Kana Bulapeli Kaufela Ki Bo Bunde?

“Kozi ya mwa nako ya luna ki ye tuna hahulu. Lu tokwa bulapeli, kono ha ku na k’o lu fumana Mulimu ya swanelwa ki bona.”—Lucian Blaga, muñoli wa litaba ze swana sina maloko a mwa Romania ni muluti wa maino a bupilo

“Bulapeli ni bahulu ba bulapeli se ba bile teñi, mi mwendi ba ka zwelapili ku ba teñi ka nako ye telele, mwahal’a lila ze tuna ka ku fitisisa za zwelopili ni tukuluho.”—Khristo Botev, muñoli wa litaba ze swana sina maloko a mwa Bulgaria

LITABA ze amilwe ze zamaelela li tahisa singanye-nganye seo batu ba ba buniti ba bañata ba ipumuna ku sona. Ka butungi luli ba ikutwa kuli ba tokwa bulapeli, kono Mulimu wa kunutu ili y’o bahulu ba bulapeli ba luta haki Mulimu ye ba kona ku utwisisa ni ku ba ni lilato ku yena. Fahalimw’a seo, ba ziba kuli bahulu ba bulapeli ni bulapeli bwa bona ba ezize ze ñata mwa ku kwalela zwelopili ni tukuluho ya mufuta wa mutu. Ee, hailif’o tokwahalo ya bulapeli i zwelapili ku lemuhiwa, batu ba ba sepahala ha ba na ku amuhela fela bulapeli kaufela.

Taluhanyo ya Butokwa

Bulapeli bu peta kalulo ye tuna mwa tulemeno ni litaba za kwaikale za mufuta wa mutu. The New Encyclopædia Britannica i talusa za bulapeli sina “nto ye buniti mwa bupilo bwa batu, sizo, ni litaba za kwaikale” mi i ekeza kuli: “Bupaki bwa mibonelo ya bulapeli ni busepahali ki ze fumaneha mwa kalulo kaufela ya bupilo bwa mufuta wa mutu.” Kono litaba za kwaikale li bonisa kuli ha ku na bulapeli ni bo bu kana mwahal’a likwata ze tuna za bulapeli mwa lifasi bo se bu bile mbuyoti kwa mufuta wa mutu.

Likwambuyu wa mulonga wa mwa India Jawaharlal Nehru n’a kile a bulela kuli: “Muinelo o konwa ku iponelwa ka ku tala wa bulapeli, kamba ka sipimo sifi kamba sifi sa bulapeli bo bu swalisani, mwa India ni ko kuñwi kaufela, bu lu tahiselize sabo ye tuna.” Ka ku beya mwa munahano lindwa ze se li lwanilwe ni bukebenga bo bu ezizwe mwa libizo la bulapeli, kana ka busepahali mwa kona ku kananisana ni yena?

Mwa lilimo za mwanda wa bu 18, muluti wa maino a bupilo wa mwa France Voltaire n’a ezize taluhanyo ye hoha mamelelo. N’a ñozi kuli: “Bulapeli, bo mu bulela, bu tahisize likezo ze maswe hahulu ze sa konwi ku balwa. Ka ku fapahana mu swanela ku bulela tumelo ya za mioya, tumelo ya za mioya ye busa fahalimw’a lifasi la luna le li mwa maswabi. Tumelo ya za mioya ki sila se si maswe ka ku fitisisa sa bulapeli bo bu kenile bo bu zwa ku Muambakani ya Pahami.” Voltaire n’a lwanisize muinelo wa ku kwalela bulapeli wa lizazi la hae, kono na bulukile tumelo ya hae ku Mulimu sina Mubupi wa pupo kaufela. N’a boni fapahano ye mwahal’a bulapeli bwa niti ni bwa buhata.

Tokwahalo ya ku eza Keto

Haki batu kaufela ba ba lumelelana ni Voltaire. Ba bañwi ba talusa kuli ba bona bunde mwa bulapeli kaufela; kacwalo, ha ba ikutwi ku ba ni butokwi bwa ku bata bulapeli bwa niti. Batu ka buñwi ba ba cwalo ba swanela ku fa mamelelo kwa temuso ye ne i filwe ki mupolofita Isaya, ya n’a ñozi kuli: “Bumai ki bwa ba ba itumelela bumaswe kuli ki bona bunde, mi bunde ba li ki bumaswe; ba ba beya lififi mwa sibaka sa liseli, ni liseli mwa sibaka sa lififi; ba ba beya ze baba mwa sibaka sa ze munati, ni ze munati mwa sibaka sa ze baba!” (Isaya 5:20) Bulapeli bwa buhata bu tahisize se si maswe kwa mufuta wa mutu. Bu tahisize lififi la kwa moya mi bu siile muinelo o wawata mwa milomo ya batu ba lipilu ze sepahala.

Kacwalo, keto haki ya mwahal’a ku ba bosilatula Mulimu ni ku ba ni tumelo mwa bulapeli kaufela. Haki ye bunolo sina cwalo. Mutu ha sa iponela fela tokwahalo ya Mulimu, mutu y’o u lukela ku bata bulapeli bwa niti. Sina mutatubisisi yo muñwi Émile Poulat ha talusa hande seo mwa Le Grand Atlas des Religions (Mapa ye Tuna ya Bulapeli) kuli: “Lika zeo [bulapeli] bu luta ni seo bu si tokwa ki ze fapahana ka butuna kuli mane ha ku konahali ku ba ni tumelo ku zona kaufela.” Ka ku lumelelana ni seo, Encyclopædia Universalis (Encyclopedia ya ka Nañungelele) ya mwa France i talusa kuli: “Haiba lilimo za mwanda wa bu 21 li kutela kwa bulapeli, . . . batu ba swanela ku nyakisisa haiba lika ze kenile ze ba fiwa ki za niti kamba ki za buhata.”

Mwa ku Ketela Bulapeli bwa Niti

Ki sifi se si ka lu etelela mwa ku keta bulapeli bo bu nepahezi? Encyclopædia Universalis i nepile ha i koñomeka butokwa bwa niti. Bulapeli bo bu luta buhata ha bu koni ku ba bwa niti. Mupolofita yo mutuna ka ku fitisisa ya kile a zamaya fa lifasi-mubu n’a bulezi kuli: “Mulimu ki Moya, mi ba ba mu lapela, ba swanezi ku mu lapela ka Moya ni ka niti.”—Joani 4:24.

Mupolofita y’o ne li Jesu Kreste, mi hape n’a zibahalize kuli: “Mu fe mamelelo kwa baluti ba bulapeli bwa buhata, ba ba taha ku mina ba apezi mwa liapalo za ngu ka bupumi kanti luli ki litongwani za mañwanyama. Mwa kona ku ba ziba ka miselo ya bona. . . . Kota kaufela ye nde i beya miselo ye minde, kono kota ye bolile i beya miselo ye maswe.” (Mateu 7:15-17, Phillips) Ka ku bona miselo ye maswe ya bulapeli “bo butuna” bwa lifasi, mane ni haiba likwata ni tushawa twa bulapeli to tu tomile fa mabibo to se tu ezizwe, batu ba bañata ba ba sepahala se ba fita fa ku bu bona kaufela sina ‘likota ze bolile,’ bakeñisa kuli haki bo bunde. Kono ba kona ku fumana bulapeli bwa niti kamukwaufi?

Ka mo ku inezi fela ha ku konahali ku tatubisisa bulapeli kamukana bo bu eza likiti-kiti mwahali ni kwande a Krestendomu pili ku si ka eziwa kale keto. Nihakulicwalo, haiba—sina mwa n’a bulelezi Jesu—lu itusisa niti ni miselo sina lipimo, kwa konahala ku ziba bulapeli bwa niti.

Niti ni Miselo

Jesu n’a talusize ka za niti. Ka ku ama ku seo, ki sikwata sifi sa balumeli se si hana buhata bwa bulapeli bo bu zwelela kwa matangu ni tuto ya Sigerike ye unjami bulapeli bo buñata? Buhata bo buñwi bo bu cwalo ki tuto ya kuli moyo wa mutu ki o sa shwi ka sipepo.a Yona tuto yeo i tahisize tuto ye shubula Mulimu ya lihele la mulilo.

Jesu hape n’a talusize ka za miselo. Ka ku ama ku yona, kana mwa ziba bulapeli bo bu tahisize silikani se si buniti sa mwa lifasi kamukana k’o mikwalelo ya ketululo ya mwahal’a mishobo, lipuo, ni saluluti sa mwahal’a macaba li tuliwa ki lilato ni kutwisiso mwahal’a bona? Kana mwa ziba bulapeli bwa mwa lifasi kamukana ili b’o lilama za bona ne ba ka tabela ku nyandiswa ku fita ku tuhelela ba lipuso za mañañazwana kamba baeteleli ba bulapeli ku ba susueza ku toya mizwale ni likaizeli ba bona ni ku ba bulaya mwa libizo la saluluti sa mwahal’a macaba kamba bulapeli? Bulapeli bo bu hanile buhata bo bu cwalo bwa bulapeli ni ku tahisa muselo o cwalo wa niti bu kona ku fa bupaki bo butuna bwa ku ba bona bwa niti, nji hakucwalo?

Bulapeli bwa Niti bu Swelwi bwa Sebeliswa Kacenu

Kana ku na ni bulapeli bo bu cwalo? Ee, bu teñi. Kono mu lukela ku lumela kuli haki bo buñwi bwa bulapeli bo butuna bwa lifasi. Kana seo si swanela ku lu komokisa? Kutokwa. Mwa Ngambolo ya hae ya fa Lilundu ye zibahala hahulu, Jesu n’a talusize kuli: “Mu kene ka munyako o kumbani; kakuli munyako wa Sinyeho u atami, mi nzila ye ya mwateñi i atami, mi ba ba kena mwateñi ki ba bañata. Kakuli munyako wa bupilo wa kumbana, nzila ye ya mwateñi ki ye sisani, mi ki ba banyinyani ba ba i fumana.”—Mateu 7:13, 14.

Kacwalo bulapeli bwa niti bu fumaneha kakai? Ka buikokobezo ni ka busepahali kaufela, lu lukela ku bulela kuli Lipaki za Jehova ba eza sikwata sa batu sa mwahal’a macaba se si zamaya ‘mwa nzila ye kumbami ni ye sisani.’ Ki niti, bulapeli bo bu tumile ka mashendekela bu biza Lipaki za Jehova sina sikwata sa bulapeli sa baipanguli. Kono luli ki sona seo baeteleli ba bulapeli ba bukwenuheli mwa lilimo za mwanda wa pili C.E. ne ba bizize Bakreste ba makalelo.—Likezo 24:1-14.

Ki kabakalañi Lipaki za Jehova ha ba na ni buikolwiso bwa kuli ba na ni bulapeli bwa niti? Ee, ba eza sikwata sa mwahal’a macaba se si mwa linaha ze fitelela 200 mi seo si sweli ku tula likauhano za saluluti sa mwahal’a sicaba, mushobo, puo, ni mupilelo wa batu. Mi ba hana ku ba ni tumelo mwa lituto—ze lwanisa ka ku tala seo Bibele i si bulela—ku si na taba ni kuli ki za bukale bo bu fita kai. Kono ne ba fitile fa ku ba mwa muinelo o cwalo o lakazeha kamukwaufi? Mi ku sebelisa bulapeli bwa niti ku ama nto mañi? Zona lipuzo zeo ni ze ñwi za bulapeli li ka buhisanwa mwa litaba za luna ze peli ze tatama.

[Litaluso za kwatasi]

[Siswaniso se si fa likepe 7]

Lindwa ze Kenile ne li li kalulo ya miselo ye maswe ya bulapeli bwa buhata

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Bibliothèque Nationale, Paris

[Siswaniso se si fa likepe 8]

Bulapeli bwa niti bu tahisa miselo ye minde