Twingilei ‘mu Mafuku a ku Mfulo’ ano

1, 2. (a) Le Yelemia wāmwene kimonwa’ka kimaninepo mutwe wa mwanda wa binenwa byandi bya bupolofeto? (b) I kika kinenenwa amba musapu wa Yelemia ukutala ne abe?

LEZA wāipangwile Yelemia waāpele mwingilo wa bu mupolofeto amba, “Lelo kyo wamona i kika, a?” Uno nkasampe Yelemia wālondolola amba, “Namone kisuku kisaluka; ino mo kisendaladile i dya kungala.” Kino kimonwa kyābadikile kumulombola mukekadila byobya bya kukanena Yelemia. (Tanga Yelemia 1:13-16.) Kino kisuku kya kyelekejo kyadi kisaluka, ke kyādipo kya kutalala, ino kya kushinsakanibwa mudilo wa lubimbi munshi. Bine, Yehova wālaile kwiya kwa kyamalwa, pamo’nka bwa mema asaluka mu kisuku, adi a kupungulukila pa ntanda ya Yuda pa mwanda wa kubulwa kikōkeji kwāandabile’mo. Molangila, mwanda waka milomo ya kisuku yādi isendaladile dya kungala? Kino kishintulula amba kino kyamalwa kyadi kya kutamba dya kungala​—Babiloni wadi wa kwiila dya kungala. Ne ye mobyālongekele. Yelemia, mu myaka yandi ya bupolofeto, wēmwenine mwalondakenine kupunguluka kwa mema asaluka a kino kisuku, kwafudile na konakanibwa kwa Yelusalema.

² Pano Babiloni kakidi’kopo, ino nansha nabya, misapu ya bupolofeto bwa Yelemia ikutala ne abe. Mwanda waka? Mwanda wikele mu kitatyi kya ‘mu mafuku a kumfulo’ kitela bavule bu Bene Kidishitu; ino abo ne bipwilo byabyo kumo kwitabijibwa na Leza mpika. (Yel. 23:20) Ino abe wi mwishile nabo, mwanda abe pamo ne Batumoni bakwabo, musapulanga pamo bwa Yelemia, musapu wa butyibi kadi wa lukulupilo.

3. (a) Le myanda idi mu mukanda wa Bible wa Yelemia i mīlonde muswelo’ka? (b) Lelo Shapita 2 wa dino dibuku udi na kitungo’ka?

³ Mobimwekela, Yelemia wālembeje nsekununi yandi na mulembi ke mungya kala, ku mfulo kwa mwingilo wandi wa bupolofeto, pa kyaba kya kwandika mwādi mwilondela myanda. (Yel. 25:1-3; 36:1, 4, 32) Uno mukanda keulembelwepo mwilondele myanda mungya bitatyi mwanda Yelemia wādi ulombola bipindi bivule kukwatañana na mwanda wawisambila’po. O mwanda, ufwaninwe kumwena’mo na kutala mu kikonge nsekununi ya kitatyi kampanda itanwa mu mukanda wa Yelemia ne wa madilo mungya bitatyi byoyādi ilongeka. Tala kalata kadi pa paje 19. Pokayuka i ani wādi mulopwe wa Yuda mu bitatyi palapala, mu ngikadilo kampanda, byobya byādi bilongeka mu Yuda, bikakukwasha wivwanije biyampe byādi binena Yelemia ne byaādi ulonga. Ne kadi bikakuteakanya senene umwene mu misapu ya Leza yapele bandi bantu yādi isapula Yelemia.

MĀNGA YA MU KITATYI KYA YELEMIA

4-6. Lelo bantu ba Leza ba pa kala bādi mu ngikadilo’ka mu myaka makumi kumeso kwa Yelemia kushilula mwingilo wandi wa bupolofeto?

⁴ Yelemia wānene bupolofeto mu kitatyi kya kushinta kwa kavutakanya. Kyādi kitatyi kya mushikwa wādi pa bukata bwa Ashidia, Babiloni ne Edipito. Kintu kya myaka 93 kumeso kwa Yelemia kushilula mwingilo wandi wa bupolofeto, Ashidia wānekenye bulopwe bwa Isalela bwa bisaka dikumi bwa kutunduka ne kusela’mo bekadi bavule bu misungi. Mu kine kitatyi’kya, Yehova wālwidile Yelusalema ne Hezekia, mulopwe wa kikōkeji wādi ubikele’mo, pa kutambwa na Bene Ashidia. Usa kuvuluka muswelo wāipaile Leza mu kingelengele bashidika balwana 185 000. (2 Bal. 19:32-36) Hezekia wādi na mwana witwa bu Manase. Mobimwekela, Yelemia wābutwilwe mu mwaka wa 55 wa bubikadi bwa Manase, kitatyi kyādi kyendejibwa Yuda na bulopwe bwa Bene Ashidia.​—2 Bil. 33:10, 11.

⁵ Yelemia wāsonekele mukanda wa 1 Balopwe ne 2 Balopwe, mwine motutanga’mba Manase wāubakulwile mitenta yāonakanibwe na shandi. Manase wāshimikulwile madabahu a Bala ne bibumbo bya mūlu, enka ne mu tempelo ya Yehova. Kadi Manase wāmwangile mashi ampikwa mambo, wālambula wandi mwana mu mudilo kudi leza wa bubela. Mu kīpi, “walonga byonka bibi bya ntanda ne ntanda mu meso a Yehova.” Pa mwanda wa buno bubi bonso, Leza wālaile amba kyamalwa kikafikila Yelusalema ne Yuda, monka mokyāfikile Samadia ne Isalela. (2 Bal. 21:1-6, 12-16) Manase pa kufwa, wandi mwana Amona wāendeleje butōtyi bwa bankishi bwa shandi, ino bintu byādi bya kushinta bukidibukidi. Myaka ibidi pa kupita’po, Amone wāipaibwa, wandi mwana wa myaka mwanda Yoshia wāshikata pa lupona mu 659 K.K.K.

⁶ Mu myaka 31 yābikele Yoshia, Babiloni wāshilula kukomena Ashidia. Mu ino ngikadila Yoshia wāmwene mukenga wa kwaluja bwana-pabo bwa Yuda wādi utādilwe na beni. Yoshia wādi mwishile na shandi ne na nkambo wandi, mwanda aye wāingidile Yehova na kikōkeji ne kushinta bintu bivule mu butōtyi. (2 Bal. 21:19–22:2) Mu mwaka wa 12 wa bulopwe bwandi, Yoshia wābundumuna mitenta, ba Ashele, ne bankishi ba mutōtelo wa bubela mu bulopwe bwandi bonso kupwa wāletele musoñanya wa kūlongolola tempelo ya Yehova. (Tanga 2 Bilongwa 34:1-8.) Kintu kisangaja, i mu mwaka wa 13 wa bulopwe bwa Yoshia (647 K.K.K.) mwāpelwe Yelemia mwingilo wa bu mupolofeto wa Leza.

7, 8. (a) Le umbikalo wa Mulopwe Yoshia wādi mwishile namani na wa boba bamubadikidile, ba Manase ne Amona? (b) Le Yoshia wādi muntu wa muswelo’ka? (Tala kapango kadi pa paje 20.)

⁷ Pādi palongololwa tempelo, mu mwaka wa 18 wa bubikadi bwa Yoshia Mulopwe muyampe, mupidishitu mukatampe wātene “mukanda-wabijila.” Mulopwe wādi na musonekeji wa kumutangila’o. Yoshia pa kuyuka bilubo bya bantu bandi, wākimba bwendeji bwa Yehova kupityila ku mupolofeto-mukaji Huluda, kadi wāsoñanya babikalwa bandi balame mbila ya Leza. Huluda wālombola Yoshia amba Yehova ukaletanga “kyamalwa” pa Bene Yuda mwanda wa kubulwa kikōkeji kwabo. Inoko, Yoshia byaādi ulamete ku mutōtelo utōka, kino kyamalwa kekyādipo kibwanya kufika aye ukidi mūmi.​—2 Bal. 22:8, 14-20.

⁸ Mulopwe Yoshia walonga monka bukomo bwa kufundula butōtyi bwa bankishi mu miswelo yonso. Kino kyāmufikije kwenda enka ne mu mwaba wādi uludikwa na bulopwe bwa kungala bwa Isalela, wākulakanya kulekule bitenta ne madabahu ādi pa Betele. Kadi wāsobeja masobo a Pashika a kashā. (2 Bal. 23:4-25) Langa’po kino mokyāsangajije Yelemia! Shako, byādi bikomo kufikija bantu baleke mashinda abo. Ba Manase ne Amona bāfikije bantu ku kutōta bankishi, ko kunena’mba ngikadilo ya ku mushipiditu yāonekele byamalwa. Nansha byāshintyile Yoshia bintu bivule, Leza wātonwene Yelemia alombole amba buvule bwa baleza ba bantu ba Yuda badi bavule pamo’nka muvudile bibundi byabo. Bapolofeto bakwabo ba mu ino ntanda bādi pamo’nka bwa mwana-mukaji wampikwa kikōkeji​—bāvundamine Yehova kebalonga busekese na baleza bangi. Yelemia wānena amba: “Kabidi mwendele mbadilo ya mikenza ya Yelusalema, e mobaimikila madabahu a ku bintu bya bumvu, ke madabahu a kusōkeja ensense kudi bala kadi.”​—Tanga Yelemia 11:1-3, 13.

9. Le myaka ya mfulo ya umbikalo wa Yoshia yāfudile na binkumenkume’ka mu ntanda yonso?

⁹ Musapu wa lupandilo wāsapwile Yelemia kewāshintyilepo Bayuda, mo monka kemwashintyilepo ne mizo yādi ilwila enka kubikala. Mu 632 K.K.K., bibumbo bya Bene Babiloni ne Bene Mede byēkutyile mu bumo mwanda wa kunekenya Nineva, mwipata mwa Ashidia. Myaka isatu pa kupita, Neko mulopwe wa Edipito wātuma kibumbo kyandi kya bulwi kukakwasha Bene Ashidia batambilwe. Bible kalombwelepo kine kyādi kikimbila Yoshia kujokeja bibumbo bya Bene Edipito ku Mekido, ebiya Yoshia wāaswa byamwiko’tu. (2 Bil. 35:20-24) Lelo kushinta kwa bulopwe ne kwa mutōtelo kwāletele binkumenkume’ka bya bulanda mu Yuda? Ne Yelemia wādi wakufikilwa na bikoleja’ka?

KUSHINTA KWA NGIKADILO MU BUTŌTYI

10. (a) Lelo bitatyi byālondakene na lufu lwa Yoshia bidingakene namani na bya mu ano etu mafuku? (b) I kamweno’ka kokokeja kumwena mu kubandaula mwiendelejo wa Yelemia?

¹⁰ Fwatakanya mwēivwanine Yelemia pa kwivwana amba Yoshia wafu! Wāivwene bulanda, bwāmukunka kadila mulopwe mu ñimbo. (2 Bil. 35:25) Kyādi kala kitatyi kya kizumba, ne kuno kusunkanibwa kwāletele mitabakano mu ntanda yonso ya Yuda. Papo bibumbo bya balwana​—Edipito, Ashidia, ne Babiloni​—balwila kukwata ntanda. Kadi lufu lwa Yoshia lwāshintyije ngikadilo mu butōtyi bwa Yuda. Ino yāikele mfulo ya buludiki buyampe pangala pa mwingilo wa Yelemia kadi yāikala ngalwilo ya buludiki bwa kasusu. Le i ani uyuka shi bavule mubukata bwetu nabo bakokeja kufikilwa na kushinta kwa uno muswelo? Shi kwitufikila, le kubwanya kwitutenga namani? Le tukalonga namani pa kulama bululame bwetu? Shi tulame ino myanda mu ñeni, kiketukankamika tute mutyima ku bikoleja bilondakane byāfikile Yelemia.

11. Le i bika byāandabile mu Yuda pa kupwa kufwa kwa Yoshia?

¹¹ Bekadi ba Yuda bābikikile Yehoahaza, mwanā Yoshia, mu Yelusalema. Yehoahaza, uyukene ne dya bu Shalumu, wābikele enka mu makweji asatu kete. Felo Neko pa kupwa kulwa na Bene Babiloni, wājokēle kunshi, wābikula uno mulopwe mupya ne kumuselela ku Edipito, ebiya Yelemia wānena amba Yehoahaza “kakajokapo monka, ehe.” (Yel. 22:10-12; 2 Bil. 36:1-4) Neko wābikika Yehoyakimi pa kyaba kya Yehoahaza, mwāna Yoshia mukwabo. Yehoyakimi kālondelepo kimfwa kiyampe kya shandi. Pa kyaba kya kwendeleja butōtyi buyampe bwa shandi, aye’ko wādi katōta bankishi.​—Tanga 2 Balopwe 23:36, 37.

12, 13. (a) I ngikadilo’ka yāikele mu butōtyi ku ngalwilo kwa umbikalo wa mulopwe Yehoyakimi? (b) Le bendeji ba kipwilo kya Bayuda bādi balonga Yelemia bika?

¹² Ku ngalwilo ya bulopwe bwa Yehoyakimi, Yehova wālombwele Yelemia kwenda ku tempelo mwanda wa kutopeka patōkelela Bene Yuda pangala pa bubi bwabo. Bādi kebamone tempelo ya Yehova bu bwanga bwa kwibalama. Ino, shi kebālekelepo ‘kwiba, ne kwipaya, kulala makoji, ne kutyipa bubelabubela, ne kusōkeja ensense kudi Bala, ne kulondalonda baleza bangi,” Yehova wādi wa kuvulaminwa tempelo yandi. Ne wādi wa kulonga muswelo umo onka na banzazangi bādi batōtela’mo, monka mwaāvundaminine tabenakulo ya mu Shilo mu mafuku a Edi, Mupidishitu Mukatampe. Ntanda ya Yuda “ikālamuka ke masala onka.” (Yel. 7:1-15, 34; 26:1-6)a Langa’po bukankamane bwādi busakilwa Yelemia pa kusapula uno musapu! Mobimwekela, ye mwaāsapwidile kumeso a bantu ba lupusa, bakatampe bene. Dyalelo nadyo, batutu ne bakaka bamo bamonanga amba basakilwa bukankamane bwa uno muswelo pa kusapula mu bipito, ku bampeta nansha ku bantu ba bulēme. Batwe netu, tukulupile kino amba: Leza witukwashanga bya binebine, pamo’nka na mwaākwashishe Yelemia.​—Bah. 10:39; 13:6.

¹³ Kukwatañana na ngikadila yāikele mu Yuda pa bitala butōtyi ne bubikavu, lelo bendeji ba kipwilo bāitabile namani ku musapu wa Yelemia? Nsekununi ya mupolofeto mwine ilombola amba, “bapidishitu, ne bapolofeto ne bantu bonsololo bamukwata kebamunena’mba: Abe binebine kufwa ukafwa.” Bākalabele bya mwiko, kebanena’mba: “uno mukelenge uno’u i mufwaninwe lufu.” (Tanga Yelemia 26:8-11.) Ino balwana ne Yelemia kebābwenyepo kumwipaya. Yehova wādi na mupolofeto wandi, ne wāmunyongolwele. Ne Yelemia mwine, kāzakelepo balwana nandi, nansha byobādi bakimba kumulonga bibi. Nobe kufwaninwepo kuzakala.

“ULEMBE’MO BINENWA BYONSOLOLO”

14, 15. (a) Le ba Yelemia ne mulembi wandi Baluki bāshilwile mwingilo’ka mu mwaka wa buná wa umbikalo wa Yehoyakimi? (b) Le Yehoyakimi wādi muntu wa muswelo’ka? (Tala kapango pa paje 25.)

¹⁴ Mu mwaka wa buná wa umbikalo wa Yehoyakimi, Yehova wānene Yelemia alembe binenwa byonso byaāmusapwidile tamba mu mafuku a Yoshia. Yelemia nandi wālombola mulembi wandi Baluki kulemba’byo, byonsololo byāmulombwele Leza mu myaka 23 mipite. Uno musapu wa butyibi wādi utala kubwipi kwa balopwe 20 ne malopwe. Yelemia wānene Baluki kutanga uno muvungo na diwi ditunduke mu njibo ya Yehova. Le buno bukomo bwālongelwe na kitungo’ka? Yehova unena amba: “Kepabulwepo padi njibo ya Yuda ikevwana bibi byonso byo natá mutyima ami kwibalonga, amba bakajoke muntu ense ku dishinda dyandi dibi, amba nkalekele bubi bwabo ne bukondame bwabo.”​—Yel. 25:1-3; 36:1-3.

¹⁵ Ntungu pa kupwa kutangila Yehoyakimi muvungo, mulopwe wasana’o ne kwiusoka. Kupwa wāsoñanya balete kwadi ba Yelemia ne Baluki. “Ino Yehova webafya.” (Tanga Yelemia 36:21-26.) Yehova, kupityila kudi mupolofeto wandi, wānene pangala pa ngikadila mibi ya Yehoyakimi amba mulopwe “ukajīkwa na mujīkilo wa kimbulu.” Usa’tu “kukokwa ne kwelwa panja pa kibelo kya Yelusalema kokwa.” (Yel. 22:13-19) Lelo ubalanga amba kino kyelekejo kya bupolofeto kifwaninwe kupelwa amba i muneneno-mpata wa Yelemia?

16. Le i musapu’ka wa lukulupilo wāsapwile Yelemia?

¹⁶ Nansha byādi bisapula Yelemia misapu ya butyibi, ino kādipo mupolofeto wa musala. Wādi usapula ne musapu wa lukulupilo. Amba Yehova usa kunyongolola basheleshele’ko ba Isalela ku balwana nabo ne kwibajokeja mu yabo ntanda, mobakekala biyampe ne mutyima-ntenke. Leza wālaile bantu bandi kusamba nabo kipwano “kipya,” “kipwano kya nyeke ne nyeke” ne kulemba mukanda wandi wa bijila mu mityima yabo. Wādi wa kwibalekela bilubo byabo ne kuvuluka bubi bwabo dikwabo mpika. Ne kadi, lukunwa lwa Davida lwadi lwa ‘kukalonga butyibi ne boloke mu ntanda’ya.’ (Yel. 31:7-9; 32:37-41; 33:15) Buno bupolofeto bonso bwadi bwa kufikidila mu bula bwa myaka makumi ne tutwa twa myaka iya’ko, kubadila’mo ne kufikidila kutala būmi bwetu ne kwitupa lukulupilo lwa būmi bwa nyeke kumeso. Ino, mu mafuku a Yelemia, balwana na Yuda bāendelele na bulwi bwabo.​—Tanga Yelemia 31:31, 33, 34; Bahebelu 8:7-9; 10:14-18.

KUZUNZULWA KWA BABILONI

17, 18. I bika byālupukile mu myaka ya mfulo ya umbikalo wa Yehoyakimi ne wa Zedekia?

¹⁷ Mu 625 K.K.K., Bene Babiloni ne Bene Edipito bālwile divita dya kanshinyenshinye ku Kalekemishi, kubwipi na Munonga wa Ufalete, kungala kwa Yelusalema, ku kintu kya makilometele 600. Mulopwe Nebukaneza wānekenye bibumbo bya bulwi bya Felo Neko, ino yo yādi mfulo ya umbikalo wa ntanda wa Edipito mu kyokya kyaba. (Yel. 46:2) Tamba papo, Nebukaneza wābikadila Bayuda, Yehoyakimi wāikala ke mwingidi wandi. Ino pa kupwa myaka isatu ya bupika, Yehoyakimi wātomboka. (2 Bal. 24:1, 2) Pa kino, Nebukaneza ne kibumbo kyandi kya bulwi kyakatamba Yuda mu 618 K.K.K. ne kujokoloka Yelusalema. Fwatakanya’po mwāikadile kavutakanya mu kino kitatyi, mokadi ka kukambakenya ne Yelemia, mupolofeto wa Leza mwine. Mobimwekela, mu kuno kutekelwa kasāla mo mwāfwile Yehoyakimi.b Wandi mwana Yehoyakini wāshikata pa lupona lwa Yuda mu makweji asatu, kupwa wājokolokwa na Bene Babiloni. Nebukaneza wāsala Yelusalema na kusela byabupeta bya monka ne kuselela Yehoyakini mu bumisungi, kisaka kya mulopwe ne bisaka bya bamfumu ba Yuda, bantu bakomokomo batulāla ba mu uno muzo, ne bankanka bana-balume bonso. Mu bano bāselelwe bu misungi mubadilwa ne ba Danyele, Hanania, Mishaele, Azadia.​—2 Bal. 24:10-16; Dan. 1:1-7.

¹⁸ Penepa Nebukaneza wābikika zedekia, mwana mukwabo wa Yoshia, bu mulopwe wa Yuda. Uno ye wāikele ke mulopwe wa mfulo pano panshi wa ku musuku wa Davida. Umbikalo wandi wāfudile kitatyi kyāsadilwe Yelusalema ne tempelo yandi mu 607 K.K.K. (2 Bal. 24:17) Inoko, myaka 11 yābikele Zedekia yādi ya tuvutakanya twa bwendeji mu Yuda. Ne kutatana kwine mpika, Yelemia wādi ukulupile mwandi monso yewa mwine wāmupele mwingilo wa bu mupolofeto.

19. Le bantu ba mu mafuku a Yelemia bāitabile namani ku musapu wandi, ne mwanda waka kino kikutala ne abe?

¹⁹ Witule pa kyaba ya Yelemia. Tamba kitatyi kya Yoshia, Yelemia wēmwenine kupona kwa bubikavu ne koneka kwa ku mushipiditu umbukata bwa bantu ba Leza. Kuyuka’ko wādi uyukile’tu amba bintu bikenda byoneka. Bantu ba mu kyabo kibundi bāmunene ne kumunena’mba: “Kokafumikapo mu dijina dya Yehova, amba wakafwila ku makasa etu.” (Yel. 11:21) Nansha ke kitatyi kyāfikidile bupolofeto bwa Yelemia, Bayuda bāmunene amba: “Mwendele mwanda owesamba netu mu dijina dya Yehova ketukakwivwanaopo , ehe.” (Yel. 44:16) Inoko, būmi bwa bantu bwādi mu kyaka, monka mobwikadile’mo dyalelo. Musapu osapula i mutambe kudi Yehova, pamo’nka na owa wādi usapula Yelemia. Byobidi namino, ukokeja kubweja bupyasakane bobe mu mwingilo na kubandaula muswelo wālamine Yehova mupolofeto wandi mu kitatyi kyādi ke kisa kupona Yelusalema.

MAFUKU A MFULO YA BULOPWE

20. I kika kinenenwa amba umbikalo wa Zedekia wāsuswile Yelemia kutabuka? (Tala kapango pa paje 29.)

²⁰ Kepabulwe padi myaka ya masusu kutabuka ya mwingilo wa bupolofeto bwa Yelemia yādi ya mu kitatyi kya umbikalo wa Zedekia. Monka mwālongele balopwe bāmubadikidile, Zedekia nandi “walonga kyokya kibikibi kumeso a Yehova” (Yel. 52:1, 2) Wādi kilolo kya Bene Babiloni, Nebukaneza wāmutyipije mutyipo mu dijina dya Yehova amba endelele kukōkelelela mulopwe wa Babiloni. Nansha nabya, Zedekia wāendelela kutomboka. Ino papo, balwana na Yelemia bābweja kumuningila nandi alunge kuboko ku butomboki.​—2 Bil. 36:13; Ezek. 17:12, 13.

21-23. (a) Lelo bantu bākalañene namani mu Yuda mu umbikalo wa Zedekia? (b) Le Yelemia bāmulongele bika pa mwanda wa mwimanino wandi, ne mwanda waka kino kikutala ne abe?

²¹ I kimweke patōka amba ku ngalwilo kwa umbikalo wa Zedekia, mu Yelusalema mwāile mikendi yātuminwe na mulopwe wa Edoma, wa Moabu, wa Amona, wa Tyila, ne wa Zidone. Mobimwekela, bādi bakimba Zedekia elunge kobadi mwanda wa kulwa na Nebukaneza. Ino Yelemia wādyumuna Zedekia akōkele Babiloni. Pa kino, Yelemia wāmulombwele mikendi na mpungu bu kyelekejo kilombola amba ne mizo yabo mine ifwaninwe kwingidila Bene Babiloni. (Yel. 27:1-3, 14)c Bavule kebaitabijepo uno mwimanino, ne kadi, Hanania ye mwine wākomeje mwingilo wa Yelemia wa bu musedi wa myanda mishikibwe na bavule. Hanania wādi mupolofeto wa bubela, wāsapwile patōkelela mu dijina dya Leza amba lupungu lwa Babiloni lukatyumunwa. Inoko, kinenwa kya Yehova kyāiya kudi Yelemia amba, uno Hanania ndimbañani ukafwa enka mu mwaka’wa. Ne kino kyāfikidile, wafwa.—Yel. 28:1-3, 16, 17.

²² Pano Yuda wakalañana pabidi​—bamo ku mutamba wa basaka kukōkela babiloni, bakwabo nabo basaka kutomboka. Mu 609 K.K.K., Zedekia wātomboka na kulomba bukwashi bwa bashidika ku Edipito. Yelemia nandi papo ulwa na kutalaja bukalabale bwa bantu ba muzo wabo bādi bakwatakenye butomboki. (Yel. 52:3; Ezek. 17:15) Nebukaneza ne bibumbo byandi bājokela ku Yuda mwanda wa kutalaja butomboki, kukwata bibundi byonso bya Yuda, ne kutēkela Yelusalema kasāla. Musapu wa Yelemia kudi Zedekia ne ku babikalwa bandi mu kino kitatyi kya malwa wādi wa kulombola amba Yelusalema ukaponena mu makasa a Bene Babiloni. Lufu lwādi lutengele boba bāshele mu kibundi. Boba bāendele ku mutamba wa Bene Kaladea bo badi ba kupanda.​—Tanga Yelemia 21:8-10; 52:4.

²³ Bamfumu ba mu Yuda bādi balanga’mba Yelemia i mwikupe ku Bene Babiloni. Paālombwele bubinebine, Bamfumu ba Yuda bāmukupila ne kumwela mu njibo ya kifungo. (Yel. 37:13-15) Yelemia kādipo ubwanya kuleka kusapula musapu wa Yehova. Pa kino, bamfumu bānekenya Zedekia afikije Yelemia ku lufu. Bāmwela mu lubao mutupu mema mwaādi wa kufwa mwijike mu bitoto. Ino Ebede-meleke, mwine Efiopya, mwingidi wa mu njibo ya mulopwe, wāpandija Yelemia. (Yel. 38:4-13) Mwene ne bantu ba Yehova ba mu ino myaka nabo batanwanga mu byaka pa mwanda wa kupela kwikuja mu malwi a politike! Bine, byobya byāfikīle Yelemia bibwanya kukukankamika ukomene matompo ne kwianekenya.

24. Shintulula mwāpityile myanda yālongekele mu 607 K.K.K.

²⁴ Mu 607 K.K.K., Bene Babiloni bafula ku kutūta nsakwa ya Yelusalema, ne kuponeja kibundi. Bibumbo bya bulwi bya Nebukaneza byāsoka tempelo ya Yehova, kutūta nsakwa ya kibundi, ne kwipaya bamfumu ba mu Yuda. Zedekia amba anyeme, bāmukwata ne kumufikija kudi mushindañani wandi. Bāipaya bana ba Zedekia ku meso andi, kupwa Nebukaneza wāmubongotola meso, wāmukuta nkano, ne kwenda nandi ku Babiloni. (Yel. 39:1-7) Bine, binenwa bya Yelemia byāfikidile pa Yuda ne Yelusalema. Pa kyaba kya kusangala, mupolofeto wa Leza wādila pangala pa kyamalwa kyāfikile pa bantu ba muzo wabo. Tukokeja kutanga kudila kwandi mu mukanda wa mu Bible witwa bu Madilo. Netu tukokeja kutenekwa ku mutyima potutanga uno mukanda.

MWINGILO WANDI MU BASHELE’KO BA YUDA

25, 26. (a) Le i byamalwa’ka byālondele kupona kwa Yelusalema? (b) Le bantu ba mu mafuku a Yelemia bāitabile namani ku musapu wandi pa kupwa kupona kwa Yelusalema?

²⁵ Le Yelemia nandi byāmupityile namani mu bino byamalwa byālongekele? Bamfumu ba Yelusalema bāmukutyile, ino Bene Babiloni bātambile na bushindañani bāmulamine biyampe, ne kumupa bwanapabo. Mwenda mafuku, Yelemia wātulwa pamo na Bayuda bakwabo bāselelwe bu misungi, ino kadi wākutulwilwe ne kujokejibwa ku Yelusalema. Wādi ukidi na bivule bya kulonga mu mwingilo wa Leza; wāendelela kwingila bininge umbukata bwa boba bāpandile. Nebukaneza wātonga Ngedadia bu mbikavu pa ntanda yobakwete, na kulaya Bayuda bashele’ko amba shi bendelele kwingidila mulopwe wa Babiloni, nandi ukebapa ndoe. Ino, Bayuda bamo kebāsangedile’byopo, bāipaya Ngedadia. (Yel. 39:13, 14; 40:1-7; 41:2) Yelemia wāsoñanya Bayuda bashele’ko amba bendelele kwikala mu ino ntanda ne kuleka kutyina mulopwe wa Babiloni. Ino bendeji babo, bāita Yelemia bu mbepai ne amba i munyeme ku Edipito, pa kino bāsela Yelemia ne Baluki ku bukomo. Inoko, Yelemia wānene bupolofeto amba Nebukaneza ukatēkela ntanda kasāla ne kwiinekenya ne kuleta musala pa Bayuda bānyemene.​—Yel. 42:9-11; 43:1-11; 44:11-13.

²⁶ Uno musunsa nao, bekadi bādi pamo na Yelemia kebāivwenepo uno mupolofeto wa bine wa Leza. Mwanda waka? Mwanda bādi ke belanga, amba: “Kushilwila po twalekele kusōka ensense ku mulopwe mukaji wa mūlu, ne kupungulwila byakwela bipungulule kwadi, tubabulwe bintu byonso, ne kukubijibwa ku kipete, ne ku kipupo kya nzala.” (Yel. 44:16, 18) Bine, uno mulangwe wa bantu ba mu mafuku a Yelemia uleta ne bulanda! Pakwabo napo, mwene kino kitukankamika bikata pa kuyuka amba muntu wampikwa kubwaninina ubwanya kukōkela Yehova nyeke nansha shi ujokolokelwe na bantu bampikwa lwitabijo!

27. Lelo i bika byotuyukile pa bitala myaka ya mfulo ya mwingilo wa bupolofeto bwa Yelemia?

²⁷ Tala mwanda wa mfulo usekununa Yelemia​—kukutululwa mu kifungo kwa Yehoyakimi na Evile-Melodake​—yewa wāpingakene Nebukaneza​—mu mwaka wa 580 K.K.K. (Yel. 52:31-34) Mu kine kitatyi’kya, Yelemia wādi na kintu kya myaka 90. Shako ketuyukilepo mwine mwāfudile būmi bwandi. Mobimwekela myaka ya mfulo ya būmi bwandi wādi mu Edipito ne ye mo mwaāfwidile kupwa kwa myaka 67 ya kikōkeji mu mwingilo wa pa bula waāingidile Yehova. Wāingile mu myaka yādi yendelela mutōtelo wa bine senene, kadi ne mu myaka mivule ya butōtyi bwa bupondo bwādi bumujokolokele. Bantu bamo bakaminwe Leza bādi’ko bamwivwana. Inoko, bavule bāpelele musapu wandi, pakwabo bakimba ne kumusanshija. Le kino kyālengeje Yelemia akankalwe mwingilo wandi? Mhm, nansha dimo! Tamba ku ngalwilo, Yehova wāmusapwidile amba: “Penepo bakalwa nobe; ino nanshi kebakakukomenapo, mwanda ami ngidi nobe kukunyongolola.” (Yel. 1:19) Dyalelo, batwe Batumoni ba Yehova, twi bapebwe mwingilo pamo na wāpelwe Yelemia. Pa kino, tutengelei amba bantu bakokeja kwitutambula mu muswelo umo onka. (Tanga Mateo 10:16-22.) Ino, i ñeni’ka yotukokeja kuboila kudi Yelemia, ne i muswelo’ka otukokeja kuvuija mwingilo wetu? Tubandaulei nanshi bino bipangujo.