Lelo I Kika Kilongelwanga Bintu Bya Umbufyafya?
“I KUTUPU kitundu kilēma pamo bwa kifibwe.” Mo munenena lukindi lumo lwa mu Falanse. Lelo buno bo buluji botusangelanga shi tubasapwilwa kifibwe, nansha botufwilanga bumvu na mwanda otutyina kupityila’mo bantu? Ino, tamba tutwa twa myaka kunyuma, bantu bavule basangelanga kufya myanda, belunga pamo mu tubisumpi twa umbufyafya mwanda wa kulondalonda kitungo kyabo kimo.
Umbukata mwa bitango bya umbufyafya bibajinji mwādi ne tutangotango twa mitōtelo ya kishi twādi mu Edipito, mu Ngidiki, ne mu Loma. Mwenda mafuku, bantu bamo ba mu twine tutango’twa bābomboka mu myanda yabo ya mitōtelo, bāshilula kukala ñeni ya myanda ya kipolitike, ya lupeto, ne ya mushikatyilo wa bantu. Kimfwa, kitatyi kyāshilwile bantu ba mu Bulaya bwakala kubunda bisumpi, boba bādi babunda’byo bādi basangela kulonga myanda yabo umbufyafya, kutyina amba bakasupakanya lupeto.
Mu ino yetu myaka, bitango bivule bibundwa umbufyafya bibundwanga na mpango milumbuluke, dibuku dimo Encyclopædia Britannica dinena’po amba, bikokeja kwikala bya “mpango ya kupāna bukwashi bwa ku bitupu, bwa mpangiko ya kufundija bantu masomo a ku lusa.” Mu bantu balonga bintu byabo umbufyafya mudi malongolodi amoamo a bu bana na bana, bitango bya bankasampe, bitango bya mu kibundi, ne bisumpi bya bantu, bikwabo bifya myanda imoimo. Pavule, bino bisumpi kebiloñangapo kibi ku bantu, inoko boba bene’byo bo basenswe’ko kufya byobalonga. Bisela bya kutombolwa nansha kutandulwa butanda bilongelwanga mu kobo ka malwa bikapulanga bantu bininge, kadi bishiyanga bantu ba mu kine kitanda’kya mu kipwano kya bu mukwabo na mukwabo, mu bumo bwabinebine. Muntu yense udi’mo wītelekanga bu ubadilwa mu kine kitanda’kya, ne milangwe yandi mine i yonka ya kulonda kitungo kyabo. Bitango bya umbufyafya bya uno muswelo kebikalangapo pavule na kyaka ku bantu bangi. Bantu ba panja kekudipo kyobajimija nansha byokebayukile bifibwe bidi’mo.
Kitatyi Kiletanga Bifyame Kyaka
Kufyama kwa bisumpi bya umbufyafya i kwishileshile. Inoko biletanga kyaka mpata i byobya bidi na “bifibwe munda mwa bifibwe,” pamo na munenena dibuku dimo Encyclopædia Britannica. Dino dibuku dishintulula’mba, boba badi kala palampe “beitanga pa majina a bukanku, betompa, ne kwiela ngese,” mwanda wa “kwipandula’mo,” kyobalongelanga namino i kusomba “boba kebafikile pa ditabula, nabo balonge bukomo bwa kufika palampe.” Bisumpi bya uno muswelo bileta kyaka mpata. Boba badi pa matabula a munshi, dimodimo kebayukangapo ne kikatampe kine kifwilwa kufikila’po mu bwabo bulongolodi, mwanda bebafindanga amba kemwafikile pa kuyuka bifibwe. I kipēla kutwela mu kisumpi kidi na bitungo ne miswelo ya kufikila’po yokuyukilepo senene, pakwabo ne kukushintulwila’yo yonso ne pa mfulo kwine mpikila. Muntu wātombwelwe nansha wātandwilwe butanda mu kisumpi kya uno muswelo ukokeja mwenda mafuku kukomenwa kutamba’mo, mwanda i mukutwe na miyololo ya bimyanda byobafile.
Inoko, bintu bilongwa umbufyafya biletanga byaka bikatampe, shi kine kisumpi kimanine bine byonso kilondalondanga bitungo bijilula bijila, nansha bya butapani, ne shi kijimankanya nkoka yakyo, kipela kuyukana bu kidiko. Nansha shi i kiyukane amba kidiko, ino kikokeja kufinda nkonkonko, mwanda wa bantu baleke kuyuka boba badi’mo ne nkunku ya byobasaka kulonga panopano. Kino kimwekanga patōka mu bisumpi bya batumbula ba mu meso fututu batenkenyanga ntanda na kutamba bantu mu bitatyi bimobimo.
Bine, bintu bilongelwa umbufyafya bikokeja kwikala bya kyaka, ku bantu nansha ku muzo mutuntulu. Langa bidi mulongelanga bitango bya bansongwanzele babipolapola bakwata bantu bampikwa kibi kyobalongele, bibumbo bya bantapani, kimfwa, ba mu Mafia bepaya bantu umbufyafya, ba mu bisumpi byakubijakubija bantu, kimfwa Ku Klux Klan,a kutentekela’po ne bitango bivule bya batumbula bisambakene pi na pi bikyendelela na kulonga bukomo bwa kuvutakanya ndoe ne mutyima ntenke pano pantanda.
Lelo Pano Abyo Bine I Binga?
Umbula bwa myaka ya 1950, Divita dya Munshimunshi dyābutwile bisumpi bivule bya umbufyafya byābundilwe mu matanda mavule a mu Bulaya bwa Kushika, byādi bingila bu bibumbo bya kujika ku mikalo, mwanda wa bene Rusi bakakwata Bulaya bwa Kushika. Kimfwa, Focus, julunale umo wa mu Alemanye, unena’po amba kwādi “bibīko 79 bya mata bya umbufyafya” byātūdilwe mu Australi mu kine kitatyi’kya. Ke matandapo onso a mu Bulaya ādi ayukile kwikalako kwa bino bisumpi. Julunale umo wanene na bubinga ku ngalwilo kwa myaka ya 1990 amba: “Kufika’nka ne pano, buvule bwa malongolodi a uno muswelo adiko dyalelo ne makwabo asaka kwilundila’ko mu mafuku akāya kumeso kebuyukenepo.”
Eyo, i kyabine. Lelo i ani ukokeja kuyuka buvule bwa bisumpi bya umbufyafya bidiko mu kino kyetu kitatyi bileta kyaka kikatampe kyoketukokejapo nansha kufwatakanya kwine?
[Kunshi kwa dyani]
a Ba mu kino kisumpi kya mu Amerika bakishele na bilomboji bimobimo bya mitōtelo byādi bingidijibwa na bitango bya umbufyafya bya mu myaka yakala, kimfwa musalabu utēma mudilo obādi bavwala bu kyabo kiyukeno. Pa kala, bādi batambañana bufuku, bavwele minzabi itōka tōo ne biñenga beba, kadi bādi bapwila mpumpu nakampata ku bantu bafita, ku ba Katolika, ku Bayuda, ku beni, ne ku bantu bo-bonso bengila kamwingilo kabo bekutyile umbumo.