Kitango 25
‘Kifyele kya Lesa Wetu’
1, 2. (a) Nga inetu ubapo byepi pa mwananji ubena kujila? (b) Ñanyi lusa lwakila ne pa lusa lwa inetu?
PAKACHI ka bufuku, mwana watendeka kujila. Ponkapotu inanji wabuka. Kechi ulaala bulongo byonka byo akelwanga kulaala mwana saka akyangye kusemwa ne. Ubayuke kupusanya mwatala njijilo yapusana pusana ya mwananji. Onkao mambo, wakonsha kuyuka kana mwananji ubena kukeba kumwamusha, kumulela nangwa kumumonatu. Pano bino nangwatu mwana paji kyo abena kujijila inanji ubapo kimo. Muchima wanji kechi wakonsha kulubakotu ku kibena kukeba mwananji ne.
2 Kifyele kimwesha inetu ku mwananji wa kwisemena kiji pa byubilo bya lusa lwine lo bamweshapo bantu. Pano bino kuji lusa lwakijishapo kubaya, luno lusa ke kifyele kya Lesa wetu aye Yehoba. Kwisamba pa kino kyubilo kya butemwe kwakonsha kwitukwasha kufwenya kwipi ne Yehoba. Pano twayai twisambe pa kifyele byo kiji kabiji ne Lesa wetu byo ekimwesha.
Kifyele kyo ki Ka?
3. Kyambo kya Kihebelu kyatuntululwa’mba “kumwesha lusa” ne “kuba lusa” kyatala mwepi?
3 Mu Baibolo, kyambo kya kifyele ne lusa byendela pamo. Byambo byavula bya Kihebelu ne Kingiliki bilumbulula kifyele. Kya kumwenako, kyambo kya Kihebelu kya ra·chamʹ javula kituntululwa’mba “kumwesha lusa” nangwa’mba “kuba lusa.” Buku umo walumbulula kuba’mba kyambo kya ra·chamʹ “kimwesha kifyele kifuma panshi ya muchima, na mambo a bukoke nangwa kumanama kwa boba bo twatemwa bingi nangwa bakebewa bukwasho bwetu.” Kino kyambo kya Kihebelu Yehoba kyo engijisha kutazha kwi aye mwine kijitu pamo na kyambo kya “lusemo” kabiji kyakonsha ne kulumbululwa’mba “kifyele kikalapo na inetu.”a—Kulupuka 33:19; Yelemiya 33:26.
4, 5. Baibolo wingijisha byepi lusa lwa inetu pa mwananji kwitufunjishamo kifyele kya Yehoba?
4 Baibolo waingijisha lusa lwa inetu lo obila mwananji kwitufunjisha mwatala kifyele kya Yehoba. Isaya 49:15 waamba’mba: “Nanchi mwanamukazhi wakonsha kuvulama mwananji ukyamwa nyi? Ne kubula kumubila kifyele [ra·chamʹ] mwananji wa kwisemena nyi? Ee kine, aye kampepo wakonsha kumuvulama bino amiwa kechi nkavulama obewa ne.” (The Amplified Bible) Ino ndumbulwilo ifika pa muchima, imwesha kubaya kwa kifyele kya Yehoba pa bantu banji. Mu ñanyi jishinda?
5 Kyashupa bingi kufwanyikizha’mba inetu wakonsha kulubako kwamusha ne kulama mwananji wa pa maboko. Mambo mwana wa pa maboko kechi uji na bulume bwa kwiubila bintu ne; kimye kyonse ukeba inanji kumulama ne kumutemwa. Nangwa byonkabyo, kya bulandatu ke kya kuba’mba bansemi bamo kechi batako maana ku baana babo ne, kikatakata mu bino “bimye byakatazha” muji bantu babula “muchima wa bumuntu.” (2 Timoti 3:1, 3) Bino Yehoba waamba’mba: “Amiwa kechi nkakuvulama obewa ne.” Kifyele Yehoba kyo obila bakalume banji kechi kipwa ne. Kyakosa bingi kukila lusa lwa kisemwa lo twakonsha kufwanyikizha—kifyele kyo amwesha inetu ku mwananji wa pa maboko. Kyo kine kintu muntu umo kyo aambijilepo pa Isaya 49:15 amba: “Kino kyo kyambo kikatampe kya butemwe, kabiji inge ne, kyo kyubilo kikatampe kya butemwe bwa Lesa mu Lulayañano lwa Kala.”
6. Bantu bavula bambulwakoloka bekilangulukila mwepi kifyele, pano i ki ka Yehoba kyo etulaya mu bukishinka?
6 Nanchi kifyele kimwesha buleya nyi? Bantu bambulwakoloka bavula byo byo balanguluka. Kya kumwenako, ntemwamaana umo mwina Loma aye Seneca, wajingako mu kimye kya Yesu kabiji wafunjile bingi mu Loma, wafunjishenga’mba “lusa ke buleya bwa muchima.” Seneca wajinga muntu watundaikanga bingi kisela kya Kisitoiki kyajinga butemwamaana bwa kwikala watekanya bino sa wabula lusa. Uno yenka Seneca waambilenga’mba, muntu wa maana wakonsha kukwasha bantu baji mu malwa, pano bino kechi wafwainwa kwibomvwina lusa ne, mambo kwibomvwina lusa kwakonsha kumulenga kuzhikwa. Ino ndangulukilo ya kwitemwatu obe mwine kechi yalengela kwikala na kifyele kifuma panshi ya muchima ne. Pano bino Yehoba kechi byo byo aji ne! Mu Mambo anji, Yehoba witulaya mu bukishinka amba ‘ye wayula na lusa ne bibusa [kifyele, NW].’ (Yakoba 5:11) Byonka byo tusa kumona kifyele kechi buleya ne, ke kyubilo kyakosa kabiji kyanema bingi. Pano twayayi tumone Yehoba byo amwesha kino kyubilo byonka byuba nsemi wa butemwe.
Kimye Yehoba kyo Amwesheshe Kifyele ku Mukoka
7, 8. Mu ñanyi jishinda bena Isalela mo bamanamijile mu Ijipita wa kukala, kabiji Yehoba waubilepo byepi pa lumanamo lwabo?
7 Kifyele kya Yehoba kimweka patoka mu byo aubilenga na mukoka wa bena Isalela. Byo kyafikilenga ku mpelo ya myaka kitota kya bu 16 B.C.E., bena Isalela bavula baikele bazha mu Ijipita mo bebamwesheshenga akabotoka. Bena Ijipita “balengeshe michima yabo ke ipelelwe na mingilo yakosa, na kutobola mulobwe ne na kufyatula matafwali.” (Kulupuka 1:11, 14) Bena Isalela bamujijile Yehoba amba ebakwashe mu malwa o bajingamo. Nga Lesa wa kifyele waubilepo byepi?
8 Yehoba waumvwine bulanda mu muchima. Waambile’mba: “Kumona namona buyanji bwa bantu bami baji mu Ijipita. Kabiji naumvwa kujila kwabo ko bajila na mambo a bakulumpe bebapa mingilo, mambo nayuka kuyanda kwabo.” (Kulupuka 3:7) Yehoba kechi wamwenetu bantu banji na kuyanda ne kumvwa kujila kwabo kwakubula kwibomvwina lusa ne. Byonka byo twamwene mu Kitango 24 kya uno buku, Yehoba ye Lesa wa lusa. Lusa lwendela pamo na kifyele mambo bo bulume bwa kumvwa misongo ya bakwetu. Yehoba kechi wibomvwijiletu lusa bantu banji ne; bino wibalwijileko ne kwibalwilako. Isaya 63:9 waamba’mba: ‘Monka mu butemwe bwanji ne mu lusa nangwa’mba mu kifyele kyanji aye wibakujile.’ Na “kuboko kwa bulume” bwanji, Yehoba wapokolwele bena Isalela mu Ijipita. (Mpitulukilo ya mu mizhilo 4:34) Panyuma ya kino, wibapelenga kajo mu jishinda ja kukumya ne kwibatwala mu ntanda yawama yabo bene.
9, 10. (a) Mambo ka Yehoba javula o apokolwelanga bena Isalela panyuma ya kuba baikala kala mu Ntanda ya Mulaye? (b) Mu moba a kwa Yefita, Yehoba wapokolwele bena Isalela ku ñanyi lumanamo, kabiji ki ka kyamulengejile kuba bino?
9 Kifyele kya Yehoba kechi kyapelejiletu ponkapa ne. Byo bakekajile mu Ntanda ya Mulaye, bena Isalela javula balengelenga mambo kabiji bamanaminenga na mambo a kuba bino. Pano bino bantu bayukanga’mba batamisha ne kumusashijila Yehoba. Javula wibapokololanga. Mambo ka? ‘Mambo aye wibobijilenga lusa [kifyele, NW].’—2 Byambo bya Moba 36:15; Mitonyi 2:11-16.
10 Akilangulukai pa kyamwekele mu moba a kwa Yefita. Na mambo a kuba bena Isalela batendekele kupopwela balesa ba bulela, Yehoba waswishishe bena Amonyi kumanyika bena Isalela myaka 18. Kokyakayanga, bena Isalela balapijile. Baibolo witubula amba: “Baabene nabo balesa bangi bajinga mukachi kabo ke bamwingijile Yehoba; kabiji muchima wanji wamupile munda mambo a bulanda bwabo.”b (Mitonyi 10:6-16) Bantu banji byo bamweshanga lulapilo lwa kine, Yehoba kechi wibalekanga sa bamanamatu ne. Onkao mambo, Lesa wa kifyele wapele Yefita bulume bwa kupulusha bena Isalela mu maboko a balwanyi babo.—Mitonyi 11:30-33.
11. Ki ka kyo tufundako pa mambo a kifyele mu jishinda jo aubijilengamo Yehoba na bena Isalela?
11 Nga jishinda Yehoba jo aubijilengamo na mukoka wa bena Isalela jitufunjishapo ka pa kifyele? Kintu kitanshi, tumona kuba’mba kifyele kechi kumvwinatu bantu lusa na mambo a malwa o babena kupitamo ne. Vulukai kya kumwenako kya inetu utundaikwa na kifyele kukeba kuyuka kibena kujijila mwananji wa pa maboko. Ne Yehoba naye kechi usulakotu ku bibena kujilakana bantu banji ne. Kifyele kyanji kimulengela kwibamunako ku makatazho abo. Kabiji jishinda Yehoba jo aubijilengamo na bena Isalela jitufunjisha’mba kifyele kechi buleya ne, mambo kino kyubilo kyawama kyamulengelanga kulwilako bingi bantu banji. Nanchi Yehoba umweshatu kifyele kyanji ku bantu banji mu bujibumba nyi?
Kifyele kya Yehoba ku Bantu
12. Nga Mizhilo yamweshanga byepi kifyele kya Yehoba ku bantu?
12 Mizhilo Lesa yo apaine ku mukoka wa bena Isalela yamwesheshe kifyele kyanji kyo amwesha ku bantu. Kya kumwenako, akilangulukai pa byo ata muchima bayanji. Yehoba wayukile’mba bintu bya kubazhimukila byakonsha kubiwa ne kusha mwina Isalela mu buyanji. Pano nga bayanji bafwainwe kwiboba byepi? Yehoba wakambizhe bena Isalela kyakosa bingi amba: “Kechi mukakoseshe michima yenu ne kumutana aye mulongo wenu muyanji ne. Mukamupetu na maboko abiji, michima yenu kechi ikekale na butanyi pa kumupa ne; mambo umvwe mwauba byobyo Yehoba Lesa wenu ukemubila bibusa mu mingilo yenu yonse yo mukengilanga na maboko enu.” (Mpitulukilo ya mu mizhilo 15:7, 10) Kabiji Yehoba wakambizhe’mba bena Isalela kechi bafwainwe kunowa kajo kufikizha ne munsa munsa ya majimi abo nangwa kupupula twashajilengamo ne. Kano kajo kashalangamo kajinga ka bayanji. (Bena Levi 23:22; Luta 2:2-7) Uno mukoka byo alondelanga uno muzhilo wa kulangulukilako bayanji bajinga mukachi kabo, aba bena Isalela balanda kechi bapitangamo na kulomba kajo ne. Nanchi kino kechi kyamweshanga kifyele kya Yehoba nenyi?
13, 14. (a) Nga byambo bya kwa Davida bitubujisha byepi mu bukishinka’mba Yehoba wituta bingi muchima pa muntu pa muntu? (b) Kyakonsha kulumbululwa byepi’mba Yehoba uji kwipi na boba “balajika muchima” nangwa baji na “mipashi yalapila”?
13 Ne lelo jino, Lesa wetu wa butemwe wituta bingi muchima atweba pa muntu pa muntu. Twakonsha kusumininwa’mba wayuka bingi buyanji bonse bo twakonsha kupitamo. Nyimbi wa masalamo aye Davida wanembele amba: “Meso a Yehoba aji pa baoloka, ne matwi anji ashinkukila kujila kwabo. Yehoba uji kwipi na bonse balajika michima, kabiji wibapulusha bonse ba mipashi yalapila.” (Masalamo 34:15, 18) Pa mambo a bantu batongolwa na bino byambo, muntu umo wamba pa Baibolo waambile amba: “Ke boba balajika michima ne kuba bulanda na mambo a mambo o balenga, kabiji ne kwipelula bene; belengulula bene, kabiji kechi beketekela abo bene ne.” Bantu ba uno mutundu bakonsha kulanguluka’mba Yehoba uji kwalepa ne abo kabiji ne kuba’mba kechi banema kya kuba wibatapo ne muchima ne. Pano bino kechi byo byo kiji ne. Byambo bya kwa Davida bitubujisha mu bukishinka amba Yehoba kechi usha boba “belengulula bene” ne. Lesa wetu wa kifyele wayuka kuba’mba pa bimye bya uno mutundu, tumukebesha bingi kukilatu ne kala, kabiji ujitu kwipi.
14 Akilangulukai pa kino kyamwekele. Inetu umo mu United States wanyemeshejile mwananji wamulume wa myaka ibiji ku kipatela mambo wabeleshe bingi kikola kya mu kyaji. Panyuma ya kumupima uno kalombwana, badokotala ba mubujile uno inetu amba uno kalombwana basa kumubika mu mwanya. Nga uno inetu walajile pi? Walajile mu kipona kwipi na mwanya wajingapo mwananji! Mwananji wabelele kabiji wafwainwe kwikala kwipi ne aye. Ee kine twakonsha kuketekela Shetu wa mwiulu wa butemwe kuba byavula! Mambo twalengwa mu kipasha kyanji. (Ntendekelo 1:26) Byambo bifika pa muchima biji mu Masalamo 34:18 bitubula’mba umvwe ‘twalajika muchima’ nangwa “mipashi yalapila,” Yehoba, byonka biji nsemi wa butemwe, ‘wikala kwipi’ ne atweba—sa amwesha kifyele kabiji ne kukeba kwitukwasha.
15. Mu ñanyi mashinda Yehoba mo etukwashisha atweba pa muntu pa muntu?
15 Pano Yehoba witukwasha byepi atweba pa muntu pa muntu? Kechi jonse jo afumyapo kibena kulengela buyanji ne. Bino Yehoba wanengezha lunengezho lwavula bingi lwa kukwasha boba bamujijila’mba ebakwashe. Mambo anji, Baibolo apana mafunde engila akonsha kukwashañana. Mu kipwilo, Yehoba wapana bakalama bafikapo ku mupashi bebikishako kumwesha kifyele kyanji mu kukwasha bapopweshi bakwabo. (Yakoba 5:14, 15) Byo aji ‘umvwa milombelo,’ upana “Mupashi Wazhila ku bamulomba.” (Masalamo 65:2; Luka 11:13) Uno mupashi wakonsha kwitupa “bukata bwine bwa bulume” kuba’mba tuchinchike kufika kimye Bufumu bwa Lesa kyo bukafumyapo makatazho onse. (2 Kolinda 4:7) Nanchi kechi tusanta pa luno lunengezho lonse nenyi? Twayai tuvulukenga’mba abye byonse ke bimwesho bya kifyele kya Yehoba.
16. Ñanyi kya kumwenako kine kikatampe kya kifyele kya Yehoba, kabiji kino kitulamata byepi atweba bonse pa muntu pa muntu?
16 Pano bino, kya kumwenako kine kikatampe kya kifyele kya Yehoba ke kya kupana Muntu ye atemwisha bingi kwikala bukuzhi bwetu. Kyajinga kitapisho kya butemwe Yehoba kyo apaine, kabiji kitushinkwijile jishinda ja lupulukilo. Vulukai kuba’mba lunengezho lwa bukuzhi lwingila pe atweba bonse pa muntu pa muntu. Zekaliya, aye shanja Yoano Mubatishi, kyo kyo aambijile jimo kuba’mba buno bupe butumbijika ‘lusa lwine nangwa’mba kifyele kya Lesa wetu.’—Luka 1:78.
Kimye Yehoba kyo Abula Kumwesha Kifyele
17-19. (a) Nga Baibolo umwesha byepi amba kifyele kya Yehoba kiji na pa kupelela? (b) Ki ka kyalengejile kifyele kya Yehoba pa bantu banji kupwa?
17 Nanchi twakonsha kulanguluka’mba kifyele kya Yehoba kechi kipela nenyi? Ine, Baibolo umwesha patokatu to amba bantu balengulula mashinda anji aoloka, Yehoba kechi wibobila kifyele ne. (Bahebelu 10:28) Pa kuba’mba tuyuke ene mambo o obila bino, vulukai kya kumwenako kya mukoka wa bena Isalela.
18 Nangwa kya kuba Yehoba javula wibapokolwelenga bena Isalela ku balwanyi babo, kulutwe na lwendo walekele kwibobila kifyele. Bano bantu bakosele michima batendekele kupopwela bankishi, kabiji ne kuleta bankishi babo ba bunya mu nzubo ya Yehoba! (Ezikyo 5:11; 8:17, 18) Kabiji betubula amba: “Abo baendelekelenga baluwe ba Lesa, ne kusula byambo byanji, ne kwibaseka na mwenga bangauzhi banji, kufika ne ku kimye kyo bwibakolomokejile bukaji bwa Yehoba, ne mwa kupulukila ke ne.” (2 Byambo bya Moba 36:16) Bena Isalela bafikile pa kipimo kya kuba kechi bafwainwe kubilwa kifyele ne, kabiji bakolomwene bukaji bwa Yehoba bwa bololoke. Ki ka kyafuminemo?
19 Yehoba kechi watwajijile kwibobila kifyele bantu banji ne. Waambile amba: “Nkebonauna kwa kubula kwibomvwinako lusa, nangwa kwibachikwilako pacheche ku malwa abo, nangwa kwibobila lusa ne.” (Yelemiya 13:14) Byonkabyo, Yelusalema ne nzubo yazhila byaonawinwe, kabiji ne bena Isalela bebatwajile mu buzha ku Babilona. Byo kiletapo malwa umvwe bantu bambulwakoloka basatuka kya kuba bapitaizha papelela kifyele kya Lesa!—Majilo a Yelemiya 2:21.
20, 21. (a) Ki ka kikamweka umvwe kifyele kya Lesa kikapwe mu ano moba etu? (b) Lunengezho ka lwa kifyele kya Yehoba lukesambiwapo mu kitango kyalondelapo?
20 Nga lelo jino kiji byepi? Yehoba kechi waaluka ne. Na mambo a kifyele, wakambizha Bakamonyi banji kusapwila “mambo awama a bufumu” panopantanda ponse. (Mateo 24:14) Umvwe bantu baji na michima ya kishinka baumvwina ano mambo, Yehoba wibakwasha kukwatakanya byambo bya Bufumu. (Byubilo 16:14) Bino uno mwingilo kechi ukakulayila ne. Umvwe Yehoba waleka ino ntanda ibi muji bya malwa ne buyanji kutwajijila, kechi kyakonsha kumwesha amba uji na kifyele ne. Kifyele kya Lesa byo kikapwa, Yehoba ukaleta lukabisho pa buno bwikalo. Nangwatu pa kukobanga byobyo, ukekyubilanga na mambo a kifyele—kubila kifyele ‘jizhina janji jazhila’ kabiji ne bakalume banji bepana kwi aye. (Ezikyo 36:20-23) Yehoba ukafumyapo bubi ne kupingizhapo ntanda ipya ya bololoke. Pa mambo a babi, Yehoba waamba’mba: “Amiwa, kechi nkebatala na lusa nangwa kwibalekatu ne, bino nkebakabisha monka mwayila byubilo byabo.”—Ezikyo 9:10.
21 Akyo kimye saka kikyangye kufika, Yehoba ubila bantu kifyele, nangwatu boba bakonaunwa. Bandengamambo balapila kya kine bakonsha kumwenamo mu lunengezho lukatampe lwa kifyele kya Yehoba, ko kuba’mba kulekelwa mambo. Mu kitango kyalondelapo, tukesamba pa bya kumwenako bimo byawama bingi biji mu Baibolo bimwesha Yehoba byo alekela mambo kikupu.
[Tubyambo twa mushi]
a Mu Masalamo 103:13, kyambo kya Kihebelu ra·chamʹ kilumbulula lusa nangwa kifyele kimweshapo shetu ku baana banji.
b Byambo bya kuba’mba “muchima wanji wamupile munda” bilumbulula kuba’mba “muchima wanji wapelejilwe; butekanye bwanji bwapwile.” Baibolo wa The New English Bible wamba’mba: “Wakankelwe kuchinchika pa kumona malwa ajingamo bena Isalela.” Kabiji Baibolo wa Tanakh—A New Translation of the Holy Scriptures wamba’mba: “Wakankelwe kutalapotu pa lumanamo lwa bena Isalela.”
Mepuzho a Kulangulukapo
Yelemiya 31:20 Lusa lwa mutundu ka Yehoba lo aji nalo pa bantu banji, kabiji kino kimulengela anweba kwiumvwa byepi pe aye?
Yoela 2:12-14, 17-19 Bantu ba Yehoba bafwainwe kuba byepi pa kuba’mba Yehoba ebamweshe kifyele, kabiji i ki ka kyo tufundako ku kino?
Yona 4:1-11 Yehoba wafunjishe byepi Yona buneme bwa kifyele?
Bahebelu 10:26-31 Mambo ka o twafwainwa kubula kulengelangamotu mambo kya nshiji na mambo a kubatu’mba Yehoba wa lusa kabiji wa kifyele?
[Kipikichala pa peja 253]
“Nanchi mwanamukazhi wakonsha kuvulama mwananji ukyamwa nyi?”