Ketukilekai!

“Ketukilekai kulonga biyampe, mwanda shi ketukokapo kulonga biyampe tukangula pakabwana kitatyi.”​—NGALATEA 6:9, MB.

NTAMBO upoyanga mu miswelo mishileshile. Kitatyi kimokimo, utengelanga bikwatwa byandi ku mishimwa ya mema, nansha mu impito yabyo. Dibuku dimo Portraits in the Wild, dinena’mba mu bitatyi bimo-bimo, ntambo “umwenanga kamweno pa ngikadilo kampanda​—kimfwa kubotokela kana ka ngolo kalēle.”

² Mutumibwa Petelo unena’mba: “Wi[tu]shikilwe, ke dyabola kadi, unangakana bwa ntambo ubuluma, ukimba wakubokota.” (1 Petelo 5:8) Byayuka Satana’mba kitatyi kimushadileko ke kīpi, uletela bantu masusu makomo bininge; usaka kwibabombola baleke kwingidila Yehova. Inoko, uno “ntambo ubuluma” utēle mutyima nakampata ku kusaka kukwata bengidi ba Yehova. (Kusokwelwa 12:​12, 17) Miswelo yaingidija idi pamo’nka na ingidijanga ntambo mu ntanda mudi banyema. Mwanda waka kidi uno muswelo?

³ Mu bitatyi bimo-bimo Satana utompanga kubelamina bantu mu kadyōpe, kimfwa​—kupangwapangwa nansha kukankajibwa, na kitungo kya kutyumuna kikokeji kyetu tuleke kwingidila Yehova. (2 Temote 3:12) Ino ne Dyabola nandi mu bitatyi bimo-bimo utwelelanga pa ngikadilo kampanda, pamo’nka na mulongelanga ntambo. Wilaijanga kufika ne potukazōzeja mutyima nansha potukakōka, penepa watompa kutwelela’nka pa njia yotudi nayo, mwanda wa kwitulekeja kwingila. Ketukīlekelelai pamo bwa kikwatwa kipēla!

⁴ Ino, pano tudi mu kitatyi kya byamalwa bikomokomo kutabuka mu mānga yonso ya muzo wa muntu. Mu ino “myaka ya malwa” bavule umbukata mwetu bakokeja kuzōzeja mityima nansha kuzumbijazumbija mityima mu bitatyi bimo-bimo. (2 Temote 3:1) Ino lelo i muswelo’ka otukokeja kuleka kulombola bukōkekōke, kutyina’mba twakekala kikwatwa kipēla kudi Dyabola? Eyo, lelo i muswelo’ka otukokeja kuta mutyima ku madingi a ku bukomo bwa mushipiditu āletele mutumibwa Polo amba: “Ketukilekai kulonga biyampe, mwanda shi ketukokapo kulonga biyampe tukangula pakabwana kitatyi”?​—Ngalatea 6:9, MB.

Kitatyi Kitufūtulula Bakwetu

⁵ Mu myaka yāsonekelwe Bible, bengidi ba Yehova bakikokeji kutabuka nabo bādi balēmenenwa. Davida, mulembi wa Mitōto, wāsonekele’mba: “Yō! nakōka ne kubinza kwami; nyeke bufuku nalobeja butanda bwami; mombejanga bilālwa byami ne impolo yami. Dīso dyami ke dyenda dishinika mwanda wa njia yami.” Mwanda waka Davida wādi wiumvwana namino? Wāshintulwile’mba: “Pa mwanda wa bonso bakinkwa nami.” Bilongwa bisanshija mutyima byādi bilonga bakwabo byādi bijonda Davida mutyima, ebiya impolo keimusūma’tu ayo mine. Ino Davida kabombokelepo kudi Yehova pamwanda wa bintu byādi bimulonga bekalwa nabo.​—Mitōto 6:​6-9.

⁶ Muswelo umo onka, binenwa nansha bilongwa bya bakwetu bikokeja kwituzōzeja, ne kwitutapa ku mutyima bininge. Nkindi 12:18 unena’mba: “Kudi wa kampeja-bukidi ka kunenena pamo’nka bwa kusaba bwa kipete.” Shi muntu waminenakanya i tutu nansha kaka mukristu, ‘kilonda’ kikokeja kutapa munshi bininge. Mungya kibutwila, muntu ulemenenanga ku kutapwa ku mutyima, nansha ku kukwatyila ba kinongo. Kino kimwekanga nyeke; nakampata shi twimona bu kebetukwetepo na kanye, ne boloke bwine mpika. Tukomenwanga’nka ne kwisamba na muntu witulubile; tukokeja nansha kumupengakana. Bamo bāzōzeje mityima pamwanda wa kinongo, bakōka, baleka’nka ne kufika ku kupwila kwa bwine-Kristu. I kyabulanda, ‘bashīla Dyabola kyaba,’ wibadyumukila baikala ke kikwatwa kipēla.​—Efisesa 4:27.

⁷ Lelo i muswelo’ka otukanyema kukaila mu makasa a Dyabola kitatyi kitufityija bakwetu mutyima nansha kyobetusanshija? Tufwaninwe kulonga buninge bwa kuleka kwibakwatyila kinongo. Ino, badikila kupwana nabo nansha kupwija myanda bukidi bukidi bonka. (Efisesa 4:26) Kolose 3:13 (MB) witusoñanya’mba: “[Endelelai] . . . kwilekela myanda wa ku mukwabo wa ku mukwabo, shi kudi udi ne mwanda ne mukwabo.” Kulekela i kintu kyendelemo, nakampata shi yewa ulubile mukwabo waitabija kilubo ne walombe kufwilwa lusa kwabinebine. (Enzankanya na Mitōto 32:​3-5 ne na Nkindi 28:13.) Kiketukwasha bininge, shi tulame mu ñeni yetu amba kulekela kekishintululapo kutala na meso bitupu nansha kufūtulula bilubo bitulubile bakwetu. Kulekela i kunena’mba kuleka kukwatyila muntu kinongo. Kinongo i kiselwa kilema kusela. Kikokeja konakanya milangwe yetu, ne kwitujimijija nsangaji. Kikokeja’nka ne kuvutakanya butuntulu bwa ngitu yetu. Ino kulekela, shi kyendelemo, kuketuletela kamweno. Tulondei kimfwa kya Davida, ketukikōkai, nansha kubomboka kudi Yehova pamwanda wa bintu bitunena bakwetu nansha byobetulonga!

Kitatyi Kyotulubanga

⁸ Yakoba 3:2 (MB) unena’mba: “Batwe bonso tulubanga umiswelo mingi.” Shi tulubile, kwikala na milangwe ya kwitopeka i kintu kyendelemo. (Mitōto 38:​3-8) Milangwe ya kwitopeka ikokeja kukoma nakampata shi tulwa na buzoze kampanda bwa ngitu, kadi mu kitatyi kyotufityilwe mutyima.a Mwana-mukaji umo ­mukristu ­wāfikilwe na buno bulwi wāsekunwine’mba: “Nkyādipo nsaka kadi kwikala mūmi, ne kyāyukilepo shi bubi bonālongele bulekelwanga nansha shi kebulekelwangapo. Nēumvwene bu nkikokejapo kadi kwingila biyampe mu mwingilo wa Yehova, mwanda nādi ngidika’mba kwami kubapu, kekukidipo kadi lukulupilo nansha lutyetye.” Shi twikale kwilobeja batwe bene na kwitopeka kupitepite, tukōke, nankyo tubashitwila Dyabola kibelo​—ukokeja kwitutwelela bukidi bukidi bonka. (2 Kodinda 2:​5-7, 11) Kintu kisakwa i kwikala na mumweno mujalale pamwanda utala kwitopeka.

[Kunshi kwa dyani]

⁹ Shi tubalonga bubi, i kyendelemo kwitopeka pafikīle. Ino, bitatyi bimo-bimo, milangwe ya kwitopeka ishalanga kitatyi kilampe, mwanda mukristu ulañanga’mba Leza kakokejapo kadi kumufwila lusa. Ino Bible witukulupija na kyanga kyonso’mba: “Shi tusabe [bubi bwetu, NW] kudi Leza nankyo aye uketulekela bubi bwetu, ne kwitutokeja ku bukondame bwetu bonso, mwanda aye i wabinebine moloke.” (1 Yoano 1:9, MB) Lelo kudi buluji bukatampe bwa kulanga’mba Leza kakekilongapo kudi batwe? Vulukai, Yehova unena mu Kinenwa kyandi’mba aye i ‘wa kampeja-bukidi ka kulekela bubi.’ (Mitōto 86:5; 130:​3, 4) Ke-muntu aye kabepangapo, ukalongela monka mulaile Kinenwa kyandi, poso’nka tubamufwena na mutyima wa kwisāsa.​—Tetusa 1:2.

¹⁰ Lelo ufwaninwe kulonga kika shi ulwa na buzōze kampanda, kadi uponene monka mu kino kilubo? Kokōkai! Kuponena monka mu kilubo kekishintululapo amba bukomo bonso bowalonga i bwabitupu. Nimelo umo wa mulami wa mu 15 Kweji 2, 1954 (Angele), wāletele kino kikulupiji kikankamika mityima’mba: “Padi tukukalanga ne kupona misunsa mivule pamwanda wa kibidiji kibi kampanda, kyādile miji mu būmi botwādi nabo pakala. . . . Kokijimija kikulupiji. Kokilanga’mba ulongele bubi kebulekelwanga. Yao i Satana ukusakila wikale na ino milangwe. Kufītwa kobe ne kutapwa ku mutyima i kiyukeno kilombola’mba kwaendele kulampe. Kokikōkai kujokela kudi Leza na mutyima wa kwityepeja ne na kusumininwa, kimba kulekelwa kwandi, kutokejibwa nandi ne bukwashi bwandi. Mufwene pamo’nka na mufwenenanga mwana nkasampe kudi shandi shi watanwa na makambakano; nansha shi upone misunsa inga pamwanda wa kilubo kimo, ke mwandapo mukatampe, Yehova ukakukwasha na kizāji pamwanda wa buntu bwandi, kadi shi binebine kudipo na budimbidimbi, ukakupa mutyima wa munda-munda utōka tō.”

Shi Tulanga’mba Ketuloñangapo Bintu Bivule

¹¹ Mwingilo wa busapudi bwa Bulopwe udi na mvubu mikatampe mu būmi bwa mukristu, kadi kutambila mu busapudi kuletanga nsangaji. (Mitōto 40:8) Ino bakristu bamo-bamo betopekanga bininge pamwanda wa kubulwa bukomo bwa kulonga bintu bivule mu mwingilo wa busapudi. Kwitopeka kwa uno muswelo kukokeja kwitujimijija nsangaji ne kwitukōkeja, kwituletela milangwe ya’mba Yehova witumona bu ketwingilangapo bininge. Tubandaulei milangwe ilwanga na bantu bamo-bamo.

Kaka umo mukristu, ulela bana bandi basatu pamo na wandi mulume, wālembele’mba: “Lelo muyukile bulanda mobujimijijanga kitatyi? Nkokeja kwielaela konso komwene. Ko kunena’mba, kujimija kitatyi na kukimbakimba mu makajini a mankombo, mu makajini mobekije lupoto, nansha na kusona bisandi. Kadi njimijanga nsā imo nansha masā abidi matuntulu yenga ne yenga mu mingilo ya kuketa mapapye​—kwadija’o ne kukeapoteja. Bitatyi bimo-bimo, netopekanga bininge pamwanda wa ino mingilo, ngidikanga’mba mfwaninwe kupityija kino kitatyi mu mwingilo wa busapudi.”

Kaka umo, udi na bana baná ne mulume wakubulwa kwitabija, wānene’mba: “Ngidikanga’mba nkiswelepo Yehova pakatampe. Omwanda nepānanga bininge mu mwingilo omwingidila. Nātompele kwingila bininge, ino nkyādipo ngitabija’mba ñingilanga bibwane. Bine, nkyādipo neivwana nansha patyetye bu muntu udi na mvubu, nādi ngidika’mba Yehova kakokejapo kwitabija nansha dimo mwingilo omwingidila.”

Mwana-mukaji umo mukristu, wāmwene’mba i kyendelemo kuleka mwingilo wa kitatyi kyonso, wānene’mba: “Nkyādipo ngidika’mba mu kwipāna kwami nkakomenwa kwingidila Yehova mwingilo wa kitatyi kyonso. Bine, kemukokejapo kuyuka muswelo omfityilwe mutyima! Pano ndilanga bininge pakuvuluka uno mwanda.”

¹² I kyendelemo kusaka kwingidila Yehova bininge. (Mitōto 86:12) Ino lelo, mwanda waka bantu bamo-bamo betopekanga bininge pamwanda wa kubulwa kulonga bintu bivule? Ku bamo, kimweka bu balonda milangwe idi na bantu bavule, ya kwimona bu bakubulwa mvubu, padi ino milangwe itamba ku myanda kampanda ya bulanda yebāfikile mu būmi. Pakwabo kadi, kwitopeka kwakubulwa kwendelamo kutambanga ku mumweno umbi wa bintu bitusakila Yehova tulonge. Mwana-mukaji umo mukristu wānene’mba: “Nādi ngidika’mba shi wingile pakubulwa kukōka bininge, kwingilepo bivule.” Kwalupuka bipa, ebiya wetungila aye mwine mbila mimupite kipimo​—kupwa washilula kwitopeka; mwanda wākankelwe kufikila pa kitungo kyandi.

¹³ Lelo i kika kitusakila Yehova tulonge? I kintu kipēla’tu, Yehova witusakila tumwingidile na mūya wetu onso, kulonga byobya byotubwanya kulonga mungya ngikadilo yetu. (Kolose 3:23) Inoko, tukokeja kumona kwishila kukatampe kudi pa byobya byotusaka kulonga ne byobya byotukōkeja kulonga na mutyima umo. Tukokeja kujikilwa mashinda na myaka yotudi nayo, bukomo bwa ngitu, kukōka, nansha na biselwa bya kisaka. Inoko, shi twingilanga na bukomo bwetu bonso, nankyo tufwaninwe kukulupila’mba mwingilo wetu otwingidila Yehova twingilanga’o na mūya wetu onso​—kekishintululapo’mba tufwaninwe kwingila bityetye nansha kadi bivule kutabuka na kwidingakanya na yewa udi na ngitu ya lufufumya ne kadi udi mu ngikadilo imupa muswelo wa kuvuija mwingilo wa kitatyi kyonso.​—Mateo 13:​18-23.

¹⁴ Ino lelo i muswelo’ka okokeja kwitungila bintu byokokeja kulonga na mutyima umo? Ufwaninwe kwisambila pa uno mwanda na mulunda nobe mukristu okulupile, mutame mu lwitabijo, pakwabo kadi na mukulumpe nansha na kaka udi na manwa, ujingulwile bukomo bobe, mikalo yobe, ne biselwa byodi nabyo mu kyenu kisaka. (Nkindi 15:22) Vuluka’mba mvubu yodi nayo kumeso a Leza keimaninepo pa kitatyi kyopityija mu mwingilo wa busapudi, mhm. Bengidi bonso ba Yehova badi na mvubu kumeso andi. (Hakai 2:7; Malaki 3:​16, 17) Kitatyi kyopityija mu mwingilo wa busapudi kikokeja kwikala kityetye nansha kadi kivule kutabuka bilonga bakwabo, ino shi binebine wingila na bukomo bobe bonso, Yehova usepelelanga; mu uno muswelo kudipo na buluji bwa kwitopekela.​—Ngalatea 6:4.

Bintu Bivule Byotulombwa

¹⁵ Yesu wānene’mba: “Yewa o bapele bingibingi, bakamulomba bingibingi.” (Luka 12:​48, MB) Bine, boba bengila bu bakulumpe pa kipwilo ‘balombwa bivule.’ Bepēne bininge pamwanda wa kipwilo, pamo’nka na mwādi mwikilongela Polo. (2 Kodinda 12:15) Badi na bishinte bya kuteakanya, kukumba mikōko, kutyiba myanda​—bavuija bino byonso ne kuvulaminwa bisaka byabo mpika. (1 Temote 3:​4, 5) Bakulumpe bamo-bamo badi monka na mingilo mivule ya kukwasha ku lūbako lwa Mobo a Bulopwe, bengila mu Makomite Atala Myanda ya Lupitalo, kadi bengila ku kusaka kwabo ku kupwila ne ku bitango. Lelo bano bana-balume bengila mingilo mikomo, bepāne, bakōkeja kulonga namani, kutyina’mba bakekala bakōkekōke pamwanda wa kulemenenwa na bino biselwa?

¹⁶ Mosesa, mwana-mulume mutukanye kadi wakwityepeja, pādi wikōkeja aye mwine na mwingilo wa kupwija bikambija bya bakwabo, Yefelo, shandi muko, wāmupele madingi malumbuluke’mba: wiabanye kiselwa na bana-balume ­bakwabo babwenye bisakibwa. (Divilu 18:​17-26; Umbadilo 12:3) Nkindi 11:2 unena’mba: ‘Tunangu tudi ne bantu batukanye.’ Kwikala mutukanye kishintulula kujingulula ne kwitabija pafudile bukomo bobe. Muntu mutukanye kekalangapo wikaka pa kwiabanya mingilo na bakwabo, kadi katyinangapo amba wakajimija kiselwa kyandi na kwiabanya biselwa kampanda na bana-balume bakwabo babwenye bisakibwa.b (Umbadilo 11:​16, 17, 26-29) Ino, wikalanga na kampeja-bukidi ka kwibakwasha bendelele kumeso.​—1 Temote 4:15.

[Kunshi kwa dyani]

¹⁷ Bantu bonso pa kipwilo bafwaninwe kulonga buninge bwa kupēleja bulemi bwa kiselwa kiselele bakulumpe. Bafwaninwe kuyuka’mba bakulumpe badi na bisaka byabo byobafwaninwe kukwatakanya, kebafwaninwepo kujimijija bakulumpe kitatyi na myanda yakubulwa kwendelamo, nansha kusaka’mba bebate mutyima kutabuka. Kadi bafwaninwe kutendela bakaji ba bakulumpe pamwanda wa kwipāna kwabo kwakubulwa kwisakila, bashila’ko babo balume kitatyi kya kwingila mingilo ya kipwilo. Lolo umo wa bana basatu, udi na mulume wingila bu mukulumpe, wānene’mba: “Kintu kimo kyonkikokejapo kutompwela i kiselwa kilema kyonselele kya kukumbanya mingilo ya njibo, mwanda wa kushilako wami mulume kyaba kya kwingila bu Mukulumpe. Ngyukile’mba madyese a Yehova aesela kisaka kyetu pamwanda wa mwingilo wandi i mavule mene, kadi nkifitwangapo mutyima pamwanda wa kitatyi ne bukomo bwalonga. Ino, ndi musumininwe, pavule nsebanga pa lubanza; kadi ngubanga bintu bivule na bukomo bwami bonso mwanda wa kufundija betu bana, mwanda wami mulume udi na mingilo mivule.” Ino i kyabulanda, uno kaka umonanga bakaka bakwabo bamutopeka bininge kyaba kya kumutendela; bamunena’mba: “Lelo kyokwingidila mwingilo wa bupania i kika?” (Nkindi 12:18) Bine, i kiyampe kutendela bakwetu pamwanda wa bintu biyampe byobaloñanga, kupitako kwibatopeka pamwanda wa bintu byokebabwanya kulonga!​—Nkindi 16:24; 25:11.

Mwanda Mfulo Keyafikile

¹⁸ Muntu unyema lubilo shi wayuka’mba pano kadi kubwipi na kumfulo kwa mulela, kakōkangapo. Umbidi wandi ukokeja kufika kumfulo kwa kūminina kwandi​—ke mukōke bininge, mukunka utwa, waivwana kyumwa​—ino byakadi kubwipi na ku kitūlo, ke kitatyipo kya kuleka kunyema lubilo. Ne batwe bakristu netu mo monka, tudi mu mulela wa lubilo lwa kukatambula mpalo ya būmi, kadi ketudi kubwipi bininge na kitūlo. Kino ke kitatyipo kya kuleka kunyema lubilo!​—Enzankanya na 1 Kodinda 9:24; Fidipai 2:16; 3:​13, 14.

¹⁹ Bakristu bādiko mu myaka katwa imbajinji bāfikilwe na makambakano a muswelo umo. Kubwipi na mwaka wa 61 K.K., mutumibwa Polo wātumīne bakristu bādi mu Yelusalema mukanda. Kitatyi kyādi ke kifwene bininge kumfulo​—“lukongo” lubi, kushintulula ko kunena’mba ngikadilo ya bintu ya Bayuda bapondoke, yādi kubwipi na ‘konakanibwa.’ Nakampata bakristu bādi mu Yelusalema bādi bafwaninwe kuta’ko mutyima, kwikala na kikokeji; ne kunyema, kutamba mu kibundi kitatyi kyobāmwene’mba kibajokolokwa na bibumbo bya bashidika. (Luka 21:​20-24, 32) Nanshi madingi a Polo āfikile pa kitatyi kibwane, wānene’mba: “Kemukikokai ne kupungila mu mityima yenu.” (Bahebelu 12:3) Mu uno vese, mutumibwa Polo wāingidije bishima bibidi byabukomo: “kukōka” (kaʹmno) ne kupungila (e·klyʹo·mai). Kukwatañana na mubandaudi umo wa Bible, bino bishima bya Kingidiki “byāingidijibwe na Aristote pāesambile pa banyemi ba lubilo bādi bakōka bininge ne kupungila kupwa kwa kufika pa kitūlo. Batangi [ba mukanda wa Polo] bākidi mu mulela wa lubilo. Kebādipo bafwaninwe kuleka kunyema lubilo. Kebādipo bafwaninwe kwīzōzeka abo bene nansha kupungila na bukōkekōke. Ebiya betukankamika monka’mba tufwaninwe kūminina kitatyi kyotufikilwa na byamalwa.”

²⁰ Dyalelo, ano madingi a Polo i metufikile pa kitatyi kifwaninwe! Pamwanda wa byamalwa byenda bilundila’ko, mu bitatyi bimo-bimo tukokeja kwīvwana pamo bwa munyemi wa lubilo wivwana maulu kealēma. Ino, byoketudi kubwipi na kitūlo, ketufwaninwepo kukōka! (2 Bilongwa 29:11) Kyo kine kitusakila Kinkwa netu, “ntambo ubuluma.” Tufwijeiko Yehova pamwanda wa mpangiko yatula’ko mwanda wa kupa “bukomokomo kudi wampungiji.” (Isaya 40:29) Lelo ayo mine i mpangiko’ka, ne i muswelo’ka otukokeja kumwena’mo kamweno; ino yo myanda ikesambilwa’po mu kishinte kilonda’ko.

[Bipangujo]

1, 2. (a) Lelo ntambo upoyanga muswelo’ka? (b) Le Dyabola utēle mutyima nakampata pa bāni mu butei bwandi?

3, 4. (a) I miswelo’ka ingidijanga Satana mwanda wa kubelamina bengidi ba Yehova? (b) Byotuyukile’mba tudi mu “myaka ya malwa,” kino kilupula bipangujo’ka?

5. Lelo i kika kyākokeje Davida, ino i kika kyakālongelepo?

6. (a) I muswelo’ka otukokeja kutenekwa na binenwa ne bilongwa bya bakwetu? (b) Bantu bamo-bamo betūlanga abo bene bu bikwatwa bipēla kudi Dyabola muswelo’ka?

7. (a) Tukokeja kunyema kukaila mu makasa a Dyabola namani, mu kitatyi kitufūtulula nansha kitusanshija bakwetu? (b) Mwanda waka ketufwaninwepo kukwatyila ba kinongo?

8. (a) Mwanda waka bantu bamo-bamo bekalanga betopeka mu bitatyi bimo-bimo? (b) Shi twilobeja na milangwe ya kwitopeka tukeletela kyaka’ka kikokeja kwitukōkeja?

9. Mwanda waka tufwaninwe kukulupila’mba Leza witufwilanga lusa?

10. I kikulupiji’ka kikankamika kyāletele Kiteba kya Mulami kyālupwilwe pakala pamwanda utala kulwa mwanda wa kunekenya kibidiji kibi?

11. (a) Tufwaninwe kwikala na milangwe’ka pamwanda utala kutambila mu mwingilo wa busapudi? (b) I milangwe’ka ilwa nayo bakristu bamo-bamo pamwanda utala kutambila mu mwingilo wa busapudi bwa Bulopwe?

12. Mwanda waka bakristu bamo-bamo betopekanga bininge pamwanda wa kubulwa bukomo bwa kulonga bintu bivule mu mwingilo wa busapudi?

13. Lelo Yehova witusakila tulonge bika?

14. Le i kika kyofwaninwe kulonga shi usakilwa bukwashi bwa kukimba kuyuka muswelo okokeja kwitungila bitungo byokabwanya kufikila’po?

15. I mu buluji’ka motunenena’mba bakulumpe pa kipwilo balombwa bingibingi?

16. (a) I madingi’ka malumbuluke āpelwe Mosesa na Yefelo? (b) I ngikadilo’ka milumbuluke ikokeja kukwasha mukulumpe ekale kwiabanya biselwa kampanda na bakwabo?

17. (a) Bantu bonso pa kipwilo bakōkeja kupēleja’ko bulemi bwa kiselwa kiselele bakulumpe muswelo’ka? (b) I muswelo’ka wipānanga bakaji ba bakulumpe, ne i muswelo’ka otukokeja kwibalombola bu ketutendelangapo kuno kwipāna kwabo?

18, 19. (a) Mwanda waka kino ke kitatyipo kya kuleka kunyema lubilo mu mulela wa kukatambula būmi bwanyeke? (b) I madingi’ka āfikile pa kitatyi kibwane āpelwe bakristu bādi mu Yelusalema na mutumibwa Polo?

20. Mwanda waka madingi a Polo i mafikile’po kudi batwe dyalelo?

Ukepalondolola Namani?

◻ I muswelo’ka otufwaninwe kuleka kukōka, kitatyi kitufūtulula bakwetu nansha kyobetusanshija?

◻ I milangwe’ka milumbuluke yotufwaninwe kwikala nayo pamwanda utala kwitopeka, kutyina’mba twakakōka?

◻ Le i kika kitusakila Yehova tulonge?

◻ Butukanye bukokeja kukwasha bakulumpe pa kipwilo muswelo’ka baleke kutamija milangwe ileta bukōke?

◻ Madingi a Polo adi mu Bahebelu 12:3 afikile’po kotudi dyalelo muswelo’ka?