Tubadikilei Kuteakenya Baswe Betu

LUSANGO lwa bulanda lwa Annie lwalupwilwe panopano mu julunale wa mu Afrika. Mulumya Annie wadi nsunga. Wafwile mu 1995, washiya myotoka 15; lupeto luvulevule ku banki; kintu kya madolala 4000 ku njibo; mangajini, bāla, ne njibo ya byumba bisatu bilālwa’mo. Ino kashilepo mukanda wa bupyani.

Mwanabo na mulumya Annie wayata bituntwa ne lupeto, wapanga Annie ne bana bandi basamba pa lubanza. Mukaji nobe i mushale makasa, pano ushikete ne bana bandi kwa tutu wandi. Bana baná abaleka masomo, mwanda wa kubulwa lupeto lwa kufuta ne kupota inifolome.

Annie wakasambile ku palake, batyiba mambo amba ufwaninwe kujokelejibwa bituntwa bimo, kumutentekela’po ne motoka. Ino kekudipo kimupelwe’ko. Kimulomba kujokela ku palake kukaningila mwanabo na mulume amupe byanenwe ku palake bu bya kumujokeleja.

Kilangilwa Lufu I Kika?

Luno lusango lwa Annie lulombola bitulu bilupukanga shi mutwe wa kisaka keteakenyepo amba nsa kufwa. Bantu bonso pobafwanga, “bashianga bupeta bwabo ke bwa bangi.” (Mitōto 49:10) I amo, bafwe kebabwanyapo kuludika byabupeta byobashile. (Musapudi 9:​5, 10) Muntu mufwe ubwanya kulombola mwa kupyanikila byandi bintu enka poso shi wabadikile kulemba’byo aye kafwile.

Nansha batwe bonso byotuyukile amba dyakadilwe kantu dino tukafwa, bantu bavule bakomenwanga kuteakenya baswe babo bashala. Eyo, nansha mīsambo yetu byoimanine nakampata pa bibidiji bya mu Afrika, ino ano makambakano adi ne mu bipindi bikwabo bya ntanda.

Kuteakanya mukanda ulombola ba kupyanika bituntwa byobe pokafwa i mwanda ukutala. (Ngalatea 6:⁠5) Kampanda ubwanya kwiipangula’mba, ‘Muntu usenswe wandi mukaji ne bandi bana pakidi mūmi, mwibate mutyima, ukokeja namani kukomenwa kwibateakenya pa mfuko kumeso kwa aye kufwa?’ Buluji bukatampe i buno, bavule umbukata mwetu kebalañangapo amba tukokeja kufwa, kuteakanya kumeso kwa lufu ko kwine kokebafwatakanyanga nansha kufwatakanya. Bine, i kutupu uyukanga dyakafwa, Bible i munene’kyo kala, amba: “Nanshi bānwe ne kuyūkapo mpika kyokya kikafika mu dyakesha. Lelo būmi bwenu i kika? Ke-mwi-bantu mwi mundu ya kumweka kakitatyi katyutyu konka, kala yaketeka.”​—Yakoba 4:​14.

Kuteakanya i kintu kyendele’mo, mwanda lufu kelulayangapo. Kadi kilombola’mba uyukile kulangila boba bashala. Shi ketuteakenyepo myanda batwe bene, nankyo bantu bakwabo bakateakanya’yo pa kyetu kyaba. Pakwabo i bantu boketuyukile nansha kuyuka kwine bakatyiba mbila pa bintu byetu ne pa mpangiko ya mwa kwitujīkila. Mu matanda amoamo, mu bintu bya uno muswelo, Leta ye utyibanga myanda ya kuyuka yewa ukapyana lupeto ne bituntwa byetu. Mu bifuko bikwabo, balongo bo bemaninanga’yo, ino butyibi bwabo bwikalanga pavule bukolomona lupotopoto luleta nkalañani mu kisaka. Ne kadi mbila yobatyiba ibwanya kwikala mishile na byowadi wa kusaka.

Kuyatwa Bituntwa

Mukaji wa kishala ususukanga mpata pafwanga mulumyandi. Pavule uyatwanga bya njibo byonso, ai yo njia ya mulume ufwile. Kino kyo kīka kyatene Annie utelelwe kungala. Buluji bulengejanga kuyatwa bituntwa i mumweno umonwa bakaji basonge. Mu matanda amo, mukaja muntu kabadilwangapo mu kisaka kya ba mulume. Amba wi nangananga kalubuke kwenu, powakamwene wa mu kisaka kingi wakusonga. Ino ku mutamba wa mulume, batutu, bakaka, ne bambutwile kebelangapo wabo. Ba kisaka kyabo bakulupile amba shi wafu, lupeto lwandi i lwabo, ke lwa mukajipo ne bana, mhm.

Ne balume nabo’nka bakankamikanga uno mulangwe pobalekanga kuyukija babo bakaji bintu byabo. Mike wadi uyukija enka banababo myanda ya lupeto lwandi. Badi bayuke lupeto moluvudile, ino wandi mukaji kuyukidija’lo mpika. Dyaafwile, banababo baiya kebamulombe lupeto lwaapwilwe wandi mulume. Aye kadipo uyukile ne ano māpu mene. Kupwa, bamusela mashini mavule a kusoneka nao ne a kulonga nao mafotokopi amupotele wandi mulume. Ku mfulo banababo na mulume bamuyata njibo ne tonso twa mu njibo. Uno mukaji wa kishala ne kana kandi kana-kakaji bavilulwa’nka na bivwalwa byabo kete.

“Abo Bonso Bubidi Bakēkala ke Ngitu Imo”

Balume bene Kidishitu basenswe bakaji babo, kadi bebakulupile binebine. Bano balume balamine ano madingi a mu Bisonekwa: “E monka mufwaninwe ne balume nabo kusanswa bakaji babo abo bene pamo bwa ngitu ya abo bene.” Kadi betabije kyānene Leza ku bukomo bwa mushipiditu amba: “Po pa mwanda mwine mwine pano ūkashīla muntu shandi, ne inandi mwine kumo, ukabambakanibwa ku mukajandi, abo bonso bubidi bakēkala ke ngitu īmo yonka.”​—Efisesa 5:​28, 31.

Balume bene Leza i betabije byāsonekele Polo, mutumibwa mwine Kidishitu, amba: “Shi kadi muntu kamwenepo bintu bya bandi, ne bya ba mu kipango kyandi nabo bo bēne, nankyo wavutakanya lwitabijo, watabukidilamo kubipa ne pa wampikwa kwitabija.” (1 Temote 5:⁠8) Kukwatañana na uno musoñanya, shi mulume mwine Kidishitu kakute lwendo lulampe, ufwaninwe kushila kisaka kyandi maleya kumeso kwa kwenda. Mwene i kyendele’mo ne kuteakenya wandi mukaji ne bana pa mfuko kumeso kwa aye kufwa? Kuteakanya bintu kumeso kwa kufikilwa na kinkumbulu i kyendele’mo, kadi kilombola buswe.

Bibidiji bya pa Lufu

Ku balume bene Kidishitu, kudi kintu kikwabo kifwaninwe kubandaulwa pa uno mwanda. Mu mizo imo, kutentekela pa njia ya kufwilwa mulume, kuyatwa bintu, pakwabo ne bana bene, mukaja mufu uningilwanga kulonda bisela bya mudidilo wa kishi. Julunale umo (The Guardian) wa mu Nijeria utompola’mba mu bifuko bimobimo, kishi kilomba mukaja mufu kulāla mu kyumba mufīta fututu mulēle kitantala kya wandi mulume. Mu byaba bikwabo, bakaji ba bafu kebadipo na kishima kya kutaluka pa madilo mu bula bwa makweji kubwipi kwa asamba. Kitatyi kyonso’kyo, keboyepo, nansha ke ku makasa kwine pa kudya ne pa kupwa kudya i kijila.

Bino bibidiji biletanga makambakano, nakampata ku bakaji ba bafu bene Kidishitu. Kebalondangapo bino bibidiji byambulwa kukwatañana na bufundiji bwa Bible, mwanda basakanga kusangaja Leza. (2 Kodinda 6:​14, 17) Ino mukaji wa kishala ukokeja kupangwapangwa mwanda wa kupela kulonda bino bibidiji. Pakwabo kikamulomba kunyema mwanda wa kupandija būmi bwandi.

Kwata Mpangiko Mungya Bijila

Bible i munene bya tunangu, amba: ‘Mpangiko ya muntu wa kininga keibulwangapo kamweno.’ (Nkindi 21:⁠5) I mpangiko’ka ifwaninwe kukwata mutwe wa kisaka? Mu mizo mivule kilomba’tu kusoneka mukanda wa bupyani nansha papye ulombola mufwaninwe kwabanibwa bituntwa shi mwinē’byo wafu. Ulaija kamo ne kamo katala pa mpangiko ya mwa kumujīkila. Uno mukanda ufwaninwe kuyukija ne bifwaninwe kulonga mwine pobe (ne byakafwaninwe kulonga) pa mwanda utala bibidiji bya pa lufu.

Mwana-mukaji witwa bu Leah wafwidilwe mulume mu 1992. Unena’mba: “Ndi na bana batano​—bana-bakaji baná ne mwana-mulume umo. Wami mulume wabelele mafuku mavule kumeso kwa kufwa. Ino kumeso kwa kubela, wasonekele mukanda, amba bintu byandi byonso bikekala byetu, ami ne betu bana. Bino bintu i lupeto lotwadi tubikija, budimi, bimunanwa ne njibo. Washinya mukanda, wampa’o. . . . Kupwa kwa wami mulume kufwa, balongo bandi baiya kupyana bintu. Nebasapwila’mba wami mulume wapotele budimi ku lupeto lwaadi wisokwela aye mwine, kekudipo udi na lupusa lwa kusela kintu nansha kimo. Pa kumona mukanda waalembele, baitabija.”

Kwisamba Myanda na Kisaka

Makambakano akokeja kulupuka shi muntu kasapwilangapo kyandi kisaka nkulupilo yandi ne byasaka. Ivwana kifwa kya muntu umo, aye pa kufwa balongo bandi bakomeja mwanda, amba ujikwa’nka mu kibundi mungya mobejikilanga kwabo. Mukaji wa kishala ne bana pa kumona būmi bwabo kebudi mu kyaka, bebashila umbidi wa ufwile. Uno lolo utompolanga’mba: “Shi wami mulume walombwele nansha manseba wandi umo nansha mwanā manseba wandi umo mwa kumujīkila, longa kisaka kekiningilepo kumujīka mobejīkilanga na bisela bya kishi.”

Mu mizo imoimo, kumvwañana kwa ku kanwa kulēmekwanga pamo bwa kusonekwe. Ye mokikadile ne mu Swazilande mudi bavule na nkulupilo ikankamika bisela bya kishi bya mudidilo ne mujīkilo. Mwine Kidishitu umo witwa dya bu Isaac wadi uyukile kino, wakongele balongo bandi bakubulwa kwikala Batumoni ba Yehova, wesamba nabo mwasakila balonge pa lufu lwandi. Webalombola i ani ukashala na kintu kampanda ne kintu kamukaya, washintulula patōka mwa kumujīkila. Kupwa, paafwile bintu byonso byalongwa monka mwaasakile. Isaac wajīkilwe bya bwine Kidishitu, kadi wandi mukaji watadilwe senene.

Kinga Kyobe Kisaka

Kukwata mpangiko ya kukinga kyobe kisaka ku bikalupuka pa lufu lobe i mwanda ukutala, ino mwine Kidishitu umo utelwa bu Edward unena’mba: “Mbikijanga kalupeto, na’mba ponakafwile, kashala na bantu 8 ba mu kyami kisaka. Wami mukaji ye ushinyanga pa buku wa lupeto lombikijanga ku banki. Nansha shi nafu, aye ye ukasela lupeto mu mukōlo. . . . Kyonasonekele mukanda i kisaka kyami kimwene’mo kamweno. Shi nafu, byonso byonkashiya bikekala bya wami mukaji ne bami bana. Nasonekele mukanda wami wa bupyani kepadi myaka itano. Twadingile’o na muyuki wa bijila, natekuna kopi umo napa wami mukaji ne wami mwana mwana-mulume. Mu mukanda wami nombwele’mo patōka’mba balongo bami kebakatengapo kuboko ku kyami kitalu. Ami ndi wa mu Bulongolodi bwa Yehova. O mwanda shi pakatanwe Kamoni umo nansha babidi ponkafwa i babwane babwanya kunjīka. Kendi mupwe kwisamba’byo kala na balongo bami bonso.”

Bine, kukwata ino mpangiko i kyabuntu ku kyobe kisaka. Eyo, kuteakanya bintu kumeso kwa lufu kelwakutene ke kyabuntupo pamo bwa mashokola nansha bwa kakuto ka mafulele. Ino i kilomboji kya buswe bobe. Kilombola amba usenswe ‘kumona bya ba mu kipango kyobe’ nansha shi kukidipo nabo.

[Kapango pa paje 15]

Yesu Wākwete Mpangiko Mwanda wa Inandi

“Ino inand[ya] Yesu ne mwanabo na inandi, Madia wa Keopasa, ne mukwabo Madia Madaleni, badi ke bēmene pa [mutyi wa masusu] wa Yesu. Penepo Yesu pa kumona inandi, ne yewa mwana-wabwanga wādi usenswe wimene ponka, ino kanena inandi amba: Abe mwana-mukaji pano tala mwanobe yao. Ebiya kadi wanena mwana-wabwanga’mba: Nobe, tala inobe yao. Ino monka mu dyodya dyuba dyonka [Yoano] wamuselele kunjibo kwandi.”​—Yoano 19:​25-​27.

[Kifwatulo pa paje 16]

Bene Kidishitu bavule ba milangwe bashiyanga mikanda milembe ya mungya bijila ya kukinga byabo bisaka