Mambo a Yehoba o Omi
Bishinka Bikatampe Kufuma mu Buku wa Luka
MAMBO awama a kwa Mateo ayukanyikwa amba anembejilwe Bayudea, ne Mambo awama a kwa Mako, anembejilwe boba babujile Bayudea. Bino Mambo awama a kwa Luka anembejilwe bantu ba mu mikoka yonse. Buku wa kwa Luka wanembelwe mu 56-58 C.E., kabiji mashimikila ajimo aambatu byonse byaubiwe mu bwikalo ne mwingilo wa kwa Yesu.
Luka shayuka wa kifyele kabiji wayukile mingilo walumbulula “bulongo bintu byonse kufumya ne ku bya ku ntendekelo” kabiji waubile bino pa myaka 35, ko kuba’mba kufuma mu 3 B.C.E. shoo ne mu 33 C.E. (Luka 1:3) Byambo byavula biji mu Mambo awama a kwa Luka kechi bijipo mu mabuku akwabo a Mambo awama ne.
MWINGILO MUTANSHI
Panyuma ya kwambila jimo pa kusemwa kwa kwa Yoano Mubatishi ne kusemwa kwa kwa Yesu, Luka witubula amba Yoano watendekele mwingilo wanji mu mwaka wa bujikumi na itanu mu kimye kya bukalama bwa kwa Tibeliusa Kesala, ko kuba’mba kimye kya mwela wa mebele mu 29 C.E. (Luka 3:1, 2) Yesu bamubatizhe kwi Yoano ku mpelo ya uno mwaka. (Luka 3:21, 22) Byo kyafikile mu 30 C.E., ‘Yesu wabwelele ne kubwela mu Ngalilea ne kutendeka kufunjishanga mu mashinagoga abo.’—Luka 4:14, 15.
Yesu wayile ku Ngalilea pa lwendo lwanji lutanshi lwa busapwishi. Wabujile jibumba ja bantu amba: “Nafwainwa nsapwile mambo awama a bufumu bwa Lesa ku mizhi ikwabo.” (Luka 4:43) Wasendele Shimona wakwatanga masabi ne bakwabo. Wibambijile’mba: “Pakuba pano mukakwatanga bantu mu kwibapulusha.” (Luka 5:1-11; Mat. 4:18, 19) Yesu wayijile pamo na batumwa jikumi na babiji pa lwendo lwanji lwa bubiji lwa kuya na kusapwila ku Ngalilea. (Luka 8:1) Pa lwendo lwa busatu, watumine batumwa jikumi na babiji kuya “na kusapwila mambo a bufumu bwa Lesa, ne kubuka bakolwa.”—Luka 9:1, 2.
Mepuzho a mu Binembelo Akumbulwa:
1:35—Nanchi jike ja lusemo munda ya kwa Maliya jaingijile kimye kyo aimichile nyi? Pa kuba’mba mwana wa kwa Maliya ekale kine wa mu kisemi kya bashakulu banji abo ba Abalahama, Yuda ne Davida, kwesakana na byonka byalaile Lesa, jike janji jafwainwe kwingila pa kuba’mba mwana alengeke. (Nte. 22:15, 18; 49:10; 2 Sam. 7:8, 16) Nangwa byonkabyo, mupashi wazhila wa kwa Yehoba waingijile pa kutuntulula bumi bwalumbuluka bwa Mwana wa kwa Lesa ne kumulengela Maliya kwimita. (Mat. 1:18) Kyamwekanyika kuba’mba kino kyafumishepo bumbulwakoloka bwajinga mu jike ja lusemo ja kwa Maliya ne kutatula ponkapo kulamawizha nkomeno ya mwana munda ku bubi buji bonse.
1:62—Nanchi Zekaliya waikele kamama kabiji washinka matwi nyi? Ine. Walekeletu kwamba. Bakwabo bamwipwizhe mu “bukamama” byo afwainwe kutumba mwana bino kechi na mambo a kuba’mba Zekaliya washinkile matwi ne. Waumvwine byaambile mukazhanji kutazha ku kutumba mwanabo jizhina. Kampe bakwabo bamwipwizhe pa kino kupichila mu kumulabula. Byo kiji kuba’mba jiwi janji jo jakebewenga kubwezhiwa kimwesha amba Zekaliya kechi washinkile matwi ne.—Luka 1:13, 18-20, 60-64.
2:1, 2—“Kunembwa kwajinga kutanshi” kwitukwasha byepi kuyuka kimye kyasemekelwe Yesu? Kimye kya bukalama bwa kwa Kesala Augusatusa, kunembwa kwaubiwe pa bimye bikwabo, kutanshi kwaubiwe mu 2 B.C.E. mu kufikizhiwa kwa Danyela 11:20 kabiji ne kwa bubiji kwaubiwe mu 6 nangwa 7 C.E. (Byubilo 5:37) Kilinyusa ye wajinga ndamakyalo wa mu Silya kimye kuno kunembwa kubiji kyo kwaubiwe, ko kuba’mba waikelepo jibiji pa kino kifulo. Byambo byanembele Luka kutazha ku kunembwa kutanshi bimwesha amba Yesu wasemekelwe mu 2 B.C.E.
2:35—Nga “mpoko” yapichile byepi mu muchima wa kwa Maliya? Kino kyatazhizhenga ku malwa apichilemo Maliya pa kumona Yesu byo bamukaine ku bantu bavula amba kechi Mesiasa ne, kubikapotu ne bulanda bo aikele nabo pa lufu lwanji Yesu.—Yoa. 19:25.
9:27, 28—Mambo ka Luka kyo aambijile amba kimwesho kya kwaluka kyaubiwe “pa kupita moba atanu na asatu” panyuma ya kuba Yesu walaya kala baana banji ba bwanga amba bamo mwi abo “kechi bakamona lufu nangwa pacheche ne” kufikatu ne kimye kyo bakamumona saka eya mu Bufumu bwanji, bino Mateo ne Luka baambile’mba “pa kupita moba atanu na jimo”? (Mat. 17:1; Mako 9:2) Luka wanungileko moba abiji, juba ja mulaye ne juba jafikizhiwe mulaye mwine.
9:49, 50—Mambo ka Yesu kyo abujijile kukanya muntu wafumishenga bandemona, nangwa kya kuba’mba awa muntu kechi wa mulondejilenga aye ne? Yesu kechi wakanyishe yewa muntu ne, mambo pa kyokya kimye kipwilo kya bwina Kilishitu kechi kyakilengelwe ne. Onkao mambo, kechi kyakebewenga amba awa muntu alondele Yesu pa kuba’mba ekale na luketekelo mwi Yesu ne kutendeka kupanga bandemona ne.—Mako 9:38-40.
Lufunjisho Kotuji:
1:32, 33; 2:19, 51. Maliya walamine mu muchima bintu byonse byaubiwenga ne byambo byafikizhizhe bungauzhi. Nanchi ne atweba twalama ku muchima byambo bya bungauzhi byaambile Yesu kutazha ku “mpelo ya buno bwikalo,” ne kwibyesakanya ku bintu bibena kubiwa mu ano moba nyi?—Mat. 24:3.
2:37. Kya kumwenako kya kwa Ana kitufunjisha amba twafwainwa kupopwelanga Yehoba mu bukishinka, ‘kasa tukelwa mu lulombelo,’ ne kubula kuleka “kupwila pamo” kwa bwina Kilishitu ne.—Loma 12:12; Hebe. 10:24, 25.
2:41-50. Yosefwa watangizheko bintu bya ku mupashi mu bwikalo bwanji, kabiji wateleko bingi muchima ku bintu bya ku mubiji ne bumupashi bwa kisemi kyanji. Mu jije jishinda, ke wa kumwenako wawama bingi ku mitwe ya bisemi.
4:4. Kechi twafwainwa kulekatu juba jazhika kwa kubula kutangapo Mambo a Lesa ne.
6:40. Mufunjishi wa Mambo a Lesa wafwainwa kwikala wa kumwenako wawama ku bantu bo afunjisha. Kabiji wafwainwa kubanga bintu byonka byo afunjisha bakwabo.
8:15. Pa kuba’mba ‘tupange bipangwa saka twatekanya,’ twafwainwa kuyuka buneme, ne kufunda Mambo a Lesa. Lulombelo ne kulanguluka langulukapo bikebewa bingi umvwe tubena kutanga Baibolo ne mabuku akwabo alumbulula Baibolo.
MWINGILO MUKWABO WA KWA YESU
Yesu watongwele bakwabo 70 ne kwibatangizhako kuya mu mizhi ne mu mapunzha a mu Yudea. (Luka 10:1) Wayile pa lwendo “mu mizhi ikatampe ne icheche na kufunjisha.”—Luka 13:22.
Byo kwashajile moba atanu a kijiilo kya lupitailo kya mu 33 C.E., Yesu waishile mu Yelusalema saka aikala pa mwana mbongolo. Kimye kya kufikizhiwa kwa byambo byanji ku baana banji ba bwanga kyafikile’mba: “Kyafwainwa Mwana muntu amone byavula bya malwa, bamusule ku bakulumpe ne ku bañanga bakatampe ne ku banembeshi, bamwipaye, kabiji akasangulwe mu juba ja busatu.”—Luka 9:22, 44.
Mepuzho a mu Binembelo Akumbulwa:
10:18—Yesu watazhizhe mwepi byo aambijile baana banji ba bwanga makumi atanu na abiji amba: “Natajilenga Satana byo aponene mwiulu nobe kubesha kwa mvula”? Yesu kechi waambile amba Satana bamufumishe kala mwiulu ne. Kino kyaishiletu kubiwa panyuma ya kuba Kilishitu bamwikajika ke Mfumu mwiulu mu 1914. (Lum. 12:1-10) Nangwa kya kuba kechi twakonsha kwamba ne kushinawina nkovu ne munwepo ne, bino kupichila mu kwamba pa bintu bikobiwa kulutwe uba nobe byaubiwe kala kene, Yesu mwine waambishepo kyabaya amba bino bintu bikobiwa.
14:26—Mu ñanyi jishinda baana ba bwanga ba kwa Kilishitu mo bafwainwa “kushikwa” balongo babo? Mu Baibolo, kyambo kya “kushikwa” kilumbulula kutemwa muntu nangwa kintu pacheche kukila kintu kikwabo. (Nte. 29:30, 31) Bena Kilishitu bafwainwa “kushikwa” balongo babo mu jishinda ja kwibatemwako pacheche kukila byonka byo batemwisha Yesu.—Mat. 10:37.
17:34-37—“Makubi [‘bampungu,’ NW]” bo bañanyi, kabiji “mubiji” ko bapwilakena ko kwepi? Aba bo ‘basenda’ nangwa kupulusha bebapashañanya ku bampungu bamwena palepa. “Mubiji” ko bapwilakena ke Kilishitu wa kine ubula kumweka kabiji ne kajo ka ku mupashi kebapa Yehoba.—Mat. 24:28.
22:44—Mambo ka Yesu kyo amanamijile bingi? Kuji bintu byavula byalengejile. Yesu wateleko bingi maana ku lufu lwanji lwa kufwa nobe mbanzhi byo lwakonsheshe kufichisha Lesa ku muchima ne jizhina janji. Nangwa byonkabyo, Yesu wayukile bingi bulongo amba bumi bwanji bwa myaka ne myaka ne bwikalo bwa kulutwe bwa bantu bonse bwashakamijile pa bukishinka bwanji.
23:44—Nanchi kuzhika kwa ñondo ko kwalengejile mfishi ya kabwijibwiji yaikeleko pa maawala asatu nyi? Ine. Ñondo utapatu mfishi umvwe ñondo mukwabo waikala pepi na kusela, bino kino kechi kyubiwa umvwe ñondo wabaya ne, kwesakana na byonka byo kyaubiwe kimye kya kijiilo kya Lupitailo. Mfishi yaubiwe pa lufu lwa kwa Yesu yajinga kya kukumya kya kwa Lesa.
Lufunjisho Kotuji:
11:1-4. Umvwe twaesakanya ino mikambizho na mwanembelwa byambo biji mu lulombelo lwa kumwenako, lwalombewe kimye kya jashi ja pa Mutumba pa bañondo bapichilepo 18, kitumweshatu patoka amba mu milombelo yetu kechi twafwainwa kubwezhangapotu byambo bintutu bimo ne.—Mat. 6:9-13.
11:5, 13. Nangwa kya kuba Yehoba ukeba kukumbula milombelo yetu, twafwainwa kukosako pa kuchikamena mu milombelo.—1 Yoa. 5:14.
11:27, 28. Lusekelo lwa kine lwiya kupichila mu kuba kyaswa muchima wa kwa Lesa mu bukishinka, kechi mu butemwe bwa kisemi nangwa bunonshi ne.
11:41. Bya bupe byetu twafwainwa kwibipana mu butemwe ne na muchima wakasuluka.
12:47, 48. Awa uji na mwingilo mukatampe bino wakankalwa kumwingila wakilamo kutama kukila yewa wabula kuyuka mingilo yanji.
14:28, 29. Twafwainwa kwikela monka mwayila bwikalo bwetu.
22:36-38. Yesu kechi wabujile baana banji ba bwanga kusenda kilwilo kya kwizhikijilako abo bene ne. Bino, mapoko o bajinga nao pa joja juba ja bufuku Yudasa byo asolwelemo Yesu ku balwanyi banji, kino kyamupelejile Yesu pa kuba’mba afunjishe baana banji ba bwanga lufunjisho lwanema bingi lwa kuba’mba: “Bonse basenda mapoko bakafwa ku mpoko.”—Mat. 26:52.
[Kipikichala pa peja 31]
Yosefwa wajinga wa kumwenako wawama ku mitwe ya bisemi
[Kipikichala pa peja 32]
Luka wanembele bintu byonse byaubiwe mu bwikalo ne mu mwingilo wa kwa Yesu