pa kukwasha bantu kwinengezha kulwa na bena Asilya? Nga byambo byo aambile byakwashishe byepi bantu?
13 Hezekiya waubile kintu kikwabo kyanema kukila pa kushinka masulo a mema nangwa kukosesha nsakwa. Byo ajinga kafunga wawama, Hezekiya wakonkenye bantu pamo ne kwibatundaika na byambo bya kuba’mba: “Kechi muchine nangwa kukakilwa na mambo a mfumu wa Asilya ne . . . , mambo ye tuji nanji atweba wakosa kukila ye aji nanji aye; aye ujitu na bulume bwa bantu; pakuba atweba tuji na Yehoba Lesa wetu wa kwitukwasha ne kwitulwila makondo etu.” Kupichila mu kwamba bino byambo, Hezekiya wavulwilemo bantu kuba’mba Yehoba ukebalwila. Kino kyakoseshe lwitabilo lwabo mwi Lesa ne kwibalengela kuchinchika. Byo baumvwine bino, Bayudea ‘bakosele na byambo bya kwa Hezekiya mfumu wa bena Yuda.’ Monai kuba’mba ‘byambo bya kwa Hezekiya’ byo byalengejile bantu kuchinchika. Aye ne bakulumpe banji ne ba babiyangala banji, kubikapotu ne ngauzhi Mika ne Isaya, bajinga bakafunga bawama byonkatu Yehoba byo aambijile jimo kupichila mwi ngauzhi wanji.—2 Moba 32:7, 8; tangai Mika 5:5, 6.
14. Labashake waambilenga’mba ka, kabiji bantu baubile byepi?
14 Mfumu wa bena Asilya walengele kampu ku Lakishi, mpunzha yajinga ku kabeta ka bulenge ku muzhika wa Yelusalema. Kepo atumine baluwe basatu kuya ku Yelusalema na kwibazakamisha. Ntomesha wanji, ye batelanga amba Labashake waingijishe mashinda avula bingi kuba’mba ebetabizhe. Patanshi, waambile na bantu mu mulaka wa Kihebelu ne kwibatundaika kuba’mba balukilemo mfumu wabo ne kukokela mfumu wa bena Asilya, kabiji wibabepele kuba’mba ukebafumya ku mpunzha ko bekala ne kwibatwala ku mpunzha yawama ko bakekala ku matwi nzoo. (Tangai 2 Bamfumu 18:31, 32.) Kepo Labashake ebabujile ne kuba’mba balesa ba mikoka ya bantu bakankalwa kupokolola bebapopwela, ne Yehoba naye kechi ukapokolola Bayudea mu maboko a bena Asilya ne. Bantu baubile kintu kya maana pa kubula kumukumbula pa byambo bya bubela byo aambilenga. Ne lelo jino bakalume ba Yehoba byo byo boba.—Tangai 2 Bamfumu 18:35, 36.
15. Ñanyi kintu kyafwainwe kuba bangikazhi ba mu Yelusalema, kabiji Yehoba wapokolwele byepi uno muzhi?
15 Hezekiya kyafwainwa kyamukolele bingi ku muchima. Nangwa byonkabyo, mu kifulo kya kukeba bukwasho ku bantu, walombele bukwasho kwi Yehoba kupichila mwi ngauzhi Isaya. Isaya waambijile Hezekiya amba: “Aye [Senakelibu] kechi ukeya ku ye uno muzhi ne, nangwa kutayamo muketo ne.” (2 Mfu. 19:32) Kintu kyafwainwe kuba bangikazhi ba mu Yelusalema ke kutwajijila kuchinchika, ne kuketekela kuba’mba Yehoba ukebalwilako bena Yuda. Ne kya kine wibalwijileko. “Bonkabwa bufuku malaika wa Yehoba walupukile kabiji wakepayile bantu biumbi kitota kimo ne biumbi makumi atanu na asatu ne biumbi bitanu mu kampu wa bena Asilya.” (2 Mfu. 19:35) Kupokololwa kwa bena Yuda kechi kwaubiwe na mambo a kuba Hezekiya washinkile masulo a mema mu muzhi nangwa na mambo a masakwa o ashimikile ne, bino kwaubiwe na mambo a bulume bwa Yehoba.
BYO TWAKONSHA KUFUNJILAKO ANO MOBA
16. Mu ano moba, bañanyi bemenako (a) bangikazhi bajinga mu Yelusalema (b) “bena Asilya” (c) bakafunga batanu na babiji ne babineme batanu na basatu?
16 Bungauzhi bwaamba pa bakafunga batanu na babiji ne babineme batanu na basatu bubena kufika mu ano moba o tujimo. Mu myaka ya kala, bantu bajinga mu Yelusalema bebalukukile ku bena Asilya. Katatakatu bantu ba Yehoba bakebalukuke ne jikwabo ku “bena Asilya” nangwa’mba ku balwanyi, bakakebanga kwibonauna. Binembelo byaamba pa kuno kulukuka ne kulukuka kwa ‘Gogi wa Magogi,’ kulukuka kwa “mfumu wa ku kabeta ka ku buyeke” ne kulukuka kwa “bamfumu ba pano pa ntanda.” (Ezi. 38:2, 10-13; Da. 11:40, 44, 45; Lum. 17:14; 19:19) Nanchi kuno kulukuka kwapusana pusana nyi? Kechi twayuka ne. Baibolo wakonsha kwingijisha byambo byapusana pusana pa kulumbulula kulukuka kuntutu kumo. Nga Yehoba ukengijisha ñanyi nzhita yaambiwapo mu bungauzhi bwa kwa Mika pa kulukuka balwanyi banji batelwa’mba “bena Asilya”? Ukengijisha bantutu bamo, ko kuba’mba “bakafunga batanu na babiji ne babineme batanu na basatu.” (Mika 5:5) Nga bano bakafunga ne babineme bo ñanyi? Ke bakulumpe mu bipwilo. (1 Pe. 5:2) Lelo jino Yehoba ubena kwingijisha bakulumpe bakishinka kulama ne kukosesha bantu banji ku kulukuka kwa “bena Asilya” kubena kwiya kulutwe.b Bungauzhi bwa kwa Mika bwaambile’mba “bakalama ntanda ya Asilya na mpoko.” (Mika 5:6) Kilwilo kimo kyo bengijisha mu ino nkondo, ke “mpoko ya mupashi wazhila,” ko kuba’mba Mambo a Lesa.—2 Ko. 10:4; Efi. 6:17.
17. Ñanyi bishinka bina bakulumpe byo bafwainwa kufunda mu uno mutwe?
17 Bakulumpe mu kipwilo babena kutanga uno mutwe bakonsha kufunjilako bintu byavula ku jishimikila jo twisambapo: (1) Kintu kyanema kyo bafwainwa kuba ke kukwasha bantu kwinengezha ku kulukuka kubena kwiya kulutwe kwa “bena Asilya” kupichila mu kukosesha lwitabilo lwabo mwi Lesa ne kwibakwasha kukosesha balongo ne banyenga. (2) Inge bena Asilya baketulukuke, bakulumpe mu kipwilo bafwainwa kusumininwa kuba’mba Yehoba uketupokolola. (3) Kwesakana na mweno ya bantu, pa kyokya kimye mikambizho yo tutambwila kufuma ku jibumba ja Yehoba, ikamweka nobe kechi yakonsha kwitukwasha ne. Atweba bonse twafwainwa kwikala na muchima wa kukokela mikambizho yo tutambwila, nangwa kya kuba twaumvwa mo yatala nangwa ne, mambo kukokela ino mikambizho kuketulengela kupuluka. (4) Kino kyo kimye kyo twafwainwa kuchinuzhuka kuketekela mu kufunda kufika palepa, mu bintu bya ku mubiji, ne mu bipamo bya bantu. Kimye kyonse bakulumpe bafwainwa kwinengezha kukwasha bonse bakoka ku mupashi.
18. Kulanguluka pa jino jishimikila kuketukwasha byepi kulutwe na lwendo?
18 Kimye kikafika bakalume ba Lesa ba mu ano moba kyo bakamweka nobe kafwako wa kwibazhikijila byonka byo kyajinga ku Bayudea bo bashinkijile mu Yelusalema mu moba a kwa Hezekiya. Kino byo kikamweka, byambo bya kwa Hezekiya biketukosesha atweba bonse. Twayai tuvulukenga kuba’mba balwanyi betu bajitu “na bulume bwa bantu; pakuba atweba tuji na Yehoba Lesa wetu wa kwitukwasha ne kwitulwila makondo etu.”—2 Moba 32:8.
[Tubyambo twa mushi]
a Kyambo kya Kihebelu kyatuntululwa’mba “kamwale” kiji mu Isaya 7:14 kyakonsha kulumbulula mwanamukazhi wasongolwa nangwa kisungu. Onkao mambo, kino kyambo kyakonsha kwimenako muka Isaya ne mwanamukazhi kisungu Muyudea, aye Maliya.
b Mu Baibolo, nambala ya butanu na bubiji beingijisha javula kulumbulwilamo bintu byawaina. Nambala ya butanu na busatu (kukila pa tutanu na tubiji) ilumbulula kuvula kwa bintu.
[Kipikichala pa peja 16]
[Kipikichala pa peja 18]
Byambo byaambile Hezekiya byalengejile bantu kuchinchika (Monai mafuka 12, 13)