Mu muzhi wa Ninevwa mwajinga bishimikwa byawama bingi ne bibumbwaloba bikatampe
Nanchi Mwayuka Nyi?
Ñanyi kintu kyamwekejile muzhi wa Ninevwa kufuma kimye kya kwa Yona?
MU MWAKA wa 670 B.C.E., Bufumu bwa Asilya bo bufumu bwajinga bingi na bulume pano pa ntanda ponse. Keyala wa pa Intaneti wa kuba’mba The British Museum walumbulula’mba buno bufumu bwabayile bingi, “ku muzhika bwafikile ku kyalo kya Kipilusa kabiji ku musela bwafikile ku kyalo kya Iran, kabiji pa myaka imo bwalaminenga ne kyalo kya Ijipita.” Muzhi mukatampe mwaikalanga mfumu wajinga Ninevwa. Mu uno muzhi mwajinga bibumbwaloba ne bishimikwa byalepa bingi, mapunzha awama mwajinga maluba, bipango bikatampe, ne bishimikwa mo balaminanga mivungilo ne bintutu bikwabo. Bintu byonse byanembelwe kala mu muzhi wa Ninevwa bimwesha kuba’mba byonkatu byajinga bamfumu bakwabo ba Asilya, Mfumu Osenapa (Ashurbanipal) witelanga mwine amba “mfumu wa ntanda yonse.” Mu kimye kya bukalama bwanji, kyamwekelenga kuba’mba kafwako wakonsheshe kushinda Asilya ne Ninevwa ne.
Bufumu bwa Asilya bo bwajinga bufumubwajinga bingi na balume pa kyo kya kimye
Nangwa byonkabyo, kimye bufumu bwa Asilya kyo bwaikele bingi na bulume, ngauzhi wa Yehoba aye Zefwaniya waambijile jimo amba: ‘Yehoba ukatanyika kuboko kwanji ne konauna Asilya, kabiji ukalula Ninevwa, ke masala mwauma nobe mu kiselebwa.’ Kabiji ngauzhi Nahumi naye waambijile jino amba: “Pukulai siliva, pukulai ngolode! . . . Muzhi washalatu mwabula bantu, ke masalatu kabiji waonaika! . . . Yense ukakumona ukakunyema ne kwamba’mba, ‘Ninevwa bamonauna!’” (Zefwa. 2:13; Na. 2:9, 10; 3:7) Bantu byo baumvwine buno bungauzhi, kampe beipwizhenga’mba: ‘Kyakonsheka kubiwa kyo? Bufumu bwa Asilya buji na bulume bakonsha kwibushinda nyi?’ Bafwainwa balangulukilenga’mba kechi kyakonsheka ne.
Ninevwa washajiletu ke masala
Pano bino, kintu kyo babujilenga kulangulukapo kyo kyamwekele. Byo kwashajiletu pacheche mwaka wa 600 B.C.E. kufika, Asilya bamushinjile ku bena Babilona ne bena Media. Bantu balekele kwikala mu Ninevwa kabiji bantu balekele kuvuluka uno muzhi. Buku wa kuba’mba The Metropolitan Museum of Art in New York waamba’mba “pajinga uno muzhi kafwapo kyashalapo ne, kabiji bantu batangatu pa uno muzhi mu Baibolo.” Kipamo kya Biblical Archaeology Society kyaambile’mba byo kyafikilenga mu ma 1800, “kafwako nangwa muntu umo wayukilepo’mba kwajinga ne muzhi mukatampe wa bufumu bwa Asilya ne.” Bino mu 1845, shayuka upoya bya kupoyapoya aye Austen Henry Layard watendekele kupoya pajinga muzhi wa Ninevwa. Bintu byo ataaine byamwesheshe patoka kuba’mba muzhi wa Ninevwa wajinga muzhi wawama bingi.
Kufika kwa bungauzhi bwaambile pa muzhi wa Ninevwa kukosesha luketekelo lwetu kuba’mba bungauzhi bwa mu Baibolo bwaamba pa mpelo ya bakalama ba bumulwila ntanda bukafika.—Da. 2:44; Lum. 19:15, 19-21.