Kukoma Buluji Senene

SHI unena nansha kutanga na diwi ditunduke, kutela kishima ne kishima mokyolokele kudi na mvubu shako, ino i biyampe ne kutyityija bishima bikatampe ne binenwa biselele milangwe mu muswelo ulupwila’yo patōka.

Kukoma buluji bwa myanda senene ke’nkapo kutyityija bininge bishima bibala-binga nansha bivulevule, mhm. Ino i kutyityija bishima bine bifwaninwe kutyityija. Shi unena ukoma bishima kebifwaninwe, buluji bwa byonena bukokeja kujimina ku bemvwaniki bobe, ke bela milangwe yabo ku bintu bikwabo. Nansha shi myanda yobe i miyampe, buneni bwampikwa kukoma myanda senene kebukakunkapo bemvwaniki ku mutyima biyampe.

Kudi miswelo mivule ya kutyityija bintu, divule ingidijibwanga yonso pamo: na kukandija diwi, na kulupula malango na bukomo, na kunena bityebitye senene, na kwitūkija kumeso nansha kupwa kwa kunena (nansha byonso bibidi pamo), na madingidijo ne bilomboji bya mpala. Mu ndimi mikwabo, muntu ukokeja kutyityija byanena na kutūkija lupumo lwa diwi nansha na kutundula’dyo. Ta mutyima ku myanda ne ku ngikadilo mwa kuyukila muswelo mwendele’mo wa kutyityija.

Shi kotonge myanda ya kutyityija, bandaula myanda ilonda’ko ino. (1) Mu musemwa o-onso, bishima bya kukoma bininge kebiyukenangapo enka ku binenwa bikwabo bya mu musemwa’wa, ino i ne ku mwanda wisambilwa’po. (2) Kukoma buluji bwa mwanda kukokeja kwingidijibwa pa kutyityija ngalwilo ya mulangwe mupya, ko kunena’mba mwanda mukatampe nansha kushinta’tu kwa milangwe yoenda nayo. Kadi kufwaninwe ne kulupwila patōka mvuyo ya mulangilo kampanda. (3) Muneni ukokeja kukoma buluji mwanda wa kulombola malango andi pa mwine mwanda’wa. (4) Kadi kukoma buluji senene kukokeja kwingidijibwa pa kulupwila patōka myanda mikatampe ya mu mwisambo.

Pa kukoma buluji bwa mwanda uno muswelo, muneni nansha mutangi utanga ku meso a bantu ufwaninwe kwivwanija biyampe myanda yandi ne kusaka na mutyima umo kwivwanija’yo bemvwaniki bandi. Nehemia 8:8 unena pangala pa bulombodi bwāletelwe mu mafuku a Ezela amba: “Batanga biyampe mu mukanda, mu mukanda-wabijila wa Leza, ino balombola mungya mwanda’wa; enka namino’u baivwanija kutangwa kwao.” I kimweke patōka amba boba bātangile ne kushintulula Bijila bya Leza pa kine kyaba’kya bādi bayukile mvubu ya kwivwanija bemvwaniki babo buluji bwa byādi bitangwa, kwibilama, ne kulonda byobinena.

Bintu Bikokeja Kukoleja. Bantu bavule banenanga bivwanikwa senene mu mīsambo yabo ya difuku ne difuku. Ino shi kebatange myanda ilembelwe na muntu ungi, papo kuyuka bishima ne binenwa bya kukoma kwaikala ke bulwi bukatampe. Kintu kikatampe kikwasha i kwivwanija biyampe myanda. Kino kilomba kwifunda bya binebine myanda ilembelwe’ya. O mwanda shi abakunena kukatanga myanda kampanda ku kupwila kwa pa kipwilo, ufwaninwe kwiteakanya bya binebine.

Bamo bengidijanga byotukokeja kwita bu “kukoma kwa mu kyaba mu kyaba” pa kyaba kya kukoma buluji bwa myanda. Batyityijanga bishima mu byaba mu byaba bya bula bwisenselela, bikale payampe nansha pabi kwabo ke mwandapo. Bakwabo batyityija bishima bya bitupu, pakwabo bakoma bipitepite pa bilaijo (prépositions) ne biungo (conjonctions). Shi kutyityija kekutōkejapo mulangwe, nankyo kubaikala ke kasela kalabika bantu bitupu.

Baneni bamo nabo, pa kukimba’bo kukoma buluji bwa myanda, bakandijanga diwi bininge uyuka ne bemvwaniki bene kebalanga amba muneni webafunina. Na bubine, kulonga namino kekulupulangapo divule bipa bilumbuluke. Shi muneni ukoma buluji bibi, bantu bakokeja kulanga amba muneni utopekanga bemvwaniki bandi. Bine, i kipite buya kwibatenga pa mityima na buswe ne kwibakwasha bayuke amba myanda inenwa’ya itamba mu Bisonekwa kadi i myendele’mo!

Mwa Kwilemunwina. Divule, muntu udi na makambakano a kukoma buluji keyukangapo amba udi nao. Kilomba muntu ungi amuyukije amba udi nao. Shi usaka kwilemununa mu uno mwanda, mutadi obe wa masomo udi’ko wa kukukwasha. Kadi kokekaka kulomba bukwashi kudi muneni muyampe ye-yense. Munene akwivwane na katentekeji potanga ne ponena, kupwa akupe madingi nobe mwa kulumbulwila uno mwanda.

Ku ngalwilo, mudingidi obe ukokeja kukunena wiibidije bidi na kishinte kya mu Kiteba kya Mulami. Kakabulwepo kukulombola amba bandaula musemwa ne musemwa mwa kuyukila i bishima’ka ne binenwa’ka bilomba kutyityija mwanda wa buluji bwa myanda bwikale bupēla kwivwana. Ukokeja kukuvuluja kuta mutyima mpata ku bishima kampanda bilembwe na masomo masendeke. Ino vuluka amba bishima bya mu musemwa bingidilanga pamo. Pavule pene, kilombanga kutyityija kisumpi kituntulu kya bishima kupita’ko kutyityija kishima kimo. Mu ndimi imo, befundi bakokeja kukankamikwa kuta mutyima bininge ku tuyukeno twa mutelelo mwa kuyukila kukoma buluji bwa myanda senene.

Mu ditabula dilonda’ko dya kuyuka myanda ya kutyityija, mudingidi obe ukokeja kukusoñanya ubandaule mulangwe wisambilwa’po mu kipindi kikatampe kupita’ko mu musemwa umo kete. Lelo i mulangwe’ka mwine unenenwa’po mu musango onso mutuntulu? Lelo uno mulangwe ufwaninwe kulombola namani bintu bya kutyityija mu musemwa ne musemwa? Tala mutwe wa mwanda wa kishinte ne kamutwe ka mwanda ka masomo matyite katūdilwe’mo myanda yobe. Lelo bino bintu bidi na mwingilo’ka mu butongi bwa binenwa bya kutyityija? Ino yonso i myanda ifwaninwe kuta’ko mutyima. Ino dyumuka, kokolwa kutyityija bininge bishima bivulevule.

Nansha shi unena myanda itamba ku mutyima nansha yotanga, mudingidi obe ukokeja kukukankamika uleke mulangilo wa myanda’ya ao mwine ukulombole bishima bya kukoma. Ufwaninwe kuyuka byaba bifula’po milangwe yoenda nayo nansha bishiyañanya mulangwe kampanda na mulangwe kankenge wa mvubu. Bemvwaniki bakatendela shi mu dishikulu dyobe wibadyumuna pa bino byaba. Ukokeja kwibadyumuna na kukandija diwi pa kutela bishima pamo bwa dibajinji bidi, kupwa, ku mfulo, shi ke pano, ebiya, penepo, ne ponka’po.

Kadi mudingidi obe ukakokela milangwe yobe pa myanda yofwaninwe kulupula’po malango a pa bula. Pa kulonga kino, ukokeja kutyityija bishima pamo bwa mpata, bininge, nakampata, kebibwanikapo, nansha dimo, ne nyeke. Kulonga namino kukapa bemvwaniki malango kampanda pa byonena. Tukesambila bivule pa uno mwanda mu Kifundwa kya 11, kinena’mba “Kyanga ne Malango.”

Pa kulumbulula kukoma kokoma buluji bwa myanda, bakakukankamika kulama biyampe mu ñeni myanda mikatampe yosaka bemvwaniki bobe bakavuluke. Kino nakyo kikabandaulwa monka pa kwisambila pa butangi bwa pa bantu bavule mu Kifundwa kya 7, “Kutyityija Milangwe Mikatampe,” ne pa kwisambila pa buneni mu Kifundwa kya 37, kinena’mba “Kulupwila Myanda Mikatampe Patōka.”

Shi ulonga buninge bwa kulumbulula mwingilo obe wa budimi, ta mutyima mpata ku mutangilo obe wa bisonekwa. Ikala na kibidiji kya kwiipangula amba, ‘Kyonsaka kutangila uno vese i kika?’ Kudi mufundiji, kunena’tu myanda biyampe kekubwenepo. Nansha ke kutanga kisonekwa na kulupula malango nako kekubwenepo. Shi ulondolola kipangujo kikwipangwile muntu kampanda nansha kufundija bubinebine bwa kyalwilo, i biyampe kutyityija mu kisonekwa bishima nansha binenwa bikankamika mwanda wisambilwa’po. Shi bitupu, muntu otangila kisonekwa’wa kakaboya’mopo kantu.

Kukoma buluji bwa myanda kulombanga kutyityija bishima ne binenwa bimobimo, o mwanda muneni kapotolwele buneni ukokeja kulanga amba kukoma bino bishima i kwibitela na lupaka. Kino kikamumwekeja pamo bwa muntu wiiya komba kyombanwa kampanda. Ino na kwiibidijaibidija, “mawi” onso ombwa dimo dimo akekala ke kitembo kiyampe kya mu “lwimbo” lushilakane biyampe shē.

Shi ubayuka bintu bimobimo bya kyalwilo, kubapu, ukanza kumwena biyampe mu kutala baneni ba bwino. Kukejepo kala konañuna bipa bikokeja kulupuka ku kushiyañanya mityityijijo yobe. Kadi ukayuka mvubu ya kutyityija bintu mu miswelo pala pala mwanda wa kulupwila patōka buluji bwa myanda īsambwa. Kutamija bwino bwa kukoma buluji bwa myanda senene kukaneñenya mpata butangi ne buneni bobe.

Kokayuka’tu bintu bibala-binga bya mwa kukomena buluji bwa myanda kupwa konena amba nabwanwa. Pa kunena na bwino senene, endelela na kwiibidija enka ne byokayukidija kukoma buluji senene ne kuyuka kwikwingidija na monenenanga nyeke, bivwanikwa biyampe ku matwi a bakwenu.