Lwitabijo Ne Būmi Bobe Bwa Kumeso

“Kwitabija nako i kusumininwa kwa mu bintu bikulupilwe kadi.”​—BAHEBELU 11:1.

LELO nobe utele mutyima ku būmi bwa kumeso? Bantu bavule batele’ko mutyima. Bakulupile būmi bwa ndoe bukāya kumeso, kunyongololwa ku moyo, kwikala biyampe, mwingilo umwenwa’mo kadi wa nsangaji, bukomo mu ngitu, ne būmi bwaendaenda. O mwanda nkongo yonso tamba kalāa ikimbanga bino bintu. Dyalelo po pene pobikimbwa kutabuka, mwanda ino ntanda ibayula kavutakanya.

² Pano pafwena muzo wa muntu ku myaka tutwa 21, lelo kudi muswelo wa kuyuka mukekadila būmi bukāya kumeso? Muswelo umo wa kuyuka mobukekadila i uno wālombwelwe na Patrick Henry, mulungu wa Leta mwine Amerika, kepadi myaka 200 ne kupita. Amba: “Mongyukile, muswelo umo kete wa kuyuka mukekadila būmi bwa kumeso, i kutala myaka ya kunyuma.” Mungya uno mumweno, būmi bwa kumeso bwa kisaka kya muntu buyukenanga nakampata ku bintu byādi bilonga bantu mu myaka ya kunyuma. Bantu bavule betabijanga uno mulangwe.

Lelo Myaka ya Kala Yādi Namani?

³ Shi būmi bwa kumeso bukekale mwādi mwikadile bwa kala, lelo molangila kino i kintu kikankamika? Le būmi bwa kumeso bukekala bulumbuluke kupita bwa nkongo yētubadikidile mu bula bwa myaka? Bine ke amopo. Nansha bantu byobekalanga na bikulupiji bivule mu bula bwa tununu twa myaka, kadi nansha kudi kwendelela kumeso mu myanda itala bipungwa mu bifuko bimobimo, ayo mānga i miyule’nka kasusu, bupolapola, bukalabale, mavita ne bulanda. Ino ntanda i yamonamona malwa, mavule aletwa na bambikavu bakomenwe kukumbaninya bantu byobasaka. Bible i munene byabine, amba: ‘Muntu i mubikale muntu mukwabo mwanda wa kumusanshija.’​—Musapudi 8:9.

⁴ Bubine budi’po i buno, malwa āmwenemwene ba pa kala o onka akipitulukwa’mo ne dyalelo​—pano po pene poenda abipila’ko byamwiko. Ino myaka ya tutwa 20 i bukamoni pa uno mwanda. Lelo bantu i baboile’po ñeni mwa kwepukila bilubo bya myaka ya kunyuma? Eyo, ku ngalwilo kwa kano katwa ka myaka, bavule bāikele kukulupila amba pano kusa kwikala būmi bulumbuluke, mwanda kwāikele mafuku mavule shao a ndoe, kadi ne mwanda wa busendwe, sianse ne bufundiji byāendelele kumeso. Polofesele umo wa ku iniveleshite wanene amba, kinondanonda na 1900, bantu bādi bakulupile amba kebikibwanikapo divita kwikala’ko nansha dimo, mwanda “bantu bādi ke bashidimuke bininge.” Mpingakani umbajinji wa kala wa mulopwe wa Beletanye wēsambile pa mumweno wādi na bantu mu kyokya kitatyi amba: “Bintu byonso byādi byenda bilumbuluka senene shē. Namino ye mwādi mwikadile ntanda yonābutwidilwe’mo.” Ino kupwa wānena’mba: “Lubanga lumo mu 1914, bintu byonso byāpalakana mpala mpala, pamo’nka na mu kukopa kwa diso, bwa mu kupapamukilwa’tu.”

⁵ Nansha bantu byobādi bakulupile mu kyokya kitatyi amba kusa kwikala būmi bulumbuluke, myaka katwa impya yādi ikishilulashilula’tu, ntanda yātokena kala mu kimpengele kibikibi kyēkolomwenine bantu abo bene​—ke Divita I dya Ntanda kadi. Bandaula byālongekele mu 1916 mu bulwi bwa bibumbo bya Beletanye pobyātambile mikuku ya bene Alemanye kubwipi na Munonga wa Somme mu France, umone mwāpityīle kino kimpengele. Mu dyuba dimo, bene Beletanye bājimija myuya 20000, kadi i bavule bene bāipailwe ku mutamba wa bene Alemanye. Yoya myaka iná ya butapani yāpitwile basola kubwipi kwa midiyo dikumi ne basivile bavule. Bantu ba mu France bēkonya, mwanda wa bavule bāfwile. Byabusunga pa kutūtwa, bantu bāponena mu Bufudile Bukatampe mu myaka ya 1930. O mwanda bamobamo banenanga’mba, difuku dyāshilwile Divita I dya Ntanda dyo difuku dyāikele kutūmuka ntanda bulubi!

⁶ Lelo buno bo būmi bwa kumeso bwādi bwikulupidile lukongo’lwa? Nansha dimo. Bintu byobādi bakulupile byāpalakene mpala mpala; ku bino byonso kekudipo kiluji kyālupukile’ko. Mwanda Divita I dya Ntanda pa kupwa, pāpityile’nka myaka 21, mu 1939, kimpengele kikwabo kibi kupita kyēkolomwenine muntu aye mwine, kyāshilula​—Divita II dya Ntanda. Dyāpitwile myuya ya bantu kubwipi kwa midiyo 50, bana-balume, bana-bakaji, ne bana batyetye. Mabombe ādi elwa mu bibundi, ke kutwapo i kuvinga. Mu Divita I dya Ntanda, i tununu twa basola twāipailwe mu bulwi bwa dyuba dimo, ino mu Divita II dya Ntanda, mabombe atomike abidi onka āipaya bantu 100 000 ne kupita mu masekonde matyetye. Kintu kikwabo kishele bantu beteneka’ko bininge i mukubo wa midiyo ya bantu bādi bafwila mu makomponi a byamalwa a Nazi.

⁷ Balembi bavule banenanga’mba, shi tusambakanye bantu bafwa mu mavita elwa mizo na mizo, mu ñuma ya bekadi ba ntanda imo, ne mfu ya boba bepaibwa na abo mabikavu, bonso bafwile mu kano katwa ka myaka i kisengele midiyo 200. Mulembi umo i mwelelele’nka palampe amba i midiyo 360. Langa bidi nzuba yālengele bino byonso, i​—tusua tonka, impolo, kujingwa mutyima, ne kukubija myuya! Kutentekela’po kintu kya bantu 40000, nakampata bana, bafwanga difuku ne difuku mwanda wa ngikadilo ya bulanda yobadi’mo. Kino kibalwa misunsa isatu, bo buvule bwa bana bepaibwa na memi apulumunwa difuku ne difuku. Kadi, bantu kubwipi kwa mudiyala umo i balanda bakomenwe nansha kumona bidibwa bya ku difuku ku difuku mudīlanga muntu wingila. Bino bintu byonso i bubinga bwa byobya byānenwe mu Bible bilombola’mba tudi mu “mafuku a kumfulo” a ino ngikadilo mibi ya bintu.​—2 Temote 3:​1-5, 13; Mateo 24:​3-12; Luka 21:​10, 11; Kusokwelwa 6:​3-8.

I Kutupu Nkuku ya Bantu Ipwija’byo

⁸ Ino myaka tutwa 20 byokeikafule, tubwejei bintu byamweka’mo ku byobya byāmwekele mu tutwa twa myaka ya kunyuma. Lelo mānga ibetulombola kika? Ibetulombola’mba bambikavu bantu kebapwijangapo makambakano makatampe a ntanda, kebakokejapo kwiapwija ne pano pene, kadi kebakeapwijapo ne kumeso kwine kotwenda. I matabuke bukomo bwabo bwa kuleta būmi bwa kumeso botwabila, nansha shi badi na mutyima muyampe namani. Balupusa bamobamo kebadipo na uno mutyima muyampe, bafwila bitenta ne lupusa mwa kusokwela byobasaka ne bituntwa byabo, ke mwandapo wa kulongela bakwabo biyampe, mhm.

⁹ Lelo sianse yo ikokeja kubwanya? Nansha dimo, shi tubandaule mafuku a kunyuma. Bayuki ba sianse ke bajimije lupeto kapwila, bitatyi, ne bukomo ku busendwe bwa mata, amo a mvwanda ya lwasa-bantu, makwabo aleta bipupo bya misongo, ne a miswelo mikwabo. Mizo yonso, ne yoya imweka bu milanda bininge, yelanga midiyala tutwa 700 ya madolala ku mwaka ne mwaka ku kupota byabulwi! Kadi ‘kwendelela kumeso kwa sianse’ ko kwine kwavudija sumu yonakanya luvula, ntanda, mema, ne bidibwa.

¹⁰ Lelo tukokeja kukulupila’mba ba bitango bimanine masomo a ino ntanda babwanya kūleta būmi bwa kumeso bulumbuluke na kufundija misoñanya ya bulēmantu, ya kubanga bantu netu, ne kusanswa bekalwa nabo? Mhm. Abo kyabo kyobafwila i twaji ne kusokola lupeto. Abaselula kisela kya kwitāka kubikubi, ke kya kwingidilapo umbumo; masomo keakifundijangapo mwikadilo wa bulēmantu. Mavule atalanga kilomonyeka busekese buvudija mēmi a mu bunkasa ne misongo isambuka ku busekese.

¹¹ Lelo tubwanya kutengela’mba dyakadilwe kintu dino’di makompani makatampe a busunga a ino ntanda akakwatakanyanga umbuo wetu ne kulombola buswe ku bakwabo na kwibapungila bintu bidi na kamweno kabinebine, pampikwa abo kumwena’mo kadyeya? Kebidipo nansha kubwipi. Lelo bakaleka kulupula ku matelevijo mpangiko miyule bukalabale ne busekese yona ñeni ya bantu, nakampata ya bankasampe? Bine, mafuku a kunyuma keetukankamikilepo mu ino myanda, mwanda pavule, TV ke kyumbu kya busekese ne bukalabale.

¹² Pakwabo kadi, nansha ke bamuñanga bepāne na mutyima umo, kebakokejapo kupwija misongo ne lufu. Kifwa, ku mfulo kwa Divita I dya Ntanda, bākomenwe kushinkija kipupo kya mazamba kyāponene mu Espanye; kyākubije bantu kubwipi kwa midiyo 20 kujokoloka ntanda. Dyalelo luba lwa dityima, dyaya, ne misongo mikwabo ipaijana i bipone ntanda ne ntanda. Bamuñanga kebabwenyepo nansha dimo kunekenya kipupo kya dyalelo kya SIDA. Ino lapolo wa O.N.U. walupwilwe mu kweji 11, 1997 wanene ku mfulo amba, buvule bwa bantu basambukilwa na twishi twa SIDA po pene bwenda bwībweja’ko misunsa ibidi kutabuka pabajinji. Pano panenwa, ke kipaye kala midiyo ya bantu. Kutentekela’po midiyo isatu ya bantu bapile’ye mu mwaka ulondakenwa na wadi’mo.

Mumwena Batumoni ba Yehova Būmi bwa Kumeso

¹³ Inoko Batumoni ba Yehova bakulupile amba muzo wa muntu udi na būmi bwa kumeso bwa ndoe, bulumbuluke! Ino kebatengelepo amba būmi bulumbuluke bukatamba ku buninge bulonga bantu, mhm. Pa kino, bakulupile kudi Umpangi, Yehova Leza. Ye aye uyukile mukekadila būmi bwa kumeso, bine bukekalanga bwakwanwa! Kadi aye uyukile amba bantu kebakokejapo kuleta būmi bwa uno muswelo. Byadi Leza wibapangile, uyukile mikalo yabo senene kupita muntu ye-yense. Mu Kinenwa kyandi, witulombwele’mo patōkelela’mba kāpangilepo bantu na bukomo bwa kwibikala abo bene senene pambulwa bwendeji bwandi. Kuleka kulekele Leza mabikavu a bantu kitatyi kilampe mu bwanapabo i kulombole amba kebabwanyapo nansha dimo. Mulembi umo waitabije’kyo amba: “Ñeni ya muntu i mitompe mibikadilo ya miswelo yo-yonso, ino bweleyombo.”

¹⁴ Tutanga mu Yelemia 10:​23 binenwa bya mupolofeto wātonwenwe na mushipiditu amba: “A Yehova ngyukile’mba dishinda dya muntu kedidipo kwadi aye mwine, ehe; kekidipo mu muntu unañanga kolola matabula andi.” Mitōto 146:3 nandi monka, amba: “Kemukakulupilapo bāna ba balopwe, nansha mwana muntu wampikwa bukwashi.” Bine, twi babutulwe bakubulwa kubwaninina, pamo na mulombwela Loma 5:​12, o mwanda Kinenwa kya Leza kitudyumuna kuleka kwikulupila batwe bene. Yelemia 17:9 unena’mba: “Mutyima utabukile bintu byonsololo budimbañani.” O mwanda Nkindi 28:26 wituyukija’mba: “Yewa wikulupila mutyima wa aye mwine i kivila; ino yewa unanga mu [tunangu] aye ukanyongololwa.”

¹⁵ I kwepi kotubwanya kutana tuno tunangu? ‘Kwakamwa Yehova yo ngalwilo ya tunangu, kadi buyuki bwa Mwine Ukola ko kwivwanija kwine.’ (Nkindi 9:​10) Enka Yehova kete ye udi na tunangu tukokeja kwituludika mu kino kitatyi kilengeja moyo. I mwitupe muswelo wa kwikala na tunangu twandi kupityila ku Bisonekwa Bikola, byaāsonekeje ku bukomo bwa mushipiditu wandi amba i bya kwituludika.​—Nkindi 2:​1-9; 3:​1-6; 2 Temote 3:​16, 17.

Kitengēle Mabikavu a Bantu Kumeso’ku

¹⁶ Lelo Kinenwa kya Leza kitulombolanga kika pa būmi bwa kumeso? Kitulombolanga’mba, binebine kebukekalapo mwādi mwikadile bobwa bwādi na bantu pa kala. O mwanda mumweno wa myanda wa Patrick Henry i wa bubela. Būmi bwa kumeso bwa ino ntanda ne bwa bantu kebutungwapo na bantu, mhm, poso’nka na Yehova Leza kete. Kiswamutyima kyandi kyo kikalongeka pano pantanda, ke kya muntupo kampanda nansha kya muzo kansangwa wa ino ntanda. “Mudi mifwatakanyo mingi mingi mu mutyima wa muntu; ino nanshi ñeni ya Yehova ikemana.”​—Nkindi 19:21.

¹⁷ Lelo kiswamutyima kya Leza kya mu kino kyetu kitatyi i kiswamutyima’ka? I kino, i mukwate mpango ya kufudija ino ngikadilo ya bintu mikalabale, yamunyanji. Mabikavu a bantu a tamba tutwa na tutwa twa myaka akapingakanibwa panopano ponka na bubikavu butūdile’ko Leza. Bupolofeto bwa Danyele 2:44 bunena’mba: “Mu mafuku a boba balopwe [badi’ko dyalelo] Leza wa mūlu ukemika bulopwe [momwa mūlu] kebukonakanibwapo nansha patyetye, nansha bulopwe bwine bwabo kupityila ku bantu bangi, ehe; ino bukatyumuna bipindibipindi ne kukubija malopwe ano’a onsololo, kadi bukemananga nyeke.” Buno Bulopwe bukatalula lupusa lonso lubi lwa Satana Dyabola, kintu kekibwanya kulonga bantu. Bubikavu bwandi pa ino ntanda bukapwididila lonso.​—Loma 16:20; 2 Kodinda 4:​4; 1 Yoano 5:⁠19.

¹⁸ Yuka’mba uno umbikalo wa mūlu ukapondakanya mabikavu a bantu a miswelo yonso, keakekala’kopo dikwabo. Kubikala pa ino ntanda kekukalekelwapo kadi bantu, mhm. Boba bakabikala Bulopwe bwa Leza mūlu bo bakendeja myanda yonso ya kushikatyija muzo wa muntu biyampe pano pantanda. (Kusokwelwa 5:10; 20:​4-6) Pano panshi, bantu bakikōkeji bakengidila umbumo na misoñanya ya Bulopwe bwa Leza. Buno bo buludiki bwētufundije Yesu kulombela kitatyi kyaānene amba: “Bulopwe bobe bufike. Kiswamutyima kyobe kilongeke pano panshi enka mo kikadile mulu.”​—Mateo 6:​10, MB.

¹⁹ Batumoni ba Yehova bakulupile mu Bulopwe bwa Leza. Ye ao “madiulu mapya” āsonekele’po mutumibwa Petelo amba: “Mwendele mwanda-wamulao wandi, tutengele madiulu mapya, ne ntanda īngi mipya mo m[uke]kalanga boloke.” (2 Petelo 3:​13) “Ntanda mipya” i kisaka kipya kya bantu kikabikalwa na madiulu mapya, Bulopwe bwa Leza. Ino yo mpango ya Leza yaāsokwedile mutumibwa Yoano mu kimonwa, nandi kasoneka’mba: “Namwene ne diulu dipya, ne ntanda nayo impya; ke-dintu diulu dibajinji dibatukidila . . . Kadi Leza ukapampula impolo yonso mu meso abo; ne lufu nalo kelukēkalakopo dikwabo kadi, mhm, nansha kuyoyokota miyoa, nansha kudila kwine, nansha misongo mīne mpika. Bintu bibajinji bibatukidila.”​—Kusokwelwa 21:​1, 4.

²⁰ Yuka’mba ntanda impya ikekalanga ya boloke. Bintu byonso byakubulwa boloke bikafundulwa’mo ku bukomo bwa Leza, pa divita dya Amakedona. (Kusokwelwa 16:​14, 16) Bupolofeto budi mu Nkindi 2:​21, 22 bunena’po namino: “Babuluji bakekalanga mu ntanda’ya, kadi babwaninine bakekadidilanga monka; ino nanshi bapupakane bakatyibibwa ku ntanda’ya, kadi banzazangi bakatukunwamo.” Ebiya Mitōto 37:9 ulaya’mba: “Bakulonga bibi bakatyibwako; ino boba batengele Yehova, abo bakapyana ntanda.” Lelo kusenswepo kukekala mu ntanda impya ya uno muswelo?

Tutūlei Lukulupilo mu Milao ya Yehova

²¹ Lelo tukokeja kukulupila mu milao ya Yehova? Ivwana byaānene kupityila kudi mupolofeto wandi Isaya: “Vulukai bintu bya kalakala kene; mwanda ami ne Leza, ino kekudipo ungi nansha umo; ami ne Leza kekudipo nansha umo wīfwana nami. Ufumika bya kungalwilo ne bya kumfulo, ne ku byaba bya kalakala bintu kebyalongelwepo; na’mba: Kukala-ñeni kwami kukafikijibwa, nami nkalonga kiswa-mutyima kyami kyonsololo.” Kipindi kyamfulo kya vese 11 kinena’mba: “Nesambe’kyo, nkafikija’kyo; natonge, nami nkalonga’kyo.” (Isaya 46:​9-11) Bine, tufwaninwe kutūla lukulupilo lwetu mudi Yehova ne mu milao yandi pamo bwa milao ke mipwe kala kufikidila. Bible unena’kyo mu uno muswelo: “Kwitabija nako i kusumininwa kwa mu bintu bikulupilwe kadi, ne kuyūkidila kwa mu byobya bintu byampikwa kumweka.”​—Bahebelu 11:⁠1.

²² Bantu betyepeja balombolanga lwitabijo lwa uno muswelo mwanda bayukile amba Leza ukafikidijanga milao yandi. Kifwa, tutanga mu Mitōto 37:29 amba: “Boloke bakapyananga ntanda, ne kwikala monka nyeke.” Lelo tubwanya kwibitabija? I amo, mwanda Bahebelu 6:​18 (BB) unena’mba: “Leza kakokezya po kubepa.” Lelo Leza ye mwinē ntanda ukokeja kupāna’yo ku bantu betyepeja? Kusokwelwa 4:​11 unena’mba: “Wapangile bintu byonsololo, kadi i pa mwanda wa kiswa-mutyima kyobe o byadipo, ne kupangibwa’byo.” Mitōto 24:1 nandi amba: “Nshi i ya Yehova, ne bungi bwayo.” Yehova ye wāpangile ntanda, i yandi ya ku makasa ne ku maulu, kadi upāna’yo ku bantu betyepeja badi na lwitabijo mudi aye. Pa kusaka kwitukwasha tūshimatyije lwitabijo lwetu mu bino, kishinte kilonda’ko kikalombola muswelo ulamanga Yehova milao yandi tamba ku bantu bandi ba pa kala kufika ne ku ba dyalelo, ne mwanda waka tufwaninwe kukulupila binebine amba mo mwakalongela ne mu mafuku akāya kumeso.

[Bipangujo]

1. Bantu bavule bābilanga būmi bwa kumeso bwa muswelo’ka?

2. I mumweno wa namani wa būmi bukāya kumeso wālombwelwe na mulungu wa Leta?

3. Nsekununi ya mānga ilombola kika kitala pa byobya bitengelwe mu būmi bukāya kumeso?

4, 5. (a) Mwanda waka bantu bādi bakulupile ku ngalwilo kwa ino myaka tutwa 20? (b) Ino i bika byāfikile nkulupilo yabo ya būmi bobādi batengele?

6. Le būmi bwāikele buyampe pa kupwa kwa Divita I dya Ntanda?

7. I bintu’ka byamweka mu kano katwa ka myaka katuntulu?

8. I kika kinenenwa’mba kekudipo bendeji bantu bakokeja kupwija makambakano a ntanda?

9. Mwanda waka i kyendele’mo kwalakana’mba sianse keibwanyapo kupwija makambakano a bantu?

10. I kika kinenenwa’mba ne masomo mene ke a kukulupilapo amba akokeja kwitumwesha būmi bwa kumeso bulumbuluke?

11. Nsekununi ya makompani a busunga itupa namani kwalakana pa būmi bwa kumeso?

12. I ngikadilo’ka idi’mo bantu pa mwanda utala misongo ne lufu?

13, 14. (a) Batumoni ba Yehova bamwene muswelo’ka būmi bukāya kumeso? (b) Mwanda waka bantu kebakokejapo kuleta būmi bwa kumeso bulumbuluke?

15. I kwepi kotukokeja kutana tunangu twa kwituludika?

16. I ani utuñanga mukekadila būmi bwa kumeso?

17, 18. Kiswamutyima kya Leza mu kino kyetu kitatyi i kiswamutyima’ka?

19, 20. (a) Bible ulombolanga’mba mpango ya Bulopwe ikekala muswelo’ka? (b) Kubikala kwabo kukalongela bantu bika?

21. Mwanda waka tukokeja kutūla lukulupilo mu milao ya Yehova?

22. Mwanda waka tufwaninwe kukulupila’mba Yehova ukafikidijanga milao yandi?

[Kutambile Kifwatulo 4]

Bombe: U.S. National Archives photo; Bana bafwa nzala: WHO/OXFAM; Bapando: UN PHOTO 186763/J. Isaac; Mussolini ne Hitler: U.S. National Archives photo

[Kifwatulo pa paje 4]

Bible unenanga byabinebine amba: “Kekidipo mu muntu . . . kolola matabula andi.”​—Yelemia 10:23

Myanda ya Kupituluka’mo

◻ I kika kifikilanga nkulupilo ya bantu mu bula bwa mānga?

◻ Mwanda waka ketufwaninwe kukulupila bantu pa mwanda utala būmi bwa kumeso?

◻ Kiswamutyima kya Leza pa būmi bwa kumeso i kiswamutyima’ka?

◻ Mwanda waka tukulupile amba Leza ukafikidijanga milao yandi?