Umpangi ukokeja kubweja buluji ku būmi bobe

“Batendele dijina dya Yehova; mwanda [wasoñenye] ne kupangwa byapangilwe.”—MITŌTO 148:5.

“LELO kuyukilepo’ni?” Kino i kipangujo kya kuloba bantu tudi mu kanwa, kilengejanga bavule bepangule amba, ‘Kuyuka bika?’ Ino i kipangujo kisumininwe. Kwivwanija malondololo akyo i kuyuka mwanda mwine wisambilwa’po—mu mukanda wa Isaya shapita 40. Kino kipangujo i kya kala, mwanda kyāsonekelwe na Isaya Muhebelu wa kala. Inoko kikiipangulwanga ne dyalelo, kadi po pemanine buluji bwinebwine bwa būmi bobe.

² Kino kipangujo kya mu Isaya 40:28 byokidi kya mvubu, twikibandaulei nanshi dikwabo na katentekeji: “Lelo kuyukilepo’ni? Lelo kwaivwenepo, a? Leza wa nyeke ne nyeke, Yehova [ye] mupangi wa mafulo a panopanshi.” Nanshi kuno ‘kuyuka’ kwipangwilwe kwādi kwa kusaka kuyuka Umpangi wa ntanda, ke-pantu myanda isambīlwe’po keitalepo’nka ntanda kete. Mu mavese abidi a kungala, Isaya wēsambile pa ñenyenye amba: “Tululai meso enu kūlu, mumone yewa wapangile bine bino’bi, yewa ulupula kibumbo kyabo pa mbadilo . . . pa bukatampe bwa bukomokomo bwandi, kabidi ne mwanda wa mu bukomokomo bwandi, nansha umo ubulwapo.”

³ Eyo, nanshi kino kipangujo “Lelo kuyukilepo’ni?” i kya kusaka kuyuka Umpangi wa diulu ne ntanda. Padi nobe ukulupile amba Yehova Leza ye “mupangi wa mafulo a panopanshi.” Kadi padi uyukile bivule bitala pa bumuntu bwandi ne pa mashinda andi. Ino shi ubatana mwana-mulume nansha mwana-mukaji utatana shi Umpangi udi’ko binebine, kadi kayukilepo senene mwaikadile, le usa kulonga’po namani? Kwitana na bantu ba uno muswelo ke kwa kutulumukapo, mwanda kukidi midiyo ne midiyo ya bantu kebayukile Umpangi nansha kwitabija amba udi’ko.—Mitōto 14:1; 53:1.

⁴ Masomo pano alupulanga bantu ba lupata balanga’mba sianse yo ikokeja kuleta (nansha kukasokola) malondololo a kuyuka nsulo ya kwātambile dyulu ne ntanda ne būmi. Mu dibuku dimo (Aux Origines de la Vie), ba Hagene ne Lenay, balembi badyo banena’mba: “Kuyuka nsulo ya kwātambile būmi i mwanda ukikekokwa nao lupata kufika ne ku ngalwilo kwa myaka tutwa makumi abidi ne kamo. Uno i mwanda mukomo kupwija, ulomba kukimba mu bintu byonso, tamba ku lwelele lukatakata kutūla ne ku tubintu tutyutyutyutyu.” Shapita wadyo wa mfulo udi na mutwe wa mwanda, “Kipangujo Kikishele’ko,” unena’mba: “Twi babandaule malondololo amoamo a sianse aletwanga ku kino kipangujo, Būmi budi pano pantanda bwāikele’ko muswelo’ka? Ino mwanda waka būmi bwāikele’ko? Lelo abo buno budi na kitungo? Sianse keibwanyapo kulondolola bino bipangujo. Ayo ikimbanga’nka kuyuka i ‘muswelo’ka’ udi bintu. Ino ‘muswelo’ka’ ne ‘mwanda waka’ i bipangujo bibidi bīshile. . . . Pa kino kipangujo ‘mwanda waka,’ filozofi, mutōtelo, ne—nakampata—umo ne umo umbukata mwetu ufwaninwe kutana’po malondololo.”

Kutana malondololo ne buluji

⁵ Eyo, tusaka kwivwanija mwanda waka būmi budi’ko—ne nakampata mwanda waka tudi pano pantanda. Ne kadi tufwaninwe kuta mutyima ku bantu kebayukile ne pano amba Umpangi udi’ko, ne boba badi na buyuki butyetye pa mashinda andi. Nanshi ela mulafwe ku boba badi mu bifuko mudi milangwe itala padi Leza mīshile na binena Bible. Bantu bavule i batamine Kutunduka, bakwabo mu bifuko bikwabo mudi bantu bavule balanga’mba Leza ke muntupo udi’ko binebine, muntu ne bumuntu bwandi bwanwa. Balanga’mba kishima “leza” i bukomo’tu kampanda nansha kintu kansangwa kya kwifwatakenya bitupu. ‘Kebayukilepo Umpangi,’ nansha mashinda andi. Shi bano bantu bavule badi na ino milangwe badi bayukile amba Umpangi udi’ko, longa i besokwele byabuyabuya bivule, kubadila’mo ne kukekala na byepelo byanyeke! Eyo, bakokeja nansha ke pano kusokola kintu kikimbwa ne mikeketo—buluji bwinebwine bwikadilwe’ko, kuyuka kitungo kinekine kikadile’ko būmi, ne mwa kwikadila na ndoe ya mutyima.

⁶ Tulete kifwa: Mu 1891, Paul Gauguin, mufwatudi mwine Franse wāendele kukakimba būmi bulumbuluke mu Polinezi ya bene Franse, mwādi mutumbile bu mu paladisa. Ino bukidi bonka mwikadilo wandi wa kala wa byabulongelonge wāmuletela misongo aye ne bakwabo bene. Lufu pa kumufwena, wāfwatula pa mbwija mikatampe bifwatulo bilombola amba wādi ukimba ‘kushintulula’mba būmi i kikata kifyame.’ Lelo uyukile mwāinikile Gauguin byobya bifwatulo? Wēbinikile amba: “I Kwepi Kotutambile? Twi Bāni? Kotwenda I Kwepi?” Padi kodi kala mwivwane bantu bakwabo beipangula bipangujo bya uno muswelo. Bavule beipangulanga’byo. Ino pobabulwanga kutana malondololo obatondwa—kuyuka buluji bwinebwine bwa mu būmi mpika—le i kwepi kobanyemenanga? Bafulanga pakwabo ku kunena’mba būmi bwabo kebwishidilepo na bwa banyema.—2 Petelo 2:12.a

⁷ O mwanda Freeman Dyson, polofesele wa fizike wālembele amba: “Nami mbadilwa mu bantu ba milangwe, mwanda ngipangulanga bipangujo byāipangwile Yoba. Mwanda waka tususukanga? Mwanda waka ntanda i miyule maviyo? Lelo masusu ne binkumbulu bituponena bidi na kitungo’ka?” (Yoba 3:20, 21; 10:2, 18; 21:7) Monka motwanenena kala, bantu bavule pa kutana malondololo, banyemenanga ku sianse pa kyaba kya kunyemena kudi Leza. Bafundi ba bioloji, babandaudi ba tulunga-lui ne bakwabo, ababweja’ko buyuki butala pa umbuo wetu ne pa būmi budi’po. Bafundi ba imbuo, ne ba fizike nabo ku wabo mutamba abefunde bintu bivule bitala pa imbuo ijokoloka ku dyuba, pa ñenyenye, ne pa bisansa bya ñenyenye bya kulampe. (Enzankanya na Ngalwilo 11:6.) Penepa bino byonso bibebafudija ku milangwe’ka?

⁸ Bayuki ba sianse banena amba i “ñeni” ya Leza nansha “mushetekelo” usokwedilwe mu umbuo wa diulu ne ntanda. Lelo kino kitubudija kwivwanija mwanda mwine otwisambila’po? Julunale utelwa bu Science unena’po amba: “Panena bakimbi amba kufunda bipangwa kusokwelanga ‘ñeni’ ya Leza patōka nansha ‘mushetekelo’ wandi, batelelanga Leza bintu bityetyetyetye mu umbuo wa diulu ne ntanda—umbumbilo wao bitupu.” Steven Weinberg, mufundi wa fizike upadilwe mpalo ya Nobel nandi wāsonekele’mba: “Batwe twenda tusokwela’ko bintu bivule bilombola mwikadile umbuo wa diulu ne ntanda, po pene buluji bowikadile’ko nabo bwenda bwitukomena.”

⁹ Kekubulwe padi nobe ubadilwa mu midiyo ya bantu bafunde bininge uno mwanda ne kodi mujingulule amba buluji bwinebwine bwa mu būmi i kuyuka Umpangi. Vuluka byāsonekele mutumibwa Polo, amba: “Bantu kebakokejapo kunena’mba kebayukilepo Leza. Tamba ku ngalwilo kwa ntanda, bantu bamwene Leza mwaikadile kupityila ku bintu byalongele. Bino bintu bilombolanga bukomo Bwandi bwakulādila nyeke. Bilombola amba Aye ye Leza.” (Loma 1:20, Holy Bible, New Life Version) Eyo kudi bintu bimweka bitala pa ntanda yetu ne pa batwe bene bikokeja kukwasha bantu bayuke Umpangi, ne kutana buluji bwinebwine pa kukwatañana nandi. Bandaula’mo bidi bino bintu bisatu: umbuo wetu wa diulu ne ntanda, nsulo ya būmi, ne manwa a ñeni yetu.

Buluji bwa kwitabijija

¹⁰ Umbuo wetu wa diulu ne ntanda wāikele’ko namani? Padi wi muyuke, kupityila ku malapolo a bintu bimonwa na mateleshikope ne masatelite atumwa mu lwelele, amba bayuki ba sianse bavule banena amba umbuo wetu wa diulu ne ntanda kewādi’kopo nyeke. Udi na ngalwilo ne ukyendelela na kutandabuka. Lelo kino kilombola bika? Teja binena Mukelenge Bernard Lovell mufundi wa imbuo: “Shi kitatyi kimo mu myaka ya kala, Umbuo wa diulu ne ntanda wādi dibajinji mwikutyile pamo bu kakintu kamo katyetyetyetye mu bukata ne mu mutyika, tufwaninwe kwiipangula shi wādi bu kika dibajinji . . . Bino biketufikija ku kukimba kuyuka myanda ya Ngalwilo.”

¹¹ Bintu bidi mu umbuo, kubadila’mo ne ntanda yetu, i bishetekwe bya dyangi. Kifwa, bintu bibidi bya kwanwa bidi na dyuba dyetu ne ñenyenye mikwabo, i konga kokebyonga nansha kuteluka pobidi, myaka ne myaka ipwa ipunguluka. Mbadilo ya panopano ya buvule bwa bisansa bya ñenyenye bimweka mu umbuo wetu i midiyala 50 (50000000000) kutūla ku midiyala 125. Kadi Mukambakamba (Musebo wa Mabele) wetu udi na midiyala ne midiyala ya ñenyenye. Langa’po bidi: Tuyukile amba motele wa motoka usakanga luvula ne mazutu bikale byenzankane. Ekale udi na motoka, ukapulula sendwe uyukile kulongolola āye akukwikile motele wao senene mwa kunyemena motoka obe biyampe shē pambulwa kukoleja. Shi motele ye motele ulomba kwenzankana kudi namino, lelo dyuba “ditema” konga kedyonga ke pepi? Bukomo bukatampe bodilupula i bujadikwe senene mwanda wa būmi bwikale’ko pano pantanda. Lelo bino byonso byēlupukile’ko abyo bine? Yoba, muntu wa pa kala wāipangwilwe amba: “Lelo i abe wāelele mbila iludika madiulu, nansha kujidika bijila bya kipangila pano pantanda?” (Yoba 38:33, The New English Bible) Ke mwanā muntupo wēbitūdile’ko. Penepo, i kwepi kobyātambile?—Mitōto 19:1.

¹² Lelo byātambile ku kintu kampanda nansha ku Muntu kansangwa kamonwe na meso a bantu? Pa kino kipangujo ivwana munenena’po sianse ya panopano. Pano bafundi ba imbuo bavule betabija amba kudi bintu bya bukomo bwabinebine bidi mūlu—bipunzu bifīta. Mungya munenena boba bapotolwele’byo, bino bipunzu bifīta kebimwekangapo, inoko abyo bidi’ko. Mo monka mulombwela ne Bible amba kudi kīkalo kikwabo kidi’mo bipangwa bya bukomo kebikokeja kumonwa na meso—ke bipangwa bya kumushipiditu kadi. Bantu bakubulwa kumweka, badi na bukomo uno muswelo byobadi’ko, mwene i kyendele’mo kwitabija’mba kuno kujalala kwa bintu bya umbuo wa diulu ne ntanda i kulupuke ku Ñeni ya mwine mukomokomo?—Nehemia 9:6.

¹³ Mwanda wa bubidi ukokeja kukwasha bantu nabo bamone kuyuka Umpangi i wa kuyuka nsulo ya būmi. Tamba’nka pa bintu byāsokwelwe na Louis Pasteur, bantu bavule abayuka amba būmi kebwilupukilangapo’tu abo bwine patuputupu, mu kitulumukila. Byokidi namino, penepo būmi pano pantanda bwāsulukile namani? Mu myaka ya 1950, bayuki ba sianse bātompele kushintulula’mba bwāvungulukile bityebitye mu tulunga-lui twa pa kala pādi pakikabile lwelele lwa kala na kyanga kya mapeni. Ino bintu bisokolwa panopano bilombola’mba nsulo ya uno muswelo ya būmi bwa pano pantanda keitabijibwapo mwanda lwelele lwa uno muswelo kelwaikele’ko kashāa. O mwanda bafundi ba sianse bamobamo bakikimbila’ko bushintuludi bwakubulwa bilubo. Ino le kino kyo kitubudija kwivwanija mwanda mwine?

¹⁴ Mukelenge Fred Hoyle, muyuki wa sianse mwine Beletanye pa kupwa kulāla myaka makumi ne makumi wifunda’nka kwifunda diulu ne ntanda ne būmi budi’mo, wānene’mba: “Pa kyaba kya kwitabija’mba būmi bwēlupukile abo bwine mu malubila ampikwa nansha katōkwe katyetyetyetye ka kwilupukila’bo ku bukomo bwishileshile bwa kipangila, i kipite buya kunena amba būmi i busuluke ku kilongwa kya ñeni kyālongelwe ku kusaka.” Bine, mu kwenda kuyuka bintu bikatakata bitala pa būmi, mo motwenda tuyuka ne buluji bulombola amba būmi i butambe ku Nsulo ya muntu udi na ñeni.—Yoba 33:4; Mitōto 8:3, 4; 36:9; Bilongwa 17:28.

¹⁵ Mwanda umbajinji wadi utala pa umbuo wa diulu ne ntanda, mwanda wa bubidi, pa nsulo ya būmi budi pano pantanda. Pano ivwana wa busatu—muswelo otwikele ba pa bula. Bantu bonso i ba pa bula mu miswelo mivule, ko kunena’mba nobe udi mu muswelo wa pa bula. Mwanda waka tunena namino? Eyo, padi kodi mwivwane bantu badingakanya bongolo na kompyuta wa kamfula nkonko. Ino busokodi bwa panopano bulombola amba kuno kudingakanya kekusenselelapo nansha kubwipi kwine. Muyuki umo wa sianse wa ku Masomo Makatampe a Busendwe a mu Massachusetts wanene amba: “Makompyuta a dyalelo keasenselelapo nansha ku muntu wa myaka iná mu manwa andi a kumona, kwisamba, kujina, ne bikwabo bipēla kulonga. . . . Mungya kupikula, bukomo bwa kulama myanda budi na makompyuta, nansha ke oa etwa bu a kamfula nkonko mene, budi pamo na bukomo bwa bongolo bwa nkala nyonga—budi bwa kakipindi katyetyetyetye kadi mu kabamba [kobe] kapityile bukomo bwa makompyuta a kamfula nkonko.”

¹⁶ Kwisamba ludimi i bunwa bumo bodi nabo butamba ku bukomo bwa bongolo bobe. Bantu bamobamo banenanga ndimi ibidi, isatu, nansha mivulevule, ino tuyukei amba bunwa bwa kunena nansha’tu ludimi lumo i bwitwikadije mu muswelo wa pa bula. (Isaya 36:11; Bilongwa 21:37-40) Bapolofesele R. S. ne D. H. Fouts baipangwile amba: “Lelo i enka bantu . . . bo babwanya kwisamba na ludimi? . . . Kunena na bubine, banyema bonso bakatampe besambanga na . . . mazunzu, na luvumba, na mubulumino, na mudidilo, ne na miluji, pakwabo na kujingaila pamo bwa nyuki. Ino banyema i beshile na muntu, mwanda kebadipo na ludimi ludi na bishima bishilakane. Kadi kintu kikatampe kimwekelele i kino, banyema kebabwanyapo kufwatula kintu kiluji. Nansha shi bafwatule, kekudipo kimweka’po, i kusala’tu busalesale bitupu.” Bine, enka bantu bo bakokeja kwingidija bongolo mwanda wa kunena ludimi kampanda ne kufwatula bifwatulo biluji.—Enzankanya na Isaya 8:1; 30:8; Luka 1:3.

¹⁷ Kadi wi mwiyuke abe mwine; wi mwijingulule abe mwine. (Nkindi 14:10) Lelo kwamwene kyoni, mbwa, nansha pushi witala mu dikalashi kupwa wasonkola’po, wafuna bulobo, nansha wakupila’po kikufi? I byabine, ulañanga’mba wamone nyema mukwabo, mwanda keyukangapo amba i aye yenka. Ino abe powitalanga mu dikalashi, wiyukanga amba i abe. (Yakoba 1:23, 24) Webandaula mpala yobe, weipangula ne mosa kukekadila mu myaka īya’ko. Banyema kebaloñangapo bino. Bine, i bongolo bobe bo bukwikadije wa pa bula. I ani utelelwa bino byonso? Lelo bongolo bobe bwadi bwa kwikala’ko namani, shi bwadi amba kebutambilepo kudi Leza?

¹⁸ Kadi bongolo bobe bo bukupanga nangu ya kwanya kintu kyolwe mpemba, minjiki, ne mwikadilo wanwa. (Divilu 15:20; Batyibi 11:34; 1 Balopwe 6:1, 29-35; Mateo 11:16, 17) Mwanda waka udi nabyo enka abe ino banyema mpika? Bongolo bwa banyema bwibalombolanga’nka bintu byobasaka kulonga ponka na ponka—kifwa kusokola bidibwa, kumona mwine pandi, nansha kwala bunswa. Enka bantu kete bo balañanga ne bya kumeso. Bamobamo balañanga ne bilongwa byabo mobikalamwina bifuko byobashikete’po nansha lutundu lwabo mu mafuku a kumeso. Mwanda waka? Mwanda Musapudi 3:11 unena pangala pa bantu amba: ‘Ne kitatyi kine kyakubulwa mpwilo [Umpangi] wikitūdile mu mityima yabo.’ Bine, bukomo bodi nabo i bwa pa bula, bwa kulanga mokekadila’ko kesha ne butyikwa nansha kufwatakanya būmi bwakubulwa mfulo.

Leka umpangi akubweje’ko buluji bwinebwine

¹⁹ Pano tubatenga myanda isatu kete: bujalale bwa bintu bumweka mu umbuo wetu mukatampe wa diulu ne ntanda, nsulo kutambile būmi budi pano pantanda, ne muswelo wa pa bula keupatanibwa wa bongolo bwa muntu, na manwa abo meshileshile. Lelo bino bintu bisatu bidi na bukwashi’ka? Eyo, uno o muswelo wa kulanguluka na bantu okokeja kukwasha nao bakwabo bafikile ku mulangwe muluji. Dibajinji ipangula’mba: Mwene umbuo wa diulu ne ntanda udi na ngalwilo? Bavule basa kwitabija amba i amo, udi nayo. Kupwa, ipangula’mba: Lelo ayo ngalwilo’ya yēshilwidile ayo mine’ni nansha kudi kyēishilwile? Bantu bavule basa kwitabija amba nayo idi na kyēishilwile. Ku mfulo ipangula’mba: Le kyāshilwile ngalwilo’ya i kintu kampanda kyanyeke’ni, nansha i Muntu kampanda wanyeke? Shi ulombole ino myanda patōka mungya moyendele, bavule bakafula ku kuyuka’mba: Umpangi udi’ko binebine! Mwene kuyuka kino ko kukabweja buluji mu būmi bwabo?

²⁰ Kwikala’ko kwetu konso, ne kusaka kulonga biyampe ne mwikadilo muyampe mwine kebibudilwepo kukwatañana na Umpangi. Dokitele Rollo May wāsonekele amba: “Kitako kimo kete kya mwikadilo wanwa i kwimanina’o pa kyalwilo kya buluji bwinebwine bwa mu būmi.” I kwepi kokikokeja kutanwa? Wābwejeje’ko amba: “Kyalwilo kine kya kino kitako i bumuntu bwa Leza. Misoñanya ya Leza yo misoñanya ikwete būmi tamba ku ngalwilo kwa bupangi kutūla ne ku mfulo.”

²¹ Pano tubaivwanija kyāikadile mulembi wa mitōto na kwityepeja ne tunangu paādi ulomba kudi Umpangi amba: “Bandaīje mashinda obe, abe Yehova; ne kumfundija makoka obe. Banombole mu [bubinebine bobe], umfundije, ke-wi-muntu abe wi Leza wa lupandilo lwami.” (Mitōto 25:4, 5) Mulembi wa mitōto paāyukile senene Umpangi, būmi bwandi kebwābudilwepo kwikala na buluji bwinebwine, na kitungo ne na buludiki. Ne batwe netu kikokeja kwitwikadila monka na monka.—Divilu 33:13.

²² Kuyuka “mashinda” a Umpangi i kuyuka senene ne mwaikadile, bumuntu bwandi ne mashinda andi. Ino Umpangi byadi muntu kamonwe na meso ne wa bukomokomo bulenga nzuba, i muswelo’ka otukokeja kumuyuka senene? Uno i mwanda ukesambilwa’po mu kishinte kilonda’po.

[Footnote]

Usa kulondolola namani?

◻ Mwanda waka ketufwaninwepo kwimanina enka pa myanda ya sianse ilombola mwikadile umbuo wetu wa diulu ne ntanda?

◻ Ukokeja kwisambila pa bika shi usaka kukwasha bakwabo nabo bayuke Umpangi?

◻ I kika kinenenwa amba kuyuka Umpangi lo lufungulo lwa kwikala na buluji bwinebwine bwa mu būmi?

[Study Questions]

1, 2. (a) I kipangujo’ka kyotufwaninwe kubandaula? (b) Bupangi butalwa muswelo’ka na kipangujo kya Isaya?

3. Nansha shi ubapu kuyuka bivule bitala padi Umpangi, mwanda waka usakilwa kuyukila’ko bikwabo?

4. (a) Mwanda waka i kyendele’mo kubandaula mu ino myaka bintu bitala padi Umpangi? (b) I malondololo’ka keabwanya kuletwa na sianse?

5. I bantu ba muswelo’ka bakokeja kumwena nakampata mu kufunda bivule bitala padi Umpangi?

6. Būmi bwa bavule dyalelo budingakene muswelo’ka na byobya byātene Paul Gauguin bilombolwa na kimo kya mu bifwatulo byandi?

7, 8. Mwanda waka bukimbi bwa sianse kebuletelepo malondololo otutondwa?

9. I bintu’ka bimweke bitukwasha batwe ne bantu bakwabo tuyuke Umpangi?

10. Mwanda waka tufwaninwe kuta mutyima ku “ngalwilo”? (Ngalwilo 1:1; Mitōto 111:10)

11. (a) Umbuo wa diulu ne ntanda udi na bukata bwa muswelo’ka? (b) Kwenzankana kwa bintu bidi mu umbuo wa diulu ne ntanda kulombola bika?

12. Mwanda waka i kyendele’mo kwitabija amba bipangwa bitambile ku bupangi bwa muntu wa Ñeni mwine mukomokomo?

13, 14. (a) Sianse ya panopano ke mitabije bika pa mwanda utala nsulo kwātambile būmi? (b) Kwikala’ko kwa būmi pano pantanda kulombola bika?

15. I kika kinenenwa’mba abe udi mu muswelo wa pa bula?

16. Bukomo bodi nabo bwa kwisamba ludimi bulombola bika?

17. I kwishila’ka kukatampe kudi pa kwitala kwa nyema mu dikalashi na kwitala’mo kwa muntu?

18. I bukomo’ka bwa kulanga bukushiyañenye na banyema?

19. I bipindi’ka bisatu byofwaninwe kulanguluka’po na bakwenu shi usaka nabo bayuke Umpangi?

20, 21. I kika kinenenwa amba kuyuka Umpangi ko kudi na kamweno pa kwikala na buluji bwinebwine bwa mu būmi?

22. Kuyuka mashinda a Umpangi kulomba kuyuka ne bika bikwabo?

[Diagram/Picture on page 12]

Nobe kyobe kya mfulo i kika?

Umbuo wetu wa diulu ne ntanda

Keudipo na ngalwilo Udi na ngalwilo

Wēshilwidile ao mwine Kudikyeushilwile

I kintu kampanda kyanyeke I muntu kampanda wanyeke