Na kati ya bampasi, nge lenda vanda na kundima ti Yehova ke sadisa nge

1-2. a) Wapi bamambu Bazwife yina vutuká na Yeruzalemi kutaná na yawu yina beto mpe ke na kutaná na yawu bubu yayi? b) Zonzila na bunkufi bamambu ya mpasi yina Bazwife kutaná na yawu. (Tala encadré “Bilumbu ya Agayi, ya Zakari na ya Esdrasi.”)

YA ME kuminá nge na kuvanda na manyongo samu na bilumbu yina ke kwiza? Ntangu ya nkaka, nge ke dyaka ve na kisalu, mpe nge zaba ve faso ya kukipe dikanda ya nge. Ya lenda vanda mpe ti nge ke na manyongo samu na dikanda ya nge samu ti muvusu ke na bwala, to ba ke na nyokolá Bambangi ya Yehova, to ba ke na niminá kisalu ya beto ya kusamuna. Nge ke na bwabaná kwandi mambu ya faso yayi ntangu yayi? Kana ni yawu, nge ke kuzwa bukindi na kutala faso Yehova sadisá bantu ya Izraele ntangu ba kutaná na bamambu ya mutindu mosi.

² Bazwife yina lutisá luzingu ya bawu nyonso na Babilone, vandá na nsatu ya kiminu ya ngolo samu na kubika luzingu ya kitoko yina vanda na bawu, mpe na kukwenda kisika yina ba zabá ve. Mwa ntangu fioti na manima ya kuvutuka ya bawu, ya kumá mpasi na bawu na kukipe bansatu ya makanda ya bawu. Dyaka, muvusu vandá salama na kimfumu ya Persia, mpe bantu ya babwala yina vandá pene-pene na bwala ya Izraele vandá kwamisa bawu. Nyonso yayi salá ti ya vandá mpasi na bantu ya nkaka ya Izraele na kutula makanisi ya bawu nyonso na kisalu ya kutunga tempelo ya Yehova. Kasi pene-pene na mvula 520 T.N.B., Yehova filisá bambikudi zole, Agayi na Zakari, samu na kuvutula dyaka tiya yina vandá ntete na bawu. (Aga. 1:1; Zak. 1:1) Mutindu beto ke tala yawu, kisalu yina bambikudi yayi salá, simbaka. Kasi bamvula 50 na manima, Bazwife yina vutuká na Yeruzalemi kumá dyaka ya kulemba. Na yawu, Esdrasi, kisoniki mosi ya Misiku, katuká na Babilone mpe kwendá na Yeruzalemi samu na kukindisa dikanda ya Nzambi na kutula nsambudulu ya matsyeleka na kisika ya ntete na luzingu ya bawu.​—Esd. 7:1, 6.

3. Wapi byuvu beto ke zonzila? (Bingana 22:19)

³ Na ntama, bambikudulu yina Agayi mpe Zakari pesá, sadisá dikanda ya Yehova na kubika ve kutula ntima ya bawu na yandi ntangu ba vandá kwamisa bawu. Bubu yayi mpe, ya lenda sadisa beto na kuvanda na kundima ti Yehova ke sadisa beto ntangu beto ke kutaná na bamambu ya mpasi. Bingana 22:19 ke zonzaka: ‘Samu nge tudila Yehova ntima, mu me pesa nge nzayilu bubu yayi.’ Na disolo yayi, beto ke zonzila bansangu yina Nzambi pesá na Agayi mpe Zakari, mpe kifwani ya Esdrasi. Beto ke kuzwa bamvutu na byuvu yayi: Bampasi yina Bazwife kutaná na yawu, salaka bawu yinki? Samu na yinki beto me fwana kutula luzolo ya Yehova na kisika ya ntete na luzingu ya beto ntangu beto ke kutaná na bampasi? Wapi mutindu beto lenda kulisa kundima ya beto na Yehova na bantangu ya mpasi?

BAMPASI LEMBISAKA BAZWIFE

4-5. Ntangu ya nkaka, yinki manisá tiya ya Bazwife?

⁴ Ntangu Bazwife kumá na Yeruzalemi, kisalu ya nene vandá vingila bawu. Na mbangu nyonso ba tungaka dyaka kisika ya kuyoka minkayulu, mpe ba tulá lufulu (ba fondations) ya tempelo. (Esd. 3:1-3, 10) Kasi ntangu fioti na manima, tiya yina vandá na bawu manisaka. Samu na yinki? Samu ti na zulu ya kisalu ya kutunga tempelo, ba zolá tunga mpe bayinzo ya bawu mosi, kukunda bilanga, mpe kudikisa makanda ya bawu. (Esd. 2:68, 70) Kaka yina ve. Ba kutaná mpe na bankwamusu ya bambeni ya bawu yina vandá sosa kukanga bawu nzila na kutunga dyaka tempelo.​—Esd. 4:1-5.

⁵ Ntangu Bazwife vutuká na Yeruzalemi, bwala ya bawu kumá na kati ya babwala yina mfumu ya Persia vandá twadisa. Mpe bamambu yina vandá salama na kimfumu yango salá ti Bazwife vanda ve na kizunu mpe ti luzingu ya bawu kuma mpasi. Na kifwani, ntangu Sirusi mfumu ya Persia kufwá na 530 T.N.B., Cambyse mfumu yina baká kimfumu, natá basoda ya yandi na Ezipte samu na kubaka bwala yango. Samu na kukwenda na Ezipte, ba zolá luta na Izraele. Ya lenda vanda ti basoda yango vandá nata bantu ya Izraele na ngolo na kupesa bawu madya, maza mpe kisika ya kuvanda. Nyonso yayi vandá sala ti bamambu kuma dyaka mpasi samu na Bazwife. Na manima ya Cambyse, ni Dariusi I baká kimfumu. Na bamvula ya ntete yina yandi yalaka, muvusu vandá salama na kimfumu ya yandi. Ntembe ve, bamambu nyonso yayi salá ti Bazwife yina vutuká vanda na manyongo na yina me tadila kudikisa makanda ya bawu. Manyongo samu na bilumbu yina ke kwiza natá Bazwife ya nkaka na kutala ti ya vandá ve ntangu ya mbote samu na kutunga tempelo ya Yehova.​—Aga. 1:2.

6. Mutindu ke na lakisak’ yawu Zakari 4:6, 7, wapi bamambu ya nkaka Bazwife kutaná na yawu, mpe yinki Zakari zonzá na bawu?

⁶ Zakari 4:6, 7 ke zonzaka: ‘Na yawu, yandi tubilaka munu: “Yehova me tubila Zorobabele: ‘Na kimvuka ya basoda ve, na ngolo ve, kasi na mpeve ya munu,’ Yehova ya bimvuka ya basoda muntu me tuba. Nge kele nani, O mongo ya nene? Na ntwala ya Zorobabele nge ke kuma ntoto ya kukondwa mongo. Mpe yandi ke basisa ditadi ya zulu mpe bantu ke tuba: ‘Ya kele kitoko ya tsyeleka! Ya kele kitoko ya tsyeleka!’”’ Bazwife kutaná ve kaka na bamambu ya lubaku mpe muvusu na bwala. Ba kutaná mpe na bankwamusu ya bambeni ya bawu. Na mvula 522 T.N.B., bambeni ya bawu natá mfumu ya Persia na kunimina Bazwife na kutunga dyaka tempelo ya Yehova. Kasi Zakari zonzá na Bazwife ti Yehova zolá sadila mpeve ya yandi ya santu samu na kukatula mabaku nyonso yina vandá sosa kukanga bawu nzila. Na 520 T.N.B., mfumu Dariusi bikilá Bazwife nzila ya kuvutukila kutunga tempelo. Yandi pesá mpe bawu mbongo samu na kusala yawu, mpe yandi zonzá na bamfumu ya fioti ya bwala na kusadisa bawu.​—Esd. 6:1, 6-10.

7. Ntangu Bazwife tulá kisalu ya Yehova na kisika ya ntete, wa’ faso Yehova sakumuná bawu?

⁷ Na nzila ya Agayi mpe Zakari, Yehova pesá dikanda ya yandi nsilulu ti yandi ke sadisa bawu kana ba tula kisalu ya kutunga tempelo na kisika ya ntete. (Aga. 1:8, 13, 14; Zak. 1:3, 16) Bamambu yina bambikudi zonzá kindisá mingi Bazwife. Na 520 T.N.B., ba vutukilá kisalu ya kutunga tempelo, mpe bamvula 5 lungá ve, ba manisá kutunga. Samu ba tulá kisalu ya Yehova na kisika ya ntete ata ti ba vandá kutana na bampasi, Yehova sadisá bawu na kuzwa bima yina ba vandá na yawu nsatu mpe na kubikana ya kukangama na yandi. Nyonso yayi salá ti ba sambila Yehova na kilengi nyonso.​—Esd. 6:14-16, 22.

TULA KISALU YA YEHOVA NA KISIKA YA NTETE

8. Wa’ faso bamambu yina ke na Agayi 2:4 lenda sadisa beto na kutula Kimfumu ya Yehova na kisika ya ntete? (Tala mpe noti ya yisi ya paje.)

⁸ Mpasi ya nene ke dyaka ve ntama. Na yawu, beto me fwana kuzonzila nsangu ya mbote na mbangu nyonso. (Mrk. 13:10) Kasi, ntangu ya nkaka ya lenda vanda mpasi samu na beto na kutula kisalu ya kusamuna na kisika ya ntete ntangu beto ke vandá na bamambu ya lubaku, to ntangu luyalu ke niminá kisalu ya beto ya kusamuna. Na yawu, yinki ke sadisa beto na kutula Kimfumu ya Yehova na kisika ya ntete? Ni kuvanda na kundima ti ‘Yehova ya bimvuka ya basoda’b ke na beto. Kana beto tula Kimfumu ya yandi na mantwala ya bansatu ya beto mosi, Yehova ke sadisa beto. Na yawu, beto ke ve na nsatu ya kuvanda na boma. Agayi 2:4 ke zonzaka: ‘“Kasi ntangu yayi vanda ngolo, Zorobabele,” Yehova muntu me tuba, “mpe vanda ngolo, Yosue mwana ya nganga-nzambi ya nene Yehosadaki. Mpe beno vanda ngolo, beno nyonso bantu ya yinsi yayi,” Yehova muntu me tuba, “mpe beno sala kisalu. Samu munu kele na beno,” Yehova ya bimvuka ya basoda muntu me tuba.’

9-10. Wapi mutindu bampangi mosi ya kukwelana kwizá tala ti bamambu yina Yesu zonzá na Matayi 6:33 ke ya tsyeleka?

⁹ Beto zonzila kifwani ya Oleg mpe Irina,c bampangi ya kukwelana yina ke mipasuli-nzila. Ba katuká kisika yina ba vandá, samu na kukwenda sadisa kimvuka yina vandá na nsatu ya lubakusu. Kasi ntangu ba salak’ yawu, ba vandá dyaka ve na kisalu samu mbongo kumá mpasi na bwala ya bawu. Na kati ya mvula mosi, ba lendá ve kuzwa kisalu yina zolá sadisa bawu samu na mwa ntangu mingi. Ata mpila yina, ba vandá tala ntangu nyonso diboko ya Yehova, mpe bambala mingi ba vandá kuzwa lubakusu ya bampangi ya kimvuka. Yinki sadisá bawu na bantangu ya mpasi yina? Na kubanda, Oleg vandá mwa ya kulemba, kasi yandi me zonza: “Kulutisa ntangu mingi na kisalu ya kusamuna, sadisá beto na kutula meso ya beto na mambu ya kulutila mfunu.” Ntangu ba vandá sosa kisalu, Oleg na kento ya yandi vandá sala kaka mingi na kisalu ya kusamuna.

¹⁰ Kilumbu mosi, ntangu ba katuká na kisalu ya kusamuna, ba kuwá ti ndiku ya bawu salá bakilometre 160 samu na kunatina bawu basaki zole ya madya. Oleg me zonza: “Kilumbu yina, beto talá dyaka bunene ya diboko ya Yehova mpe lusadusu ya kimvuka ya yandi. Beto ke na kundima ti Yehova lenda zimbana ata fioti ve bisadi ya yandi, ata ntangu ba ke talá ti ba ke lenda dyaka ve.”​—Mat. 6:33.

11. Kana beto tula kisalu ya Yehova na kisika ya ntete na luzingu ya beto, yinki beto ke kuzwa?

¹¹ Yehova zola ti beto tula kisalu ya kukumisa bantu bilandi na kisika ya ntete na luzingu ya beto. Kisalu yayi ke vuukisá bantu. Mutindu beto zonzak’ yawu na paragrafe 7, Agayi zonzá na bisadi ya Yehova na kuvutukila kisalu ya bawu samu na yandi. Yandi zonzá na bawu na kutala ti, ata ba tulá lufulu ya tempelo bamvula mingi na manima, kilumbu yina ba zolá vutukila kutunga zolá vanda mutindu kilumbu yina ba bandá kisalu. Kana ba salak’ yawu, Yehova zonzá ti yandi ke “tinda lusakumunu.” (Aga. 2:18, 19) Beto mpe lenda vanda na kundima ti Yehova ke sakumuna beto kana beto tula kisalu ya yandi na kisika ya ntete na luzingu ya beto.

MUTINDU BETO LENDA KULISA KIMINU YA BETO NA YEHOVA

12. Samu na yinki Esdrasi mpe bantu yina vutuká na yandi vandá na nsatu ya kiminu ya ngolo?

¹² Na mvula 468 T.N.B., Esdrasi na kikunku ya nkaka ya Bazwife katuká na Babilone samu na kukwenda na Yeruzalemi. Esdrasi na ba yina vandá vutuka na yandi, vandá na nsatu ya kuvanda na kiminu ya ngolo samu na kusala nzyetolo yayi. Samu na yinki? Ya ntete, ba vandá nata wolo mpe arza mingi yina mfumu pesá bawu samu na kutunga tempelo. Ya zola zonza ti miyibi lendá botola bawu bima yina vandá na bawu. (Esd. 7:12-16; 8:31) Ya zole, ntangu ba kumá na Yeruzalemi, ba kwizá tala ti lukengolo vandá ve kuna. Kaka bantu fioti vandá zinga na Yeruzalemi, mpe bibaka na bamwelo ya mbanza vandá ya kubeba. Wapi mutindu kifwani ya Esdrasi lenda sadisa beto na kukulisa kundima ya beto na Yehova?

13. Yinki sadisá Esdrasi na kukulisa kiminu ya yandi na Yehova? (Tala mpe noti ya yisi ya paje.)

¹³ Ntangu dikanda ya Yehova bwabaná na bamambu ya mpasi na ntama, Esdrasi talá mutindu Yehova sadisá bawu. Bamvula mingi na manima, na mvula 484 T.N.B., ya lenda vanda ti Esdrasi vandá na Babilone ntangu mfumu Asuerusi pesá musiku ya kufwa Bazwife nyonso yina vandá na babwala yina yandi vandá yala. (Est. 3:7, 13-15) Na ntangu yina, luzingu ya Esdrasi na ya Bazwife ya nkaka kumá na mpasi. Ntangu ba kuwá musiku yina, ba lembá mingi, ba biká kudya mpe ba vandá dila ntangu ba vandá sambila Yehova samu yandi sadisa bawu. (Est. 4:3) Kanisa na yina ya salá Esdrasi na Bazwife ya nkaka ntangu ba talá mutindu bamambu balukaka: ba yina nyonso vandá sosa ti ba kufwa Bazwife, ni bawu ba kufwaka. (Est. 9:1, 2) Ntembe ve, mambu ya mpasi yayi sadisá Esdrasi na kubongama na bamambu ya mpasi yina zolá kumina yandi na mantwala. Ya sadisá mpe yandi na kukulisa kiminu ya yandi ti Yehova ke na ngolo ya kubumba dikanda ya yandi.d

14. Wapi kileso mpangi mosi ya kento longoká ntangu yandi talá diboko ya Yehova na bantangu ya mpasi?

¹⁴ Ntangu beto ke kutaná na bamambu ya mpasi mpe beto ke talá mutindu Yehova ke sadisá beto, kiminu ya beto ke kumá dyaka ngolo. Beto zonzila kifwani ya Anastasia, yina ke vandá na Europe ya esti. Yandi biká kisalu ya yandi samu ti bampangi ya yandi ya kisalu vandá sosa kunata yandi na ngolo na kukota na mambu ya politike. Yandi me zonza: “Ya vandá mbala ya ntete mu vandá na ata mpata na luzingu ya munu.” Kasi yandi me bwela: “Mu biká nyonso na maboko ya Yehova mpe mu talá mutindu yandi sadisá munu na luzolo nyonso. Kana mbasi mu ke dyaka ve na kisalu, mu ke vanda ve na boma, samu mu zaba ti kana bubu yayi Tata ya munu ya mazulu me pesa munu yina mu ke na yawu nsatu, yandi ke pesa mpe munu yawu mbasi.”

15. Yinki sadisá Esdrasi na kuvanda kaka na kiminu ya ngolo na Yehova? (Esdrasi 7:27, 28)

¹⁵ Esdrasi talá diboko ya Yehova na luzingu ya yandi mosi. Ntembe ve, ntangu Esdrasi vandá kanisa na bambala nyonso yina yandi talá diboko ya Yehova na luzingu ya yandi, ya sadisak’ yandi na kuvanda kaka na kiminu ya ngolo na Yehova. Esdrasi 7:27, 28 ke zonzaka: “Bika ti Yehova Nzambi ya bankooko ya beto baka lukumu, yandi muntu yina me tula na ntima ya mfumu dikanisi ya kukumisa yinzo ya Yehova na Yeruzalemi kitoko! Mpe yandi me lakisa munu luzolo ya kukwikama na ntwala ya mfumu, ya bandongisi ya yandi, mpe ya bamfumu nyonso ya ngolo ya mfumu. Yawu yina, mu bakaka bukindi samu diboko ya Yehova Nzambi ya munu vandaka na zulu ya munu, mpe mu vukisaka bantwadisi ya Izraele samu na kukwenda na munu.” Esdrasi zonzá ti ‘diboko ya Yehova Nzambi ya yandi vandaka na zulu ya yandi.’ Yandi sadilá bambala tanu nzonzolo ya faso yayi na buku yina ke na nkumbu ya yandi.​—Esd. 7:6, 9; 8:18, 22, 31.

16. Na wapi bamambu beto lenda tala pwelele diboko ya Yehova na luzingu ya beto? (Tala mpe kizizi.)

¹⁶ Yehova lenda sadisa beto ntangu beto ke bwabaná na bamambu ya mpasi. Na kifwani, beto lenda lomba na mfumu ya beto ya kisalu na kubikila beto ntangu samu na kuvanda na lukutakanu mosi ya nene, to samu na kuvanda na balukutakanu nyonso ya kimvuka. Kusala mutindu yayi lenda pesa beto bweso ya kutala diboko ya Yehova. Ntangu ya nkaka, bamambu lenda luta na faso yina beto vandá vingila ve. Na manima, ya ke sala ti kiminu ya beto na Yehova kuma dyaka ngolo.

17. Wapi mutindu Esdrasi lakisá kukuluka ntangu yandi vandá kutana na bamambu ya mpasi? (Tala kizizi ya paje ya ntete.)

¹⁷ Na kukuluka nyonso, Esdrasi vandá sambila Yehova samu na kuzwa lubakusu. Ntangu nyonso yina Esdrasi vandá tala ti bisalu yina Yehova vandá pesa yandi vandá lutila yandi, yandi vandá sambila Yehova. (Esd. 8:21-23; 9:3-5) Kifu yayi yina vandá na Esdrasi sadisá Bazwife ya nkaka na kusala kintwadi na yandi, mpe na kulanda kiminu ya yandi. (Esd. 10:1-4) Ntangu beto ke vandá na manyongi ya kulutila na yina me tadila faso ya kukipe dikanda ya beto, to lukengolo ya dikanda ya beto, beto me fwana kusambila Yehova na kiminu nyonso.

18. Yinki lenda kulisa kiminu ya beto na Yehova?

¹⁸ Ntangu beto ke sosá na kukuluka nyonso lubakusu ya Yehova, mpe ke ndimá ti bampangi ya beto sadisa beto, kiminu ya beto na Yehova ke kulaka. Ni yawu ke na lakisá beto kifwani ya Erika, mpangi mosi ya kento yina ke na bana tatu. Ata ti yandi kutaná na bamambu ya mpasi mingi, Erika vandá kaka na kundima ti Yehova ke sadisa yandi. Na kati ya mwa bantangu, yandi butá mwana ya kufwa, mpe yandi fwidilá bakala ya yandi. Ntangu yandi ke kanisá na nyonso yina kuminak’ yandi, yandi me zonza: “Tekila mambu kubwa, nge lenda zaba ve faso Yehova ke sadisa nge. Ya lenda kamwisa nge na kutala kisika yina lubakusu me katuka. Mu kwizá tala ti Yehova vandá pesa mvutu na balusambu ya munu na nzila ya bamambu yina bampangi ya munu vandá zonza na munu mpe vandá sala samu na munu. Ntangu mu ke zonzilá bampangi ya munu pwelele bamambu yina mu ke kutaná na yawu, ba ke vandá na kilengi ya kusadisa munu.”

BUMBA NGOLO KIMINU YA NGE NA YEHOVA TII NA NSUKA

19-20. Yinki beto lenda longoka na kifwani ya Bazwife yina lendá ve kuvutuka na Yeruzalemi?

¹⁹ Beto lenda longoka mpe kileso ya mfunu na kifwani ya Bazwife yina lendá ve kuvutuka na Yeruzalemi. Ba ya nkaka na kati ya bawu lendá ve kuvutuka samu ba vandá biboba, ba ya nkaka vandá na bimbevo, to ba vandá na bamambu yina ba zolá sala samu na makanda ya bawu. Ata faso yina, ba vandá na kilengi ya kusadisa ba yina vandá vutuka. Ba pesá bawu bima yina ba vandá na yawu nsatu samu na kisalu ya tempelo. (Esd. 1:5, 6) Ya lenda vanda ti, bamvula 19 na manima ya kuvutuka ya kikunku ya ntete ya Bazwife na Yeruzalemi, ba yina bikaná na Babilone vandá kaka na kifu ya kufilisaka makabu na Yeruzalemi.​—Zak. 6:10.

²⁰ Ata ti beto ke ve na makoki ya kusala nyonso yina beto zola kusala samu na Yehova, beto lenda vanda na kundima ti Yehova ke sepelá na bangolo yina beto ke salá na ntima ya beto nyonso samu na kusepelisa yandi. Yinki ke na lakisak’ yawu? Na ntangu ya Zakari, Yehova lombá na yandi na kubaka wolo mpe arza yina Bazwife yina bikaná na Babilone filisá, mpe na kuyidika yimpu ya kimfumu na yawu. (Zak. 6:11) ‘Yimpu ya nene ya kimfumu’ yayi zolá sadisa na ‘kubambuka’ makabu yina ba pesá na ntima mosi. (Zak. 6:14, nyp.) Beto lenda vanda na kundima ti Yehova lenda zimbana ata fioti ve bangolo yina beto ke salá samu na kusadila yandi ata na ntangu ya mpasi.​—Ebr. 6:10.

21. Yinki ke sadisa beto na kubumba kiminu ya beto ngolo na bilumbu yina ke kwiza?

²¹ Beto zaba ti na kati ya bilumbu ya nsuka yayi, beto ke kutana na bamambu ya mpasi, mpe ntangu ya nkaka na mantwala, bamambu ke lutila dyaka kubeba. (2 Tim. 3:1, 13) Kasi beto ke ve na nsatu ya kuvanda na manyongi ya kulutila. Samu na yinki? Kuzimbana ve bamambu yina Yehova zonzá na dikanda ya yandi na ntangu ya Agayi: ‘Mu kele na beno. Beno kuwa boma ve.’ (Aga. 2:4, 5) Beto mpe lenda vanda na kundima ti Yehova ke vanda na beto, kana beto bika ve kusala bangolo ya beto nyonso samu na kulungisa luzolo ya yandi. Kana beto sadila bileso yina beto me longoka na bambikudulu yina Agayi mpe Zakari pesá, mpe na kifwani ya Esdrasi, beto ke bumba kiminu ya beto ngolo na mantwala ya mambu ni mambu ya mpasi yina beto lenda kutana na yawu na bilumbu yina ke kwiza.