Mukao pamwanda wa mutōtelo ujila wa Yehova

“Yehova wa dijina dya Bu-Mukao i Leza wa mukao.”​—DIVILU 34:14.

YEHOVA witela aye mwine bu “Leza wa mukao.” Padi ukokeja kwiipangula’mba mwanda waka witela namino, mwanda kishima “mukao” kifunkila pa ngikadila imbi. Bine, ngikadila milumbuluke nakampata ya Leza i buswe. (1 Yoano 4:8) Nanshi, ne milangwe yonso ya mukao ukalombola Yehova pamwanda wa bantu i yonka myendelemo. Nabubine, tufwaninwe kumona’mba mukao wa Leza udi na mvubu mwanda wa kuletelako ndoe ne kumvwañana mu umbuo wa diūlu ne ntanda.

² Bishima bya Kihebelu bisambila pa “mukao” bitanwa misunsa 80 mu Bisonekwa bya Kihebelu. Pavule, bishima makumi 40 mu bino bifunkila padi Yehova Leza. G. H. Livingston ushintulula’mba: “Shi mulangwe wa kwivwana mukao ufunkila padi Leza, keushintululapo milangwe imbi, mhm, ino uningila enka pa kutōta Yehova kete.” (The Pentateuch in Its Cultural Environment) Omwanda, kitatyi kimo-kimo, Bwalamuni bwa Ntanda Impya (Angele) bwalamwine kino kishima kya Kihebelu bu “kuningila enka pa kulamatwa kasuku kete.” (Ezekyele 5:​13, NW) Miswelo mikwabo mifwaninwe ya mwa kwalamwina kino kishima i “kininga” nansha “bupyasakane.”​—Mitōto 79:5; Isaya 9:7.

³ Bantu bāpangilwe na ngikadila ya kumvwana mukao, ino kuponena kwa muzo wa muntu mu bubi kwāfikije bantu ku mukao umbi. Inoko, mukao wa muntu ukokeja kwikala na kitungo kiyampe. Ukokeja kutonona muntu akinge mukena wandi ku bintu bibi. Inoko, bantu bakokeja kulombola mukao wendelemo pamwanda wa Yehova ne mutōtelo wandi. (1 Balopwe 19:10) Pa kusaka kwivwanija senene mukao wa uno muswelo pamwanda wa Yehova, kishima kya Kihebelu kikokeja kwalamunwa bu ‘kupela kwikala na kinkwa nansha umo.’​—2 Balopwe 10:16, NW.

Ñombe Mwana wa Nsahabu

⁴ Kimfwa kya mukao mwendelemo kilombolwa na mwanda wāfikile bene Isalela kupwa kwa kutambula Mukanda-wabijila ku Lūlu lwa Shinai. Bādyumwinwe misunsa mivule amba kebādipo bafwaninwe kutōta bilezaleza bipungwe na bantu. Yehova wēbasapwidile’mba: “Amiwa Yehova Leza obe ne Leza usaka bamutōte enka aye kasuku kandi kete, [nansha, “Leza wa mukao (wa bupyasakane); Leza upela kwikala na kinkwa nandi”].” (Divilu 20:​5, NW, tala kunshi kwa dyani; enzankanya na Divilu 20:​22, 23; 22:20; 23:​13, 24, 32, 33.) Yehova wāsambile kipwano na bene Isalela, wālaile kwibesela madyese ne kwibatweja mu Ntanda ya Mulao. (Divilu 23:​22, 31) Bantu bānene’mba: “Byonso byanenene Yehova tukalonga’byo ne kukōkela monka.”​—Divilu 24:7.

⁵ Inoko, pakubulwa ne kwija kwine, bene Isalela bālubila Leza. Bākidi bashikete munshi mwa Lūlu lwa Shinai. Mosesa wāijije ku lūlu mafuku mavule, wākatambwile misoñanya yāmupele Leza, ebiya, bantu bātyinya Alone, mwanabo na Mosesa amba ebapungile leza. Alone wāitabija webapungila ñombe mwana na nsahabu yāmupele bantu. Bādi bafwatakanya’mba mwine nkishi’wa kyo kyādi kyelekejo kya Yehova. (Mitōto 106:20) Difuku dyālondeleko bādi kebela byakwela bisōkwe “ke bamutōta.” Kupwa “bataluka ke bazue.”​—Divilu 32:​1, 4, 6, 8, 17-19.

⁶ Mosesa wātuka ku lūlu kwāadi kitatyi kyādi bene Isalela mu masobo. Pa kumona mwiendelejo wabo umbi, Mosesa kāebanena’mba: ‘I ani udi ku mutamba wa Yehova?’ (Divilu 32:​25, 26) Bana bana-balume ba Levi bēbungila kudi Mosesa, nandi wēbapa mbila amba basele bipete byabo batape batōtyi ba nkishi bādi mu masobo. Bene Levi bāipaile kubwipi kwa bantu 3 000 mu bana babo ba bipyamambo mwanda wa kulombola mukao wabo pamwanda wa mutōtelo ujila wa Leza. Yehova wākomeje uno mwanda na kuletelako kipupo mwanda wa kukubija boba basheleko. (Divilu 32:​28, 35) Kupwa Leza wāpituluka mu mbila yandi amba: “Kukatōtapo kilezaleza kingi nansha kimo; ke-muntu Yehova wa dijina dya Bu-Mukao i Leza wa mukao.”​—Divilu 34:14.

Bala-peole

⁷ Myaka makumi aná pakupita’po, pādi bene Isalela kubwipi na kutwela mu Ntanda ya Mulao, bana-bakaji bapopoke bya mwiko bene Moabu ne bene Midyana bākokele bene Isalela bavule kobadi pamwanda wa mutyima wabo wa kulubula beni. Bano bana-balume bādi bafwaninwe kupela kudya kisense na bano batōtyi ba bilezaleza byabubela. (Divilu 34:​12, 15) Ino, bētwele kobadi pamo’nka bwa mikōko yenda ku kisailo, balonga busekese na bana-bakaji, kadi belunga kobadi kebafukatyila Bala-peole.​—Umbadilo 25:​1-3; Nkindi 7:​21, 22.

⁸ Yehova wātumine kinzengele mwanda wa kwipaya bantu bepēne mu butōtyi bwabumvu, bwabusekese. Kadi Leza wāpele monka lupusa ku bene Isalela bakikokeji amba bepaye bana babo ba bipyamambo. Zimidi, mukulumpe umo wa bene Isalela, wālombwele kafutululo kakatampe kene pātwejeje mwana-mukaji mwana mulopwe mwine Midyana, mu dipema dyandi mwanda wa balonge nandi busekese. Pa kumona nabya, Finease kitobo wādi wakaminwe Leza wāipaya bano ba mulume ne mukaji babusekese. Ebiya kinzengele kyapwa, Leza wānena’mba: “Finease . . . wavundamija bukalabale bwami ku bāna ba Isalela, pakwikala na mukao waikele ne mukao wami umbukata mwabo; ino nkyalotejepo bāna ba Isalela mu mukao wami.” (Umbadilo 25:11) Nansha shi muzo onso mutuntulu kewāonakanibwepo, kubwipi kwa bene Isalela 23 000 bāfwile. (1 Kodinda 10:​8) Bājimije lukulupilo lwabo lwa kukatwela mu Ntanda ya Mulao lobāelaije umbula bwa kitatyi kilampe.

Kidyumu Kyakuboila’po Ñeni

⁹ Kyabulanda, pakubulwa ne kwija kwine, bene Isalela bāidilweko myanda yonso yobāmwene. Kebālombwelepo mukao pamwanda wa mutōtelo ujila wa Yehova. ‘Bākolomona mukao wa Leza na bankishi babo bakusonga.’ (Mitōto 78:58) Kwālupukile bipa, Yehova wāitabija bisaka dikumi bya Isalela biselwe bu misungi na bene Ashidia mu mwaka wa 740 K.K.K. Bulopwe bwa Yuda bwa bisaka bibidi byāsheleko, nabo bwāsusukile muswelo umo pāonakanibwe Yelusalema kibundi kyabo kikatampe mu mwaka wa 607 K.K.K. Bavule bāipailwe, boba bāshele’ko bōmi bāselelwe bu misungi mu Babiloni. Kino kimfwa kileta kidyumu kikatampe kudi bakristu bonso dyalelo!​—1 Kodinda 10:​6, 11.

¹⁰ Dyalelo, muntu umo pa basa­tu mu bekadi ba pano pantanda​—kubwipi kwa midiyo 1 900 ya ba­ntu—betela amba i bakristu. (1994 Britannica Book of the Year) Bavule umbukata mwabo badi mu bipwilo bingidijanga byelekejo, bankishi, ne misalabu mu mutōtelo wabo. Yehova kābembelejepo bantu bandi bākolomwene mukao wandi na butōtyi bwabo bwa bankishi. Kadi kakalekapo nansha dimo boba betela bu bakristu, koku bengidija bintu bipungwe na bantu mu butōtyi bwabo. Yesu Kristu wānene’mba: “Leza i mushipiditu, kadi boba bakumutōta, poso nabo bamutōtele mu mushipiditu ne [na bubinebine].” (Yoano 4:24) Pakwabo kadi, Bible udyumuna bakristu amba belame ku kutōta bankishi. (1 Yoano 5:21) Batōtyi ba bankishi bakubulwa kwisāsa badi mu mulongo wa bantu kebakapyanapo Bulopwe bwa Leza.​—Ngalatea 5:​20, 21.

¹¹ Nansha shi mukristu wabine kafwaninwepo nansha dimo kufukatyila nkishi, ufwaninwe kwepuka kintu kyonso kimona Leza bu butōtyi bwa bankishi, kyamunyanji, ne kyadisubi. Kimfwa, Bible uleta kidyumu amba: “Ipayai byakungitu byo mudi nabyo pano panshi; busekese, ne kujilula kwa bijila, ne kilokoloko kibikibi, ne mutyima wa kusaka byabubi, ne kwabila nako i konka kutōta bankishi konka; i pa mwanda wa byonka bino namino bukalabale bwa Leza bufike pa bāna ba bampikwa kukōkela.” (Kolose 3:​5, 6) Kukōkela ku bino bishima kulomba kufundula mwiendelejo wabusekese. Kino kilomba kwepuka makayo alangula kilokoloko kya busekese bwamunyanji. Kyaba kya kwisangaja mu kilokoloko kya uno muswelo, bakristu babine balombolanga mukao obadi nao pamwanda wa mutōtelo ujila wa Leza.

Bimfwa bya Batōtyi Bālombwele Mukao wa Bwine-Leza

¹² Kimfwa kitulumukwa nakampata kya muntu wālombwele mukao pamwanda wa mutōtelo ujila wa Leza kyādi kya Yesu Kristu. Mu mwaka umbajinji wa mwingilo wandi, wāmwene bansunga balwīso bādi basunga mu lubanza lwa tempelo. Bayuda bādi batamba ku bibundi byādi kunsa-kunsa kwa Yelusalema padi bādi basakilwa uno mwingilo wa kushintula lupeto, mwanda wa kushintula lupeto lwabo lwa mu matanda a bweni mu lupeto lwādi lwitabijibwa ku milambu yādi ilambulwa mu tempelo. Bādi basakilwa monka kupota banyema ne byōni mwanda wa kwela byakwela bisōkwe byādi bilombwa mu Mukanda-wabijila bya Leza. Busunga bwa uno muswelo bwādi bufwaninwe kulongibwa panja pa tempelo. Kintu kibi kyāmwekele patōka i kya’mba bansunga bādi bamwena kamweno kakatampe kutabuka mu kupoteja bintu byādi bisakibwa mu mutōtelo wa bana babo ku lupoto lukomo bininge. Yesu wātonwenwe na mukao mukatampe wādi nao pamwanda wa mutōtelo ujila wa Leza, wāingidije kibaka kya myonji mwanda wa kupangila mikōko ne banyema panja. Kadi wākuvumika mesa a boba bādi beshinta lupeto, kānena’mba: “Fundulai’bo muno kekulengeja īno njibo ya Tata ke ya kikwe kya lupoto.” (Yoano 2:​14-16) Enka namino, Yesu wāfikidija binenwa bidi mu Mitōto 69:9 bya’mba: ‘Bupyasakane [nansha “mukao,” Byington] pamwanda wa njibo yobe bubandi.’

¹³ Myaka isatu pakupita’po, Yesu wāmwene monka bansunga balwiso mu tempelo wa Yehova. Lelo wādi ufwaninwe kumutōkeja musunsa wabubidi? Mukao wādi nao pamwanda wa mutōtelo ujila wa Leza wākidi mukomo bininge pamo’nka na mwāadi wikadile nao kitatyi kyāshilwile mwingilo wandi. Wāpangile bansunga ne bantu bādi bebapota bintu byabo panja. Ne wāyukije buluji bwendelemo bwa kilongwa kyandi amba: “Lelo kekilembelwe[po] amba: Njibo yami īkatelwa’mba: I Njibo ya kulombelelamo mizo yonso, ino bānwe umbeyalamuna ke mu muta wa bakabwalāla?” (Mako 11:17) Bine kino i kimfwa kilumbuluke kashaa kya muswelo wa kulombola mukao wa bwine-Leza!

¹⁴ Ne pano pene, bu-muntu bwa Yesu Kristu Mfumu wātumbijibwe kebwalamukilepo. (Bahebelu 13:8) Mu kino kitatyi kya myaka tutwa 20, ukidi na mukao pamwanda wa mutōtelo ujila wa Shandi pamo’nka na mwāadi wikadile nao kitatyi kyākidi pano pantanda. Tukokeja kwikimona mu misapu yātumine Yesu ku bipwilo bisamba-bibidi isekunwinwe mu mukanda wa Kusokwelwa. Ino misapu ikwatañene nakampata na myanda ilongeka dyalelo, “mu difuku dya Mfumwetu.” (Kusokwelwa 1:10; 1:1–3:22) Mutumibwa Yoano wāmwene Yesu Kristu utumbijibwa mu ntumbo “ne meso andi nao ādi pamo’nka bwa lubimbi lwa mudilo.” (Kusokwelwa 1:14) Kino kilombola’mba kekudipo kintu kifyeme ku meso a Kristu kitatyi kyaenda upempula bipwilo mwanda wa kutala shi kebidipo na kiko ne shi bitabijibwe mwanda wa kuvuija mwingilo wa Yehova. Bakristu ba mu kino kyetu kitatyi basakilwa kulama mu ñeni yabo kidyumu kya Yesu kitudyumuna’mba ketukitompai kwingidila bamfumu babidi​—Leza ne bupeta. (Mateo 6:24) Yesu wāsapwidile bantu ba mu kipwilo kya Laodesea bādi bepēne mu kukimbakimba byabupeta’mba: ­“Pōikadile bu-lufufumya ku kukaba kwenda ku kutalala kūi, nkakulasanga mukanwa mwami. . . . Pyasakana ne kwalamuka pa mutyima.” (Kusokwelwa 3:​14-19) Bakulumpe batongelwe pa kipwilo bafwaninwe kukwasha balunda nabo ba mu lwitabijo kupityila ku binenwa ne ku bimfwa mwanda wa kutyina’mba bakaponena mu dikinga dya kukimbakimba byabupeta. Bakulumpe bafwaninwe monka kukinga luombe ku mwikadilo moneke wa ino ntanda ikokela milangwe pa busekese. Omwanda bantu ba Leza kebafwaninwepo kwitabija lupusa lo lonso lwingidija Yezebele mu kipwilo.​—Bahebelu 12:​14, 15; Kusokwelwa 2:20.

¹⁵ Mutumibwa Polo wādi wiula kimfwa kya Kristu. Mwanda wa kukinga bakristu bapya ku lupusa lo lonso loneke wānene’mba: “Ami ngidi ne mukao kudi bānwe, nao i wa kwa Leza.” (2 Kodinda 11:2) Kumeso kwa kunena namino, mukao wādi na Polo pamwanda wa mutōtelo ujila wāmutonwene asapwile kino kipwilo kimo kyonka amba bapange muntu wabusekese wakubulwa kwisāsa wādi wingidija lupusa lwakusambukija bakwabo. Bufundiji bwa ku bukomo bwa mushipiditu bwāpelwe mu kine kitatyi’kya bubaikala bukwashi bukatampe ku bakulumpe dyalelo mu bukomo bwabo bobalonga mwanda wa kulama bipwilo bya ba Tumoni twa Yehova 75 500 ne kupita bikale bitōka tōo.​—1 Kodinda 5:​1, 9-13.

Mukao wa Leza Udi na Kamweno ku Bantu Bandi

¹⁶ Bantu ba mu Yuda pobāpelwe mfuto na Leza, pāitabije baselwe bu misungi mu Babiloni, bebāsepele bininge. (Mitōto 137:3) Pamwanda wa mukao wa mushikwa obādi nao, bene Edoma bākweshe bene Babiloni mwanda wa kuletela bantu ba Leza byamalwa, Yehova wekilamine mu mutyima. (Ezekyele 35:11; 36:15) Boba bāshele bōmi besāshile mu bu misungi mobāselelwe, ebiya myaka 70 pakupita’po, Yehova wēbajokeja mu yabo ntanda.

¹⁷ Kuñanjilo, bantu ba mu Yuda kebādipo na kikulupiji. Kibundi kya Yelusalema ne tempelo wakyo byāonakanibwe. Ino bantu bādi bebajokolokele bādi baleta kavutakanya pamwanda wa bukomo bonso bobādi balonga mwanda wa kubakulula tempelo. (Ezela 4:​4, 23, 24) Lelo Yehova wādi’po na mulangwe’ka? Nsekununi ya kubukomo bwa mushipiditu inena’mba: “E mwanenena Yehova wa bibumbo namino amba: Ne wamukao na Yelusalema, ne na Ziona, na mukao mukatakata; kabidi amiwa nafītwa nakampata ne mizo’ya, idi na mutyima-ntenke; mwanda ami nafītwa patyetye’tu, mwanda o benda bakwasha mu disusu’dya. Po pa mwanda’o wanenena Yehova amba: Nemwitolele ku Yelusalema na kanye; njibo yami ikōbakwa monka mwakyo; i Yehova wa bibumbo unena.” (Zekadia 1:​14-16) Uno mulao wāfikidile, tempelo ne kibundi kya Yelusalema byāubakulwilwe biyampe bine.

¹⁸ Kipwilo kyabine kya bwine-kristu kyātenwe na myanda ya uno muswelo mu kino kitatyi kya myaka tutwa 20. Umbula bwa divita dibajinji dya ntanda yonso, Yehova wāpele bantu bandi mfuto mwanda kebālekelepo kwikuja mu bulwi bwa bantu ba ino ntanda. (Yoano 17:16) Leza wāpele bakulumpe ba kipolitike lupusa bebasusule, ne bakulumpe ba Bipwilo bya Ki-kristu bāsangele pamwanda wa ano masusu. Nabubine, bakulumpe ba Bipwilo bya Kikristu bo bātangile kumeso, batonona bakulumpe ba kipolitike amba bakankaje mwingilo wa Befundi ba Bible, mo mwādi mwityilwa ba Tumoni twa Yehova pakala.​—Kusokwelwa 11:​7, 10.

¹⁹ Inoko, Yehova wālombwele mukao wādi nao pamwanda wa mutōtelo wandi, mu mwaka wa 1919 kupwa kwa divita, wāitabija monka bantu bandi besāshile. (Kusokwelwa 11:​11, 12) Kwālupukile bipa, kibalwa kya batendedi ba Yehova kyēlundilako tamba ku kibalwa kityetye kya bantu 4 000 mu 1918, kufika kubwipi kwa midiyo 5 ya bantu dyalelo. (Isaya 60:22) Pano pano ponka, mukao udi na Yehova pamwanda wa mutōtelo wandi ujila ukamweka mu muswelo ulenga moyo kupita.

Myanda Ikalongeka mu Mafuku Akāya Kumeso Pamwanda wa Mukao wa Leza

²⁰ Umbula bwa tutwa twa myaka, Bipwilo bya Ki-kristu byāikele kulonda mwiendelejo wa Bayuda bapondoke bādi bakolomona mukao wa Yehova. (Ezekyele 8:​3, 17, 18) Pano pano ponka, Yehova Leza ukatulanga mulangwe wa bukalabale mu mityima ya bantu ba mu Kitango kya Bumo bwa Mizo. Uno mulangwe ukatonona bano balupusa bakipolitike bonakanye Bipwilo bya Ki-kristu ne kipindi kisheleko kya mutōtelo wabubela. (Kusokwelwa 17:​16, 17) Bakristu babine bakapandanga ku buno butyibi bwa Leza bulenga moyo. Bākalondololanga ku binenwa bya bipangwa bya mūlu binena’mba: “Aleluya! . . . mwanda watyiba mambo ā wabwitwa mukatampe [kipwilo kyabubela], wāboleja panopanshi ku busekese bwandi [bufundiji bwandi bwabubela ne kukwatyija myanda ya kipolitike myoneke], nandi wamulubwila kinongo pa mashi a bapika bandi ku kuboko kwandi.”​—Kusokwelwa 19:​1, 2.

²¹ I kika kikalongeka kupwa kwa konakanibwa kwa umbikalo wa mutōtelo wabubela kujokoloka ntanda yonso? Satana ukatononanga balupusa ba kipolitike bakute kitumba mwanda wa kulwa na bantu ba Yehova. Leza wabine lelo ukalondololanga namani ku luno lonji lwa Satana lwa kusaka kutukija fututu mutōtelo wabine pano pantanda? Ezekyele 38:​19-23 witusapwila’mba: “Mu mukao wami ne mu mudilo wa bukalabale bwami [Yehova] nesambe’mba: . . . Kabidi nkemuka nandi [Satana], ne kinzengele ne na mashi; ino nkanokeja mvula padi aye ke dikumbi dileta mema byamwiko kadi, ne mvula wa mabwe makatampe, ne mudilo, ne bibidikityi padi aye, ne pa bisumpi byandi, ne pa bantu bangibangi badi nandi’ba. Ino nketumbija ami mwine ne kwipandula ami mwine; ne kwiyukanya ami mwine mu meso a mizo mingimingi; e po bakayukila’mba ami ne Yehova.”​—Tala monka Zefenia 1:18; 3:8.

²² Tusengwanga mutyima kashaa pa kuyuka’mba Mfumu wa diūlu ne ntanda ukwatakanyanga bantu bandi na mukao mukatampe! Byotudi na kufwijako kukatampe mwanda wa buntu bwa kanye kandi, tulombolei mukao pamwanda wa mutōtelo ujila wa Yehova Leza. Shi kepano, twendelelei na kusapula myanda miyampe na bupyasakane koku twelaija na kikulupiji kyonso difuku dikatampe, pakatumbija Yehova dijina dyandi dikatampe ne kwidiyukija bu dikola.​—Mateo 24:14.

[Bipangujo]

1. Ngikadila milumbuluke ya Leza i ngikadila’ka, ne i muswelo’ka oikwatañene na mukao wandi?

2. I miswelo’ka imo-imo ya mwa kwalamwina kishima kya Kihebelu kifunkila pa “mukao”?

3. Kitatyi kimo-kimo mukao ukwashanga muswelo’ka mwanda wa kuvuija kitungo kiyampe?

4. I mbila’ka itala pa mukao mwendelemo yādi na mvubu mikatampe mu Mukanda-wabijila bya Leza?

5, 6. (a) Bene Isalela bālubile pakatampe muswelo’ka kitatyi kyobādi munshi mwa Lūlu lwa Shinai? (b) Yehova ne batōtyi bandi bakikokeji bālombwele mukao mwendelemo ku Shinai muswelo’ka?

7, 8. (a) I muswelo’ka wāponene bene Isalela bavule mu butōtyi bwa bankishi bwa Bala-peole? (b) Kinzengele kyātambile kudi Yehova kyāfudile muswelo’ka?

9. I kika kyāfikile bantu ba mu Isalela ne ba mu Yuda pobābudilwe kwikala na mukao wa mutōtelo ujila wa Yehova?

10. I kika kikafikila batōtyi ba bankishi bakubulwa kwisāsa?

11. Mukristu ukokeja muswelo’ka kwikuja mu butōtyi bwa bankishi pakubulwa kufukatyila nkishi, ne i kika kikokeja kumukwasha epuke butōtyi bwa bankishi bwa uno muswelo? (Efisesa 5:5)

12, 13. Yesu wāshile kimfwa kilumbuluke muswelo’ka mu muswelo wa kulombola mukao pamwanda wa mutōtelo ujila wa Leza?

14. Mukao wādi na Yesu pamwanda wa mutōtelo ujila ufwaninwe kwituteneka muswelo’ka?

15. Mutumibwa Polo wāibwile kimfwa kya Yesu muswelo’ka mu muswelo wandi wa kulombola mukao pamwanda wa mutōtelo wa Yehova?

16, 17. (a) Pāpelwe Bayuda bapakala mfuto na Leza, mizo yālombwele ngikadila’ka? (b) Kupwa kwa myaka 70 yāpityije Bayuda mu bu misungi, Yehova wālombwele mukao wandi pamwanda wa Yelusalema muswelo’ka?

18. I myanda’ka yāfikile bakristu mu kitatyi kya divita dibajinji dya ntanda yonso?

19. Yehova wālombwele mukao muswelo’ka pamwanda utala mutōtelo wandi tamba mu 1919?

20. Pano pano ponka, i kika kikalonga Leza mwanda wa kulombola mukao wandi pamwanda wa mutōtelo ujila?

21. (a) Satana ne ngikadilo yandi ikalonga kika kupwa kwa konakanibwa kwa mutōtelo wabubela? (b) Leza ukalondolola muswelo’ka?

22. I muswelo’ka otukokeja kulombola’mba tudi na mukao pamwanda wa mutōtelo ujila wa Yehova?

[Bilembwa bya pa Bifwatulo]

Finease wādi na mukao pamwanda wa mutōtelo ujila wa Yehova

Myanda ya Kulanguluka’po

◻ Kwikala na mukao pamwanda wa Yehova kishintulula’ka?

◻ I kika kyotukokeja kwifunda mu kimfwa kyāshile bene Isalela ba pakala?

◻ I muswelo’ka otukokeja kwepuka kukolomona mukao wa Yehova?

◻ Leza ne Kristu bālombwele mukao pamwanda wa mutōtelo ujila muswelo’ka?

[Kapango pa paje 12]

Buswe Kebwikalangapo na Mukao

PAMWANDA utala lwīso, Albert Barnes mubandaudi umo wa Bible wa mu kitatyi kya myaka tutwa 19, wāsonekele’mba: “[Lwīso], i kimo kya mu miswelo ya mwa kuyukila bubi bupite nakampata, ne kulombola patōka koneka kukatampe kwa ngikadila ya muntu.” Wānene kadi’mba: “Shi kudi muntu ukokeja kujingulula nsulo ya mavita onso, ne bulwi, ne mpangiko ītudilako bantu mu ino ntanda​—mpangiko yonso ne bitungo bitungila bakristu ba dijina bitupu, bino byonso byonakanyanga mitōtelo yabo ne bibapanga ñeni ya bwine-ntanda, kadi pakusaka kuyuka nsulo yabyo yabine​—uno muntu ukabezemuka pakuyuka’mba bintu bivule bilongwanga pamwanda wa lwīso. Tumvwananga bibi pakumona’mba bantu bakwabo badi na byabupeta byoketudipo nabyo; twabilanga kwikala na bintu bidi na bantu bakwabo, nansha shi kebitufwaninwepo; kino kiletanga milangwe mivule ya kwitopeka itutakikanga tufityije bakwetu mutyima baleke kusangela bintu byobadi nabyo, nansha kadi kwabila’mba netu twikale nabyo, nansha kulombola’mba kebadipo na bintu bivule mobekifwatakenya . . . penepa wine mushipiditu wa lwīso otudi nao’wa watūka.”​—Loma 1:29; Yakoba 4:5.

Ino, Barnes ulombola mulangwe mulumbuluke pamwanda utala buswe amba: “Kebwikalangapo na lwīso.” (1 Kodinda 13:​4, New World Translation) Wāsonekele’mba: “Buswe kebukomwangapo meso pamwanda wa nsangaji idi na bakwabo; busangelanga kamweno ka bakwabo; ne byendanga bivula nsangaji yabo . . . boba batononwanga na buswe . . . kebafyangapo nsangaji yabo, kebafutululangapo bubeta bwa bakwabo, kebeuniñangapo nansha kutompola’mba abo’ko bo bafudilwe kutabuka. . . . Shi tusenswe bakwetu​—shi tusangalanga pakumona’mba bakwetu badi na nsangaji ketukebakwatyilwapo lwīso.”