Bakamonyi Ba Kwa Yehoba Babingile Mambo Panyuma Ya Kumanama Pa Myaka Yavula!
KUNO kwibamanyika kwatendekele mu 1995 kabiji kwatwajijile pa myaka 15. Pa ino myaka yonse, bena Kilishitu ba kine mu Russia bebamanyikilenga ku balwanyi babo ne kwibakanya kwingila mwingilo wabo. Bano balwanyi bakebelenga kulekesha mwingilo wa Bakamonyi ba kwa Yehoba mu muzhi mukatampe wa Moscow ne mu mizhi ikwabotu. Nangwa byonkabyo, Yehoba wakwashishe balongo ne banyenga ba bukishinka mu Russia kubinga mambo. Pano ki ka kyalengejile kwibamanyika?
BAKASULUKILE JIKWABO KWINGILA MWINGILO WABO!
Ku ntendekelo ya mwaka wa 1990, balongo betu mu Russia bebaswishishe jikwabo kutendeka kwingila mwingilo wabo ye bebakainye mu 1917. Mu 1991, bebaswishishe ku kafulumende wa Soviet Union wa mu kino kyalo kya Russia kutendeka kwingila mwingilo wabo. Kafulumende wa Soviet Union byo afuminepo, kafulumende wa katataka wa Russia naye waswishishe Bakamonyi ba kwa Yehoba kutwajijila kwingila mwingilo wabo. Kunungapo, uno kafulumende wa katataka waswishishe kishinka kya kuba’mba kafulumende wa kala wamanyikilenga Bakamonyi na mambo a bupopweshi bwabo. Mu 1993, Kipamo Kitala pa Bunchibamambo mu muzhi wa Moscow kyaswishishe Bakamonyi ba kwa Yehoba ba mu muzhi wa Moscow kwingila mwingilo wabo kwesakana na mizhilo ya kafulumende. Kabiji mu yenka uno mwaka, kafulumende wa Russia walengele mizhilo ya katataka ya kuswisha bantu kwisajila abo bene bupopweshi bo bakeba. O ene mambo mulongo umo o aambijile’mba, “Kechi twalangulukilepo’mba kulutwe na lwendo tukekalapo na lūsa lwa uno mutundu ne!” Wanungilepo’mba, “Twapembelejile pa myaka 50 pa kuba’mba kino kyubiwe!”
Balongo ne banyenga mu Russia baingijishe kino ‘kimye kyawama’ kwingilako pakatampe mu mwingilo wa kusapwila kabiji bantu bavula bafunjile bukine. (2 Timo. 4:2) Mwanamukazhi umo waambile’mba, “Bantu bavula batemenwe bingi buno bupopweshi.” Kechi papichile ne kimye kyabaya ne, kibelengelo kya basapwishi, bapainiya ne bipwilo kyayile bingi palutwe. Kutendeka mu 1990 kufika mu 1995, kibelengelo kya Bakamonyi mu muzhi wa Moscow kyaijileko palutwe kufuma pa 300 kufika pa 5,000! Bakalume ba Yehoba byo bayilenga na kuvula, bantu bamanyikanga Bakamonyi baakaminwe. Pa kino kimye, bano balwanyi batendekele jikwabo kumanyika bantu ba Lesa kabiji ne kwibatwala ku makochi. Kuno kumanyikwa ne kwibatotolwesha kwaubiwe mu bipungu bina pa kubatu’mba mambo apwe.
BATENDEKELE KUPESAPESA BAKAMONYI KUKEBA KUYUKA UMVWE BAJINGA BAMBANZHI
Kipungu kitanshi kya kwibamanyika kyatendekele mu June 1995. Jibumba jimo ja mu muzhi wa Moscow jitundaika kipwilo kya mu Russia kya Orthodox Church, jabepejile balongo betu amba babena kwivwanga mu byubilo bya bumbanzhi. Jino jibumba jibepekezhenga kukwasha ba mu bisemi bazhingijilenga pa mambo a bena kwabo nangwa baana babo baishile kwikala Bakamonyi ba kwa Yehoba. Mu June 1996, bashayuka ba kafulumende batendekele kupesapesa’mba bamona umvwe kya kine Bakamonyi ba kwa Yehoba bajinga bambanzhi, pano bino kechi bebataine na mambo ne. Nangwa byonkabyo, jibumba jintutu jimo ja mu muzhi wa Moscow jabepejile balongo betu jikwabo pa mambo antutu amo a bumbanzhi. Bano bashayuka bapesele pesele jikwabo, pano bino bataine’mba bintu byonse byaambiwenga pa balongo betu byajinga bya bubela. Nangwa kyajinga bino, jino jibumba ja mu Moscow kechi jalekeletu ne, jabepejile balongo betu jikwabo kimye kya busatu pa mambo antutu amo a bumbanzhi. Kabiji bashayuka batendekele jikwabo kupesapesa Bakamonyi ba kwa Yehoba pa mambo a bumbanzhi, pano bino, kechi bebataine na mambo ne. Jibumba ja mu Moscow jabepejile jikwabo Bakamonyi kimye kya buna kabiji kintutu kimo mutotolweshi wa mu kochi kechi wibataine na mambo ne. Na mambo a kubula kutondwa, jibumba jintutu jimo jaambile’mba Bakamonyi bebapesepese jikwabo. Kyapeleleko, pa 13 April, 1998, shayuka mukwabo wa kafulumende waimikile ano mambo.
Shabyambo umo wamulume wajinga mu ano mambo waambile’mba “kwamwekele kintu kimo kya kukumya bingi.” Nangwa byonkabyo, mwanamukazhi wimenako batotolweshi bakwabo wapesele peselenga pa mambo a Bakamonyi kimye kya butanu, waitabizhe kuba’mba Bakamonyi kechi bajingapo na mambo a bumbanzhi ne, pano bino waambile’mba balongo betu bafwainwa kupewamo mambo. Uno mwanamukazhi mutotolweshi wabepejile Bakamonyi ba kwa Yehoba ba mu muzhi wa mu Moscow amba bakatezhenga bantu mu kyalo kya Russia. Mutotolweshi mukwabo wamulume wingijila ku kibunji kya kabeta ka buyeke bwa Moscow waitabizhe kuba’mba kine Bakamonyi bafwainwa kupewamo mambo a kukatazha bantu.a Pa 29 September, 1998, kutotolola kwatendekele mu kochi mukwabo mu nkambi ya Golovinsky. Kipungu kya bubiji kya kutotolwesha Bakamonyi kyatendekele.
BAIBOLO MU KOCHI
Mu kochi wa ku kabeta ka ku buyeke bwa Moscow mwavujile bantu, Mutotolweshi wa jizhina ja Tatyana Kondratyeva walukukile Bakamonyi kwingijisha muzhilo ye balengele mu 1997, waambilenga pa bupopweshi bwa Islam, Judaism, Buddhism ne bwa bena Kilishitu bwa Orthodox kuba’mba bo bwine bwafwainwe kwikala mu muzhi wa Moscow.b Uno muzhilo walengela bupopweshi bukwabo kukankalwa kuswishiwa. Kabiji waswisha makochi kukanya bupopweshi buleta lupato. Kupichila mu kwingijisha uno muzhilo, mutotolweshi wabepejile Bakamonyi ba kwa Yehoba amba baleta lupato ne konauna bisemi kabiji waambile’mba bafwainwa kwibalekesha.
Shabyambo wamulume umo waimenejilengako balongo betu washikishe’mba: “Bañanyi mu Kipwilo kya mu muzhi wa Moscow babena kulala muzhilo kabiji ne kuleta lupato?” Mutotolweshi wamukazhi kechi watongwelepo muntu nangwa umo ne. Nangwa byonkabyo, waambile’mba mabuku a Bakamonyi ba kwa Yehoba alengela bantu kushikwa bupopweshi bukwabo. Pa kukeba kushiina bantu, watangile magazini a Kyamba kya Usopa ne Awake! kabiji ne mabuku etu akwabo (monai peulupo). Byo bamushikishe’mba ano mabuku aleta byepi lupato, waambile’mba: “Bakamonyi ba kwa Yehoba bafunjisha amba bo bonkatu baji na bupopweshi bwa kine.”
Shabyambo umo Kamonyi wa kwa Yehoba, wapele mutonyi ne shabyambo wa mu kochi Baibolo kuba’mba batange Efisesa 4:5 waamba’mba: “Kujitu Nkambo umo, lwitabilo lumo ne lubatizhilo lumo.” Na ma Baibolo mu maboko abo, mutonyi, mutotolweshi wa mu kochi ne shabyambo Kamonyi batendekele kwisamba binembelo nabiji Yoano 17:18 ne Yakoba 1:27. Mutonyi washikishe’mba: “Nanchi bino binembelo bilengela bantu kushikwa bupopweshi bukwabo nyi?” Mutotolweshi wakumbwile’mba, kechi wayukile mwatala binembelo bya mu Baibolo ne. Shabyambo Kamonyi wamwesheshe mabuku a kipwilo kya Orthodox Church kya mu Russia aamba bintu byatama pa Bakamonyi ba kwa Yehoba ne kwipuzha’mba: “Nanchi bino byambo byatama bilala mizhilo ya kafulumende nyi?” Mutotolweshi wakumbwile jikwabo amba: “Kechi nayuka mwatala binembelo bya mu Baibolo ne.”
KWIBABEPELA KWA KUBULA BISHINKA
Mutotolweshi byo abepejilenga Bakamonyi ba kwa Yehoba amba bonauna bisemi, waambile’mba kechi basekelela moba a kukokoloka nabiji juba ja Kiminshiminshi ne. Nangwa byonkabyo, panyuma uno mutotolweshi wamukazhi waambile’mba mizhilo ya mu Russia kechi iswisha bantu kusekelela Kiminshiminshi ne. Bena Russia bonse kubikapo ne Bakamonyi ba kwa Yehoba baji na lūsa lwa kwisajila abo bene byo bakeba. Kabiji mutotolweshi waambile’mba Bakamonyi ba kwa Yehoba ‘kechi baleka baana babo kukokoloka nangwa kuba bintu bibaletela lusekelo ne.’ Nangwa byonkabyo, kimye kyo bamushikishe, waambile’mba ukyangye kwisambapo kala na baana ba Bakamonyi. Mutonyi byo ashikishe Mutotolweshi umvwe kya kuba wakipwilapo kala na Bakamonyi ba kwa Yehoba, uno mutotolweshi wakumbwile’mba: “Na kubako ka.”
Uno mutotolweshi waambijile shayuka wa mu kipatela ubuka bantu bavulañana bongo kuba’mba ambepo milangwe yanji. Waambile’mba kutanga mabuku etu kulengela bantu kuvulañana bongo. Shabyambo Kamonyi byo aambile’mba byambo bya shayuka wa mu kipatela ubuka bantu bavulañana bongo byakwatankana na byanembele bantangi ba mu kipwilo kya Orthodox Church mu Moscow, uno shayuka waitabizhe’mba kine waambile byambo bintutu bimo byaambilepo bantangi ba Orthodox Church. Byo batwajijile na kumwipuzha, waambile’mba kechi wakibukapo kala Bakamonyi ba kwa Yehoba ne. Pano bino, shayuka mukwabo wa mu kipatela ubuka bantu bavulañana bongo, waambile’mba wisambile na Bakamonyi ba kwa Yehoba kukila pa 100 mu muzhi wa Moscow. Wataine kuba’mba bajitu bulongo, kechi bavulañana ne. Kabiji wanungilepo’mba panyuma ya kwikala Bakamonyi, bano bantu banemekele bingi bupopweshi bukwabo.
TWABINGILE MAMBO, PANO BINO KECHI APWILE NE
Pa 12 March, 1999, mutonyi waimikile mambo ne kusala bantu batanu bafunda kuba’mba batange ne kuyuka mabuku a Bakamonyi ba kwa Yehoba byo aji. Pa kyokya kimye, Kipamo Kikatampe Kitala pa Bunchibamambo mu kyalo kya Russia nakyo kyasajijile jimo bantu bafunda kuba’mba batange ne kuyuka mabuku etu byo aji. Pa 15 April, 1999, bano bantu bafunda bo basajile ku kipamo babwezhezhe sawakya amba, kafwako bintu byatama byo bataine mu mabuku etu ne. Onkao mambo, pa 29 April, 1999, Kipamo Kikatampe Kitala pa Bunchibamambo kyaswishishe jikwabo Bakamonyi ba kwa Yehoba kwingila mwingilo wabo. Nangwa kya kuba kechi batainemo byatama mu mabuku etu ne, kochi wa mu muzhi wa Moscow wakaine’mba kanatu bantu bakwabo bafunda bapesepese jikwabo mabuku etu. Kino kyaletele lukatazho mambo kino Kipamo Kikatampe kya mu Russia kyayukile kuba’mba Bakamonyi ba kwa Yehoba ke bupopweshi bulondela mizhilo ya kafulumende. Kabiji pa kimye kimotu kochi wa mu muzhi wa Moscow wibapesele peselenga na mambo a kuba’mba bantu babena kwibambapo’mba balala mizhilo ya kafulumende.
Panyuma ya kupitapo myaka ibiji, mambo atendekele jikwabo. Pa 23 February 2001, Mutonyi, aye Yelena Prokhorycheva wachibile mambo. Panyuma ya kupesapesa sawakya waletele bantu bafunda bo atumine, waambile’mba: “Kechi pajipo mambo a kulekesha Bakamonyi ba kwa Yehoba mu Moscow kwingila mwingilo wabo ne.” Kyapeleleko, kochi wachibile amba balongo betu kechi bajingapo na mambo ne, bebabepejilengatu! Nangwa byonkabyo, mutotolweshi mwanamukazhi wakaine byachibile Mutonyi kabiji walobele jikwabo ku kochi mukwabo wa Moscow City. Byo papichile bañondo basatu, pa 30 May, 2001, uno kochi wakaine byachile Mutonyi, aye Prokhorycheva. Uno yenka kochi wakambizhe kwamba ano mambo jikwabo kwingijisha shabyambo wa mu kochi muntutu umo, bino kechi mutonyi wachibile mambo ne. Kino kyalengejile kipungu kya busatu kya mambo kutendeka.
BETUFWISHISHE NA MAMBO, BINO KECHI YO YAJINGA MPELO NE
Pa 30 October, 2001, Mutonyi, aye Vera Dubinskaya watendekeshe ano mambo.c Mutotolweshi, aye Kondratyeva wapelemo jikwabo mambo Bakamonyi ba kwa Yehoba amba babena kuleta lupato, pano bino, wanungilepo’mba Bakamonyi ba kwa Yehoba mu Moscow bafwainwa kwibalekesha kwingila mwingilo wabo kuba’mba bazhikijilwe. Pa kumvwa bino, ponkapotu Bakamonyi bonse 10,000 mu Moscow banembele nkalata ku kochi ya kubula mutonyi amba kechi bakeba’mba “bazhikijilwe” kwesakana na byaambile mutotolweshi ne.
Mutotolweshi mwanamukazhi waambile’mba kechi wafwainwe kusolola bishinka bya kumwesha’mba Bakamonyi bajinga na mambo a kuba bintu byatama ne. Waambile’mba, Bakamonyi ba kwa Yehoba bebafwishishe na mambo a mabuku ne mafunjisho abo, kechi byubilo byabo ne. Kabiji waambile’mba uketa muntu umo wa mu kipwilo kya Orthodox Church kwikala kamonyi wa kumwimenako. Bino byambo byanji byamwesheshe patoka’mba bantangi mu kino kipwilo bo bajinga kulutwe kukeba kulekesha mwingilo wa Bakamonyi. Pa 22 May, 2003, mutonyi wakambizhe jikwabo amba bantu bafunda batange ne kuyuka mabuku a Bakamonyi ba kwa Yehoba byo aji.
Pa 17 February, 2004, mambo atendekele jikwabo kuba’mba bapituluke mu bishinka byapesele bantu bafunda. Abe bantu bafunda bataine’mba mabuku etu atundaika bantu “kulama bulongo bisemi byabo ne kunemeka lunengezho lwa masongola” kabiji bataine’mba mabuku etu “kechi” aleta lupato kwesakana na byaambilenga bantu ne. Bantu bakwabo bafunda nabo baitabizhe. Mutonyi waipwizhe shayuka wa bya bupopweshi amba: “Mambo ka Bakamonyi ba kwa Yehoba o basapwila?” Wakumbwile’mba: “Mwina Kilishitu yense wafwainwa kusapwila. Bino byo byaambiwa mu Mambo awama kabiji Kilishitu wakambizhe baana banji ba bwanga kuya na kusapwila mwaya ntanda yonse.” Nangwa byonkabyo, pa 26 March, 2004, mutonyi walekeshe Bakamonyi ba kwa Yehoba mu Moscow kwingila mwingilo wabo. Pa 16 June, 2004, kochi wa Moscow City waitabizhe byachibile mutonyi.d Kwamba pa nchibilo ya ano mambo, Kamonyi waingila pa kimye kyabaya waambile’mba: “Mu kimye kya kafulumende wa Soviet Union, bena Russia kechi bayukile Lesa ne. Lelo jino, ke ba mu kipwilo kya Orthodox Church.”
Balongo betu baubilepo byepi byo bebalekeshe mwingilo wabo? Baubile byonka byaubile Nehemiya wa kala. Mu moba anji, balwanyi ba bantu ba Lesa byo bamukainyenga kushimukulula Yelusalema, Nehemiya ne bantu banji kechi balekele mwingilo wabo na mambo a kwibamanyika ku balwanyi babo ne. Onkao mambo, batwajijile ‘kushimukulula’ ne kwikala na “muchima wa kwingila.” (Ne. 4:1-6) Po pamotu, balongo betu ba mu muzhi wa Moscow kechi balekele balwanyi babo kwibalekesha kwingila mwingilo wa kusapwila mambo awama ubena kubiwa lelo jino ne. (1 Pe. 4:12, 16) Baketekejile kuba’mba Yehoba ukebazhikijila kabiji benengezhe kumanama mu kipungu kya buna kya kwibatotolwesha.
BEBAMANYIKILE KYABAYA BINGI
Pa 25 August 2004, balongo betu banembele makalata avula bingi a kwijizhañanya kwi Kremlin Vladimir Putin wajinga ndamakyalo wa mu Russia pa kyokya kimye. Ano makalata anembelwe ne kusainwa na balongo kukila pa 315,000 bejizhañenyenga pa mambo a kwibalekesha mwingilo wabo. Pa kyonka kino kimye, bantangi ba mu kipwilo kya Orthodox Church bamwesheshe patoka byubilo byabo byatama. Ntangi umo waimenejilengako kino kipwilo waambile’mba: “Kechi tukeba Bakamonyi ba kwa Yehoba kwingila mwingilo wabo ne.” Ntangi umo wa Bamozilemu waambile’mba kulekesha Bakamonyi kwingila mwingilo wabo kwajinga kintu “kyanema bingi.”
Bena Russia bamo batemenwe Bakamonyi ba kwa Yehoba byo bebalekeshe mwingilo wabo kabiji batendekele ne kwibamanyika. Bakamonyi bamo byo basapwijilenga mu Moscow, bebafumfwile bimfumfwa ne kwibapantaula bibaka ku balwanyi babo. Mwanamulume umo washinta wapangile nyenga yetu mu kishimikwa ne kumupanta kibaka munyuma wapona panshi kabiji wabwela wamunyanta ne ku mutwe. Uno nyenga wakebelenga ba kumutwala ku kipatela; pano bino, bakapokola kechi bateleko muchima kuba’mba bamukwashe ne. Bakamonyi bakwabo bebakwachile ku bakapokola, kwibakopa bipikichala, kwibafwachikisha byala ne kwibalamina mu kaleya bufuku bonse. Bakulumpe ba bishimikwa mu Moscow bebachinyishe’mba bakebapanga makito umvwe batwajijila kuswisha Bakamonyi kupwila mu bishimikwa byabo. Kechi papichile ne kimye kyabaya ne, bipwilo bya Bakamonyi batendekele kwibitana bishimikwa mwa kupwila. Bipwilo makumi ana byatendekele kwingijisha Nzubo ya Bufumu imo yajinga na bibamba bina. Kipwilo kimo kyatendekanga lukelo na kimye kya 07:30. Kalama wenda washimikizhe’mba: “Basapwishi banyamukanga lukelo na kimye kya 05:00 pa kuya na kupwila kabiji kukila pa mwaka umo, batwajijile kuba bino na muchima yense.”
MAMBO ALENGEJILE BANTU ‘KWIBASAPWILA’
Pa kumwesha kuba’mba byafuukwile kochi wa Moscow kechi byaijilemo na mizhilo ya kafulumende ne, bashabyambo betu balombele bukwasho kufuma ku Kochi Mukatampe wa mu Europe Utala pa Lūsa lwa Bantu (European Court of Human Rights). (Monai kakitenguluzha kaamba’mba “Ene Mambo o Bapitulukijilemo Jikwabo mu Mambo Achibile Kochi wa mu Russia, mu Kyalo kya France,” kaji pa jipa 6.) Panyuma ya kupitapo myaka itanu na umo, pa 10 June, 2010, uno Kochi Mukatampe wachibile’mba Bakamonyi ba kwa Yehoba kechi bazhachilwe na mambo o bebabepejilenga ne!e Uno Kochi wapitulukilemo mu mambo onse o betubepejile kabiji bataine’mba ano mambo ajinga a bubela. Kabiji yenka uno Kochi waambile’mba kafulumende wa mu Russia wajinga na lūsa lwa “kutalapo bulongo ne kolola mambo achibile Kochi wanji a kulekesha Bakamonyi ba kwa Yehoba mwingilo wabo.”—Monai kakitenguluzha kaamba’mba “Byachibile Kochi,” kaji pa jipa 8.
Kochi Mukatampe wa mu Europe waambile’mba Kipamo kya Europe Kitala pa Lūsa lwa Bantu (European Convention on Human Rights) kizhikijila Bakamonyi ba kwa Yehoba kechi mu kyalo kya Russia kyonkatu ne, bino ne mu byalo bikwabo 46 byanembesha kwikala mu Kipamo kikwabo Kitala pa Lūsa lwa Bantu kitelwa’mba Council of Europe. Kunungapo, na mambo a mwatala mizhilo ne bishinka bikwabo byavwangiwamo, kyafuukwilwepo kuba’mba bamitonyi bonse, bashabyambo, bantu balenga mizhilo ne bantu bonse mwaya ntanda bafunda pa lūsa lwa bantu, bafwainwe kwibabula byachibile uno Kochi. Mambo ka? Ke na mambo a kuba’mba, pa kuchiba mambo, Kochi Mukatampe kechi walondejiletu kubingisha kutanu na kusatu ko abingishe Bakamonyi ba kwa Yehoba kunyuma ne, bino walondejile ne pa kubinga kwabingile Bakamonyi mu makochi akatampe a mu byalo bitanu na bina, ko kuba’mba kyalo kya Argentina, Canada, Japan, Russia, South Africa, Spain, United Kingdom, ne kya United States. Bino byakumwenako kubikapo lukabisho lwafuminenga kwi shabyambo wa mu Kochi wa mu Moscow kwalengela Bakamonyi ba kwa Yehoba mwaya ntanda yonse kwikala na bishinka bya kwibakwasha kuzhikijila lwitabilo lwabo ne mwingilo wabo.
Yesu waambijile baana banji amba: ‘Bakemutwala ku bene bandamakyalo ne ku bamfumu na mambo a amiwa kuba’mba mwibasapwile abo ne ba mu bisaka bikwabo bintu byo mwaitabila.’ (Mat. 10:18) Lumanamo lo bapichilengamo na kwibatotolwesha mu makochi lwaubiwe pa myaka jikumi na itanu kunyumakwe, lwalengejile balongo betu kuyukanyikisha jizhina ja Yehoba mu muzhi wa Moscow ne mu mapunzhatu akwabo kukila kala. Byonse Bakamonyi ba kwa Yehoba byo bapichilengamo, mu makochi ne byo bebachibijile mambo ku kochi mukatampe wa mu kibunji kya Europe, byalengela bantu ‘kwibasapwila’ kabiji kino kyalengela ne ‘mambo awama kuyilako palutwe.’ (Fili. 1:12) Lelo jino, umvwe Bakamonyi mu Moscow baya na kusapwila, bavula bazhingila ne kwamba’mba, “Nanchi anweba bantu kechi bemukainye kusapwila nenyi?” Buno bwipuzho javula bulengela balongo betu kulondolwela bantu bintu byo twaitabilamo. Kafwako kintu nangwa kimo kyakonsha kwitulekesha kwingila mwingilo wetu wa kusapwila Bufumu ne. Tubena kulomba’mba Yehoba atwajijile kupesha ne kukosesha balongo ne banyenga yetu bachinchikile mu kyalo kya Russia.
[Tubyambo twa mushi]
a Ano mambo beanembeshe pa 20 April, 1998. Byo papichile milungu ibiji, pa 5 May, 1998, Kipamo Kitala pa lūsa lwa bantu (European Convention on Human Rights) kyaswishishe ano mambo kwikalako.
b Pepala wa byambo umo wa mu muzhi wa Moscow wanembelwe pa 25 June, 1999, waambile’mba “uno muzhilo bamulengele kufuma ku kipwilo kya Orthodox Church kya mu Russia, kibena kuba mukao mu kyalo kya Russia kabiji kibena kukebesha bingi kuba’mba Bakamonyi ba kwa Yehoba bebalekeshe.”
c Jino juba ja pa 30 October, 2001 jo juba jintutu jimo mu mwaka wa 1991 kafulumende wa mu Russia jo aitabizhe’mba kine kafulumende wa Soviet Union wamanyikilenga Bakamonyi ba kwa Yehoba na mambo a bupopweshi bwabo.
d Kuno kwibalekesha kwalengejile kushinka kipamo kya Bakamonyi kyaimenangako bipwilo byabo mu muzhi wa Moscow. Balwanyi babo baketekejile’mba kuno kwibalekesha kwakonsheshe kulengela balongo betu kukankalwa kwingila mwingilo wabo.
e Pa 22 November, 2010, bamitonyi bene bakulumpe batanu ba mu Kochi Mukatampe wa mu Europe Utala pa Lūsa lwa Bantu (Grand Chamber of the European Court of Human Rights) bakaine byakebelenga kafulumende wa mu Russia kuba’mba batwale jikwabo ano mambo ku bano bamitonyi bakulumpe batanu. Kukana kwa bano bamitonyi kwalumbulwilenga’mba kafulumende wa mu Russia wafwainwe kulondela byachibile bamitonyi batanshi ba mu yenka uno kochi pa 10 June, 2010.
[Kitenguluzha/Kipikichala pa peja 6]
Ene Mambo o Bapitulukijilemo Jikwabo mu Mambo Achibile Kochi wa mu Russia, mu Kyalo kya France
Pa 28 February 1996, kyalo kya Russia kinembeshe ku Kipamo kya mu Europe Kitala pa Lūsa lwa Bantu (European Convention on Human Rights). (Pa 5 May 1998, kafulumende wa Russia bamuswishishe kwikala mu kino Kipamo) Byo bebaswishishe kwikala mu kino Kipamo, kafulumende wa Russia waambile’mba bantu banji baji:
‘na Lūsa lwa kwisajila abo bene bupopweshi bwabo, lūsa lwa kupwila pa mazubo abo nangwa pa mvula bantu kabiji ne lūsa lwa kwalula bupopweshi bwabo umvwe bakeba.’—Kibaba 9.
‘na lūsa lwa kwamba ne kunemba bintu byo bakeba kabiji ne kubulako bakwabo bintu bimo.’—Kibaba 10.
‘na lūsa lwa kutanwa ku bipwilo bisamba pa mutende.’—Kibaba 11.
Bantu nangwa bipamo byo bamanyika ne boba babula kutondwa panyuma ya kwibatotolwesha mu makochi onse a mu yoyo mpunzha, bakonsha kutwala mambo abo ku Kochi Mukatampe Utala pa Lūsa lwa Bantu (European Court of Human Rights) uji mu muzhi wa Strasbourg mu kyalo kya France (wamweshiwa peulupo). Uno Kochi uji na bamitonyi 47 bafuma mu byalo 47 byanembeshe ku Kipamo kya mu Europe Kitala pa Lūsa lwa Bantu (European Convention on Human Rights). Uno Kochi uji bingi na bulume kabiji byalo byonse byanembeshe ku Kipamo kya mu Europe Kitala pa Lūsa lwa Bantu, byafwainwa kulondela byachiba uno Kochi.
[Kitenguluzha pa peja 8]
Byachibile Kochi
Panshipo paji bishinka bisatu byaambilepo kochi.
Mambo amo o bapelemo Bakamonyi ba kwa Yehoba ke a kuba’mba baleta lupato pa bisemi. Kochi wachibile’mba bebabepejilengatu. Waambile’mba:
“Ba mu kisemi babula bupopweshi, bo baleta lukatazho mambo kechi bakeba kuswa ne kunemeka lūsa lwa balongo babo baji mu bupopweshi, lwa kwisajila abo bene bupopweshi bo babena kukeba ne.”—Jifu. 111.
Kabiji Kochi kechi wataine bishinka mu byo bebabepejilenga Bakamonyi ba kwa Yehoba kuba’mba “bavulañanya bantu” na mafunjisho abo ne. Uno kochi waambile’mba:
“Kochi watana kuba’mba makochi a mu [Russia] kechi atongwelepo muntu nangwa umo ye bavulañenye na mafunjisho a Bakamonyi ba kwa Yehoba ne.”—Jifu. 129.
Bakamonyi ba kwa Yehoba bebabepejile jikwabo kuba’mba beipayisha abo bene kupichila mu kukana kwibabika mashi. Kochi wakaine’mba bino byonse bya bubela. Waambile’mba:
“Muntu mwine uji na lūsa lwa kuswa nangwa kukana jishinda ja kubukilwamo nangwa kwisajila mashinda akwabo a kubukilwamo kwesakana na lūsa lwapewa ku bantu lwa kwisajila abo bene bintu byo bakeba. Kyakumwenako, muntu mukulumpe wakolwa, uji na lūsa lwa kwifuukwila aye mwine umvwe kya kuba ukeba kumubika mashi pa kumutumbula nangwa pa kumubuka bikola bikwabo.”—Jifu. 136.