I Kika Kifikilanga Muya Pafwanga Muntu?
“Lufundijo lwa’mba muya wa muntu keufwangapo ino wendelelanga na kwikala’ko nyeke shi muntu wafu nansha shi umbidi wandi ubabola, i lumo lwa mu mfundijo imanine’po filozofi ne teoloji ya bene Kidishitu.” —“NEW CATHOLIC ENCYCLOPEDIA.”
I NOKO dino dibuku didi kūlu’ku ditabija’mba “mulangwe wa’mba muya wikalanga mūmi shi muntu wafu keupotolokelepo biyampe mu Bible.” Lelo Bible mwine ufundijanga kika pa kyokya kifikilanga muya shi muntu wafu?
Bafwe Kebayukilepo Kintu
2 Ngikadilo idi’mo bafwe i milombolwe patōka mu Musapudi 9:5, 10, mutangwa’mba: “Bafu ke kudi po kyobayukile nansya kimo . . . ke kudi po nansya kilongwa, nansya kumvwanizya, nansya buyuki, nansya tunangu mu [kibundu].” (Bisonekwa Bitokele) Nanshi lufu i kubulwa kwikala’ko. Mulembi wa mitōto wāsonekele amba shi muntu wafu, “walukila ku biloba byandi, mu dyodya difuku dimo dyonka mifwatakanyo yandi ibaoneka.”—Mitōto 146:4.
3 Nanshi bafu kekudipo kyobayukile, nansha kyobalonga. Leza, pa kufinga Adama, wānene’mba: “Wi biloba, kabidi i kubiloba konka kokajokela.” (Ngalwilo 3:19) Adama kādi’kopo pādi kepamubumbile Leza ku biloba bya panshi ne kumupa būmi. Pa kufwa napo monka na monka, Adama wājokele mu ngikadilo imo yonka. Mfuto yāmupelwe i lufu—ke kutundulwilwapo mu kīkalo kingi, mhm.
Muya Ufwanga
4 Pāfwile Adama, le muya wandi wāendele kwepi? Eyo vuluka, mu Bible kishima “muya” kifunkilanga divule pa muntu. O mwanda potunenanga’mba Adama wāfwile, tunenanga’mba muya witwa bu Adama wāfwile. Kino kikokeja kumweka bu kyeni ku muntu ukulupile amba muya keufwangapo. Ino Bible unena’mba: “Mūya uloñanga bubi, kufwa ukafwanga.” (Ezekyele 18:4) Bene Levi 21:1 (NW), wiutela bu “muya mufwe” (muntu “ufwile,” BB). Bene Nazila nabo bādi banenwe kuleka kufwena kubwipi na “muya o-onso mufwe” (“umbidi mufwe,” Mukanda Ukola).—Umbadilo 6:6, NW.
5 Muneneno mukwabo udingakene na uno, utanwa mu 1 Balopwe 19:4. Ediya, papo mutyumuke mutyima byabinebine, ‘wāshilwile kulomba’mba muya wandi ufwe.’ Kadi Yona nandi monka, “kalombe aye mwine amba: [“Muya wandi ufwe,” NW], kanena’mba: I kintabuke ami buyampe kufwa na kwikala mūmi.” (Yona 4:8) Yesu nandi wāingidije kishima ‘kwipaya muya,’ kyalamwinwe mu The Bible in Basic English bu “kufikija ku lufu.” (Mako 3:4) Nanshi lufu lwa muya lushintulula’tu lufu lwa muntu.
‘Kulupuka’ ne ‘Kutwela Monka’
6 Ino i kika kikanenwa pa lufu lwa malwa lwāfwile Letyela pa kubutula wandi mwana wabubidi? Tutanga mu Ngalwilo 35:18 amba: “Pa [“kulupuka kwa,” NW] muya wandi, ne kufwa wafwa, wamwinika dijina dya bu-Benoni, nanshi shandi wamwinika bu-Benjemani.” Lelo kino kisonekwa kilombola’mba Letyela wādi na muntu wa munda wāmutambile’mo pa kufwa kwandi? Mhm, ke amopo. Vuluka, kishima “muya” kifunkilanga ne pa būmi budi na muntu. Nanshi pano, “muya” wa Letyela ushintulula’tu “būmi” bwandi. O mwanda Mabible makwabo alamwine kino kishima “pa kulupuka kwa muya wandi” bu “būmi bwandi bwādi bwenda bumupwa” (Knox), “paadi kapungila” (BB), ne “būmi bwandi bwāmulupuka’mo” (Bible in Basic English). Kekudipo kintu kilombola’mba kudi kipindi kya ku umbidi wa Letyela kyāshele kyūmi pa kufwa kwandi.
7 Ne mwanda wa lusangukilo lwa mwanā mukaji wa kishala lusonekelwe mu 1 Balopwe shapita 17 nalo mo monka. Tutanga mu vese 22 amba, Ediya pa kulombela pangala pa nkasampe mwana-mulume, “Yehova waūmvwana diwi dya Ediya; ino mūya wa mwana’wa wamutwela monka, kadi wasanguka.” Pano napo, kishima “muya” kishintulula “būmi.” O mwanda tutanga mu bwalamuni bumo (New American Standard Bible) amba: “Būmi bwa mwana bwājokela kwadi waikala ke mūmi monka.” Bine, bwādi būmi bwājokēle kudi uno nkasampe, ke kintupo kidi bwa muvwe. Kino i kikwatañane na byānene Ediya kudi inandya mwana’mba: “Mona bidi, mwanobe [muntu yense mutuntulu] i mūmi.”—1 Balopwe 17:23.
Kipwidile Bunwa “Ngikadilo ya pa Bukata”
8 Bantu bavule betela bu bene Kidishitu bakulupile amba kukekalanga lusangukilo kumeso’ku, pakelunga imbidi ya bantu ku myuya keifu. Ebiya, basangulwe bakapebwa bibatūngilwe—boba bādi na būmi buyampe bakapalwa mpalo, ino babi bakapebwa mfuto.
9 Uno mulangwe umwekanga bu upēla kwitabija. Ino boba balamete ku lufundijo lwa kubulwa kufwa kwa muya bakolelwanga kushintulula i kwepi kwikalanga muya pa bukata bwa kitatyi kya lufu ne kitatyi kya lusangukilo. I bine ino “ngikadilo ya pa bukata,” pamo na moityilwanga, ilengejanga mifwatakanyo mu bula bwa tutwa twa myaka. Bamo banenanga’mba mu kine kitatyi’kyo muya wendanga mu kikendelo kya myuya, moukendwanga bubi boubwanya kulekelwa, penepa wikale mufwaninwe mwa kwendela’o mūlu.a
10 Ino enka motwapwila kala kwikimwena, muya ke kintu kingipo, i muntu. Shi muntu wafu, o muya mwine ufwa’wa. Nanshi shi muntu wafu, kekukidipo kyayukile. Byabine, pāfwile Lazalasa, Yesu Kidishitu kānenepo amba wādi mu kikendelo kya myuya, mu Kikungilo, nansha mu “ngikadilo ya pa bukata” mikwabo kampanda, mhm. Ino Yesu wānene’tu amba: “Lazalasa walāla mu tulo.” (Yoano 11:11) I kimweke patōka’mba Yesu, muntu wādi uyukile kifikilanga muya ku lufu, wākulupile’tu amba Lazalasa kayukilepo kintu, kakidi’kopo.
Lelo Mushipiditu I Kika?
11 Bible unena’mba pafwanga muntu ‘mushipiditu wandi utambanga, muntu wajokela ku biloba byandi.’ (Mitōto 146:4) Lelo kino kishintulula’mba shi muntu wafu, mushipiditu omokanga pa bute pa bute mu umbidi kewendelela nyeke na būmi? Mhm, ke amopo, ke-pantu mulembi wa mitōto unena monka’mba: “Mu dyodya difuku dimo dyonka mifwatakanyo yandi ībaoneka” (“mpango ya[ndi yonso ya]oneka,” BB). Shi ke pano, le mushipiditu mwine i kika, ne ‘utambanga’ mu muntu namani pa kufwa kwandi?
12 Mu Bible, kishima kyalamwinwe bu mushipiditu (mu Kihebelu, ruʹach; mu Kingidiki, pneuʹma) nshintulwilo yakyo minemine i “umpuya.” O mwanda pa kyaba kya kunena’mba ‘mushipiditu wandi utambanga,’ bwalamuni bwa R. A. Knox bwingidije kishima “umpuya utaluka mu umbidi wandi.” (Mitōto 145:4, Knox) Inoko kishima ‘mushipiditu’ kiselele myanda mivule kupita’ko kwesa bitupu. Kifwa, Ngalwilo 7:22 ulombola mwāonakanibwe būmi bwa bantu ne bwa banyema pa Dilobe amba: ‘Bintu byonso byādi na umpuya wa bukomo [mushipiditu; mu Kihebelu ruʹach] bwa būmi bwingila mu myulu yabyo, ko kunena’mba, byonso byādi pa nshi myumu, byāfwile.’ Nanshi “mushipiditu” i bukomo bwa būmi bwingila mu bipangwa byonso byūmi, mu bantu ne mu banyema, bukwatakanibwa na kwesa.
13 Tulete kifwa: Mudilo wa nshinga upanga mashini kampanda bukomo bwa kwingila. Shi mudilo ubaketeka, ne mashini nao aleka’byo kwingila. Uno mudilo kewikalangapo na bukomo ao onkaonka. Ne mushipiditu nao mo monka, keujinyangapo maselile shi muntu wafu. Kadi keutambangapo mu umbidi wakatundulukila mu kifuko kikwabo, ehe.—Mitōto 104:29.
14 Ino mwanda waka Musapudi 12:7 unena’mba shi muntu wafu, “mushipiditu ujokela kudi Leza wapene’o”? Lelo kino kishintulula’mba mushipiditu utyibulukanga mu lwelele wakafika ku meso a Leza? Mhm, ke amopo. Vuluka’mba mushipiditu i bukomo bwa būmi. Shi buno bukomo bwa būmi bubatambe, i enka Leza kete ye ubwanya kwibujokeja. Nanshi mushipiditu “ujokela kudi Leza” mu buluji bwa’mba, muntu yense ufwa, kikulupiji kya kukamona’ye būmi monka kidi mu makasa a Leza kete.
15 Leza bunka bwandi ye ukokeja kwalwija muntu mushipiditu, bukomo bwa būmi, mwanda wa ekale mūmi monka. (Mitōto 104:30) Ino lelo Leza udi na mutyima wa kwikilonga?
[Footnotes]
a Mungya munenena dibuku dimo, New Catholic Encyclopedia, “Bashandya [Kipwilo] abo bonso kya pamo i betabije patōkelela amba kikendelo kya myuya kidi’ko.” Ino dino dibuku dimo dyonka ditabija’mba “lufundijo lwa bene Katolika lwa kikendelo kya myuya lwimanine pa mfumo, ke pa Bisonekwapo Bikola.”
[Questions]
1. Dibuku dimo (New Catholic Encyclopedia) dinena namani pa mwanda utala kushala kwa muya shi muntu wafu?
2, 3. Le bafwe badi mu ngikadilo’ka, ne i bisonekwa’ka bikilombola patōka?
4, 5. Leta bifwa bya mu Bible bilombola’mba muya ufwanga.
6. Bible usakanga kulombola bika panena’mba muya wa Letyela wādi ‘wenda umulupuka’mo’?
7. Le muya wa mwanā mukaji wa kishala wāsangwilwe wāikele ‘kumutwela monka’ mu buluji’ka?
8. Bantu bavule betela bu bene Kidishitu bakulupile bika bikamweka mu kitatyi kya lusangukilo?
9. Kishima “ngikadilo ya pa bukata” kishintulula namani, ne mungya munenena bantu bamobamo, muya wikalanga kwepi mu kine kitatyi’ki?
10. Mwanda waka kukulupila’mba myuya inenwe kwija bidi mu kikendelo kupwa kwa kufwa kekukwatañenepo na bisonekwa, ne kyokya kyāfikile Lazalasa kibingijanga namani uno mwanda?
11. I kika kinenenwa’mba kishima “mushipiditu” ke kipindipo kampanda kyomokanga mu umbidi shi muntu wafu?
12. Le kishima kya Kihebelu ne kya Kingidiki kyalamwinwe mu Bible bu ‘mushipiditu’ kidi na nshintulwilo’ka?
13. Mushipiditu ukokeja kudingakanibwa muswelo’ka na mudilo wa nshinga?
14, 15. Shi muntu wafu, mushipiditu wandi ujokelanga kudi Leza mu buluji’ka?
[Box on page 23]
Milafwe Ya Būmi Bubajinji
SHI kekudipo kintu kishalanga kyūmi shi umbidi ubafu, mwanda waka bantu banenanga’mba belanga milafwe ku būmi bubajinji?
Nikhilananda, mufundi mwine Hindu, unena’mba ‘bintu bimonwanga kupwa kwa kufwa kebibwanikapo kushotololwa na buluji.’ Hans Küng, muyuki wa teoloji, ulombola mu kishinte “Bitompekejo bya Lukulupilo lwa Būmi Bwaendaenda lwa Mitōtelo” amba: “I kutupu nsekununi nansha imo—nakampata inenwa na banuke nansha itamba mu matanda mudi lukulupilo lwa bungudi—isambila pa būmi bubajinji ikokeja kulombolwa na muntu.” Ubweja’ko amba: “Bavule umbukata mwa [bakimbi bakimba bintu na kusumininwa kadi balonda munenena sianse mu uno mwanda] i betabije amba bintu bivule byobalongelelongele kebidipo na kiluji kilombola’mba būmi bwa pano pantanda bupitulukwanga’mo monka.”
Lelo bidi namani shi ulanga bu welanga milafwe ku būmi bubajinji? Milangwe ya uno muswelo itambanga ku bintu bivule. Myanda mivule yotwivwananga yendanga ikongwila mu nkulwe ya mutyima, mufyame mokeivulukwavulukwa, mwanda ketwingidijanga’yopo ponka na ponka. Pelanga bantu milafwe ku bintu byobāidilweidilwe, bamo beilangilanga bu bukamoni bulombola’mba bādi na būmi bungi bubajinji. Inoko, mwanda mwine i uno, kekudipo bintu bimweke bilombola’mba kwādi būmi bukwabo kampanda bwishidile na buno botudi nabo pano. Bantu bavule bōmi pano pantanda kebadipo na byobavulukanga bilombola’mba bāikele’ko dibajinji; nansha kufwatakanya’byo kwine.