Kusala Byambo

BYAMBO ke bingijisho bya kwisambilamo biji bingi na bulume. Bino pa kuba’mba byambo bitukwashe kwamba kintu, twafwainwa kwibisala bulongo. Kyambo kyakonsha kwingilatu bulongo pa kimye kimo, kechi kyakonsha kwingila bulongo pa kimye kikwabo ne. Byambo bya tuseko umvwe mwabula kwibyamba bulongo, byakonsha ‘kwasañana.’ Ñambilo ya uno mutundu ke ya kupulumukatu kabiji kechi imwesha mushingi ne. Byambo bimo biji na ndumbulwilo ibiji, imo izhingijisha nangwa kwikala ya mukeyu. (Mana. 12:18; 15:1) Bino “kyambo kyawama,” ko kuba’mba kyambo kipana lutundaiko—kiletela lusekelo muntu ye baambila. (Mana. 12:25) Nangwatu muntu wa maana, kutana byambo byafwainwa kukebewa kwibikako. Baibolo witubula’mba, Solomone wayukile buneme bwa kukeba “byambo byatobala” ne “byambo bya bukine.”—Sapwi. 12:10.

Mu milaka imo, kuji byambo bimo bingila pa kwisamba na bakulumpe nangwa na muntu uji pa kifulo kikatampe. Kabiji byambo bikwabo bingilatu pa kwisamba na mukwenu wa jifumbi jimo nangwa ye wakilako mu myaka. Inge muntu wabula kulondela ano mafunde, bamumona’mba uji na bulunji. Kabiji kechi kimweka bulongo muntu kwitongola aye mwine na byambo bya mushingi byambiwa ku bantu bakwabo kwesakana na kisho kya ku yoyo mpunzha ne. Pa mambo a kumwesha mushingi, Baibolo wapana kipimo kyo twafwainwa kulondela kyakila pa mizhilo ya bantu ne bisho. Wakambizha bena Kilishitu ‘kunemeka bantu bonse.’ (1 Pe. 2:17) Aba boba kino kufuma mu muchima, besamba na bantu ba mafumbi onse mu jishinda jimwesha mushingi.

Bantu babula bena Kilishitu bamba byambo bya bulunji ne mwenga. Bakonsha kulanguluka’mba kwamba byambo bya mwenga ko kulengela kintu kyo babena kwamba kumvwanyikisha. Kabiji kimye kimo ino ñambilo yabo imwesha kubula kuyuka byambo bikwabo bya kwamba. Umvwe muntu saka akyangye kufunda mashinda a Yehoba waambanga ñambilo ya uno mutundu, kyakonsha kumukatazha bingi kuleka uno muteeto. Pano bino, wakonsha kwikileka. Mupashi wa Lesa wakonsha kukwasha muntu kupimpula ñambilo yanji. Nangwa byonkabyo, uno muntu wafwainwa kwibikako kuyuka ñambilo iji na byambo byawama, ko kuba’mba byambo bitundaika, kabiji bikomesha apa bino ne kwibingijishanga kimye kyonse.—Loma 12:2; Efi. 4:29; Kolo. 3:8.

Byambo Byapela Kumvwa. Kintu kyanema ku ñambilo yawama ke kya kuba’mba yafwainwa kwikala yapela kumvwa. (1 Ko. 14:9) Umvwe bantu bo mubena kwambako kechi babena kumvwa byambo byo mubena kwamba ne, bakemumonanga nobe muntu ubena kwamba mulaka ye babula kuyuka.

Byambo bimo byayukanyikwatu na bantu bamo kwesakana na mingilo yabo yo bengila. Abyo byambo kampe byo byo bakelwa kwamba. Bino inge anweba kemwibyambe ku bantu babula kwibiyuka, kechi bakomvwa byo mubena kwamba ne. Kabiji nangwa kya kuba mubena kwambatu byambo byambiwa kimye kyonse, umvwe mwakizhamo kulondolola, bantu bo mubena kwambako bakafumyako muchima.

Ñambi wawama usala byambo byumvwanyika nangwatu ku bantu babula kufunda kya kine. Ulondela Yehoba kupichila mu kumvwina “bayanji” lusa. (Yoba 34:19) Umvwe ñambi wikimona’mba kijitu bulongo kwamba kyambo kyabula kuyukanyikwa, wafwainwa kunungako ne bipelu bikwabo bibena kwikilumbulula kuba’mba kyumvwanyike mo kyatala.

Byambo byapela byo mwasala bulongo bilengela milanguluko yo mubena kwamba kumvwanyikisha. Mikuku ipi ne bipelu byapela kechi bishupa kwibikwatakanya ne. Mwakonsha kuvwangamo ne mikuku yalepa kuba’mba ñambilo ibulenga kuchibaika. Bino milanguluko yo mukeba bantu kubula kulubamo, yambai mu byambo byapela ne mu mikuku yabula kuzhobakana.

Byambo Byapusana Pusana ne Kuluñamika mu Ñambilo. Byambo byawama byaubatu mbwee. Mu kifulo kya kwambangatu byambo bintutu bimo kimye kyonse, ambainga byambo byapusana pusana. Kino kikalengela ñambilo yenu kuwama ne kumvwanyika. Mwakonsha kuyuka byepi byambo byavula?

Kimye kyo mubena kutanga, shabulai pa byambo byonse byo mwabula kumvwisha ne kwibimona mu kipongo kya byambo umvwe muji nakyo mu mulaka wenu. Salai byobyo byambo byo mwabula kuyuka, ne kwibikishako kwibyamba pa kimye pafwainwa. Monai’mba mubena kwibitela bulongo kabiji ne kwibyambila mu bintu mo byafwainwa kwibyambila kuba’mba bantu bomvwe kyo mubena kwamba, kechi kubatu’mba bemutote ne. Kuyuka byambo byavula kukemulengela kwamba byambo byapusana pusana mu ñambilo yenu. Bino mwafwainwa kujimuka—mambo inge muntu keatelele byambo mungi nangwa kwibyambila mwabula kufwainwa, bakwabo bakonsha kumumona’mba kechi wayuka kyo abena kwambapo ne.

Nkebelo yetu ya kuyukilapo byambo bikwabo ke ya kukeba kuyuka kwamba bulongo, kechi ya kuba’mba bantu betutote’mba bo bayuka bintu ne. Ñambilo yazhobakana ne byambo byalepa bilengelatu bantu kutotako ñambi. Nkebelo yetu yafwainwa kwikala ya kubulako bakwetu bintu byanema kabiji ne kwibalengela kwibyumvwa bulongo. Vulukai kishimpi kya mu Baibolo kyaamba’mba: ‘Njimi ya ba maana imwesha maana byo awama.’ (Mana. 15:2) Kwamba byambo byawama kabiji byapela, kulengela ñambilo yetu kutundaika ne kukosesha bantu mu kifulo kya kwibomvwisha mukose ne kufumyako muchima.

Byo mubena kuya na kuyukilapo byambo bikwabo, ingijishainga byambo bibena kukebewa. Byambo bibiji byakonsha kwipasha pano bino saka byapusanako pacheche mu ndumbulwilo umvwe byaambiwa ku bintu byapusana pusana. Umvwe mwayuka kino, mukalumbululanga bintu bulongo kabiji kechi mukakozhanga ku michima bantu bo mubena kwambako ne. Telekeshainga ku bantu bayuka kwamba bulongo. Mu bipongo bya byambo bimo, byambo bijimo panembwa ne byambo bikwabo bipashako kabiji ne byapusanako mu ndumbulwilo. Onkao mambo, kechi mukayukatu byambo byapusana pusana byo bipana mulanguluko umo ne, bino mukayuka ne byo byapusana mu ndumbulwilo. Kino kikwasha bingi inge kya kuba mubena kukeba kyambo kyafwainwa kulumbulwilamo kintu kyo mukeba kwamba. Saka mukyangye kutendeka kwamba kyokyo kyambo, monai’mba mwayuka byo kyalumbulula, bya kwikitela kabiji ne kimye po mwakonsha kwikyambilamo.

Bipelu bibena kulumbulula kintu kimo bilengela bantu kumvwisha kyo mubena kwambapo kukila bipelu byalumbulula bintu byavula. Ñambi wakonsha kwamba’mba: “Pa kyokya kimye, bantu bavula bakolelwe.” Nangwa wakonsha kwamba’mba: Byo papichile bañondo bachechetu “panyuma ya Nkondo itanshi ya Ntanda yonse, bantu bafika ku 21,000,000 bafwile na kikola kya kipwizhipwizhi.” Kyakonsha kukwasha bingi umvwe ñambi walumbulula bulongo mo atazha pa kwamba’mba “pa kyokya kimye,” “bantu bavula,” ne “bakolelwe.” Pa kuba’mba mulumbulule bulongo bintu mu jino jishinda, mwafwaiwa kuyuka bulongo bishinka byakwatankana na mutwe ye mubena kwambapo kabiji ne kusala bulongo byambo.

Kwamba byambo bibena kukebewa kwakonsha kwimukwasha kulumbulula kishinka mu byambotu bicheche. Bino kwamba byambo byavula kulengela bintu byo mubena kwambapo kubula kumvwanyika. Ñambilo yapela ilengela bantu kukwatakanya bishinka bikatampe ne kubula kwibilubamo. Ikwasha kulumbulwila bulongo bantu maana alumbuluka a kuyuka bintu. Mfunjishisho ya Yesu Kilishitu yawamine bingi mambo waambanga byambo byapela kumvwa. Funjilai kwi aye. (Monai bya kumwenako byanembwa mu Mateo 5:3-12 ne Mako 10:17-21.) Ambainga na kushinkamika saka mwingijisha byambo byo mwasala bulongo.

Byambo Bimwesha Bulume, Bintu byo Twiumvwa kabiji ne Kuwamisha Mulaka. Byo mubena kuyukilapo byambo bikwabo, kange mulangulukengatu pa byonkabyo ne, bino langulukainga ne pa byambo bimwesha kintu byo kiji. Kya kumwenako, langulukai pa byambo bimwesha bulume, byambo biwamisha kintu kabiji ne bipelu bimwesha kukasuluka, lusa ne kusumininwa.

Mu Baibolo muji ñambilo ya uno mutundu ya kulengela kuyuka kintu kyo babena kwambapo byo kiji. Kupichila mwi ngauzhi Amosi, Yehoba wakambizhe’mba: ‘Kebaiko byawama, kechi byatama ne . . . Shikwai bubi, temwaiko byawama.’ (Amo. 5:14, 15) Ku Mfumu Saulo, ngauzhi Samwela waambile’mba: ‘Yehoba wimuvutula bufumu bwa bena Isalela ja lelo.’ (1 Sam. 15:28) Pa kwamba kwi Ezikyo, Yehoba waambile ñambilo ya kukankalwa kulubamo, amba: ‘Ba mu kisaka kya Isalela bo bantu bakosa bilungi, baji na michima yauma.’ (Ezi. 3:7) Byo aambilenga pa kubaya kwa bundengamambo bwa bena Isalela, Yehoba washikishe’mba: ‘Muntu amwibile Lesa nyi? Bino anweba mubena kungibila.’ (Mala. 3:8) Pa kulumbulula bantu baesekelwe na mambo a lwitabilo lwabo mu Babilona, Danyela washimwine byo kyajinga’mba, ‘Nebukaneza wayujile na bukaji’ mambo a ba Shadalaka ne Meshaka ne Abedenego bakaine kupopwela kipashañano kyanji, onkao mambo wakambizhe’mba bebataye mu ‘kisha kya mujilo.’ Pa kuba’mba etukwashe kumvwisha kisha kya mujilo byo kyatwile kyuya, Danyela washimwine’mba mfumu wakambizhe bakalume banji ‘kutwisha kyuya kisha kya mujilo kukila pa jitanu na jibiji po kikelwa kubilwa’—kyatwile bingi kyuya kya kuba kyalengejile ne bakalume ba mfumu kufwa byo bafwenyenye kwipi. (Da. 3:19-22) Byo aambilenga ku bantu ba mu Yelusalema saka kwashalatu pacheche amba afwe, Yesu waambile kufuma mu muchima amba: ‘Javula bingi jo nasakile kwibakonkenya pamo baana bobe nobe kyaje ukonkenya twana twanji mu byapi byanji, kabiji anweba kechi mwaswile ne! Talai! nzubo yenu imushajila ke masala.’—Mat. 23:37, 38.

Byambo byo mwasala bulongo byakonsha kulengela bantu bo mubena kwambako kufwanyikizha bintu byo biji. Umvwe kemwambe byambo bibena kwibafika pa muchima, banteleki benu “bakamona” ne “kukwata” bintu byo mubena kwambapo, “bakatompa” ne kununkula “bwema” bwa kajo ko mubena kwambapo, kabiji ne “kumvwa” mawi a bintu byo mubena kulumbulula kabiji ne bantu bo mubena kwambapo. Bantu bakatelekesha bingi byo mubena kwamba mambo mubena kwibalengela kumona byobyo bintu nobe bibena kubiwa pa kyonkakyo kimye.

Byambo bimwesha bintu byo biji byakonsha kulengela bantu kuseka nangwa kujila. Byakonsha kupana luketekelo, kutekenesha muntu wa binyenge kabiji ne kumulengela kwikala na butemwe bwa kutemwa Mulenga wetu. Bantu kuzhokoloka ntanda yonse kibakwasha bingi kwikala na luketekelo na mambo a byambo bitanwa mu Baibolo nabiji biji mu Salamo 37:10, 11, 34; Yoano 3:16; ne Lumwekesho 21:4, 5.

Pa kutanga Baibolo ne mabuku a ‘kalume wa kishinka kabiji wa maana,’ mukatananga byambo byapusana pusana ne bipelu. (Mat. 24:45) Kechi mwafwainwa kwibitangangatu mwabwela mwibilubamo ne. Salaipo bimo byo mwatemwa ne kwibyambanga mu ñambilo yenu ya kimye kyonse.

Ñambilo Yaswañana na Mulakazhilo. Bantu bamo bamona’mba kechi kimye kyonse ñambilo yabo kyo iswañana na mulakazhilo ne. Pano bakonsha kubapo ka?

Inge mukiji ku sukulu, shukilwai kino kimye kufunda mulakazhilo wawama ne kusala bulongo byambo. Umvwe kechi mwayuka ene mambo mizhilo imo ya mulakazhilo o yaikelako ne, ipuzhai mufunjishi wenu. Kange mufundengatu mulakazhilo na mambo a kukebatu kumuyuka ne. Mulanguluko ye muji nanji wapusana na wakonsha kwikalapo na bakwenu mo mufunjila. Anweba mukeba kwikala wa mwingilo wingila bulongo wa mambo awama.

Ibyepi umvwe mwakoma kala kabiji mulaka ye mubena kwamba pa kino kimye kechi ye mwakomenamo ne? Nangwa kampe kechi mwajingapo na jishuko ja kufunda mulaka wenu bulongo ne. Kulefulwa ne. Ibikishaiko kufunda mulaka wenu bulongo na mambo a kukeba kusapwila mambo awama. Mizhilo yo twayuka pa mambo a mulakazhilo, twiifunjila ku bakwetu umvwe kebambe. Onkao mambo, telekeshainga umvwe bañambi bayuka kwamba kebambe majashi. Umvwe kemutange Baibolo ne mabuku alumbulula Baibolo, monai mikuku ya byambo byo yanembwa, byambo byo bebingijisha pamo kabiji ne mo bebingijishisha. Ne anweba ñambilo yenu ikalenga byonka biji byobyo byambo byo mubena kumona.

Bantu bakaya bisela bya kisangajimbwe ne banyimbi bakonsha kwamba byambo ne ñambilo yabula kuyilamo na mulakazhilo. Bantu batemwa bingi kulondela byamba bantu ba uno mutundu. Bantu bapotesha bizhima ne bakwabotu baji na byubilo bya bumbanzhi nangwa bya bunya, javula bekala na ñambilo yabo yo bamba, kwalula byambo ne kwibilengela kumvwanyikila mungi na mo bebiyukila bantu. Bena Kilishitu kechi bafwainwa kulondela bantu ba uno mutundu ne. Mambo umvwe ketwambe byonka byo bamba abo, ko kuba’mba tubena kwipashañanya ku ba panopantanda ne ku bwikalo bwabo.—Yoa. 17:16.

Ambainga byambo byawama moba onse. Umvwe kemubule kwamba bulongo mu misambo ya moba onse, kechi mukakonsha kwamba bulongo pa bimye biikajila ne. Pano bino, umvwe mwingijisha ñambilo yawama kimye kyonse mu bwikalo bwenu, kikemupelela bingi kwamba bulongo umvwe muji pa mutuntamo nangwa umvwe mubena kusapwila bukine ku bantu.