Umpangi obe—wifunde kuyuka mwaikadile
“Amiwa nkakupityijija ku meso obe buyampe bwami bonsololo, kadi nkesāsula dijina dya bu-Yehova ku meso obe.”—DIVILU 33:19.
MUTUMIBWA Yoano, mulembi wa mukanda wa mfulo mu Bible, wāsonekele kuno kusāsula kusāsulwa Umpangi, amba: “Yō! abe ufwaninwe, Yehova wetu, Leza wetu, kupebwa ntumbo, ne buleme ne bukomo; mwanda wapangile bintu byonsololo, kadi i pa mwanda wa kiswamutyima kyobe o [byaikele’ko], ne kupangibwa’byo.” (Kusokwelwa 4:11) Monka mwekilombwela kishinte kishele kunyuma’ki, busokodi bwa sianse ya panopano divule bubwejanga’ko bubinga bwa kukulupidila mudi Umpangi wa bintu byonso.
2 Monka mokikadile kya mvubu kwitabija amba Umpangi udi’ko, mo monka ne kwifunda kuyuka mwaikadile—amba i muntu udi’ko binebine, muntu ne bumuntu bwandi ne na mashinda andi akokela bantu kwadi. Nansha shi kodi kala muyuke bivule bitala padi Leza, mwene kidi kadi na kamweno kumuyuka biyampe kutabuka? Kino kekilombepo kwimona nandi mpala na mpala, pamo na motwimwenanga na bantu netu, mhm.
3 Yehova ye Nsulo mine ya ñenyenye, kifwa, dyuba dyetu i luñenyenye ludi na bukata bwenzankane. Molangila, le ubwanya kutompa kufwena ku dyuba? Mhm, kubwanyapo! Bantu bavule batyinanga’nka ne kwinanika’ko, nansha kuleka kikoba kyabo kasha kisaminwa na mikejima yadyo milobo. Kyanga kisaluka mu dyuba kisenselela ku ndingo 15000000 ya kipimo kya Celsius (27000000°F.). Mu sekonde ne sekonde, ino nkelwa ya mudilo yalamunanga midiyo iná ya mantoni a bintu biibundile byaikala ke kyanga. Ebiya kadi i kapindi kakyo katyetye kafikanga pano panshi bu kyanga ne mwinya, ino ako kakwatakanya būmi bonso budi’po. Bino bintu bidi namino bifwaninwe kwitutulumuja pa bukomo bulenga nzuba budi na Umpangi. Bine kyo kyāsonekēle Isaya pangala pa “bukatampe bwa bukomokomo [bwa Umpangi], kabidi ne mwanda wa mu bukomokomo bwandi.”—Isaya 40:26.
4 Ino abe mwine uyukile kala amba myeji mityetye kupwa kwa bene Isalela kutamba mu Edipito mu 1513 K.K.K., Mosesa wālombele kudi Umpangi amba: “Nakwisashila, unombole bidi ntumbo yobe.” (Divilu 33:18) Shi uvuluke amba Leza yo Nsulo kwātambile ne dyuba dine, nankyo usa kwivwanija kyaālondolwedile Mosesa amba: “Kudipo mwakumwena mpala yami, mhm, mwanda kutupu muntu ūmona kadi wikele mumi monka, ehe.” Umpangi wāsoñenye Mosesa akemane pantu pafyame mu Lūlu lwa Shinai Aye pasa “kupita.” Mosesa udi pamo bwa wāmwene “nyuma” ya Leza, ko kunena’mba, mikejima ishala kunyuma kwa ntumbo ya Umpangi, ilombola kwikala’po kwandi.—Divilu 33:20-23; Yoano 1:18.
5 Kyaka kya Mosesa kya kusaka kuyuka senene Umpangi kāshelepo nakyo, wātondelwe. Mobimwekela, Leza, kupityila kudi mwikeulu, wāpityile ku meso a Mosesa wenda wisāsula’mba: ‘Yehova! Leza muyule lusa ne buntu, wija pa kufuna bulobo, kadi wa kanye ka ntanda ne ntanda, ne bubinebine’po; ulamine kanye ku tununu ne tununu, ulekela bukondame ne kujilula, ne bupola-mambo bwine; ino kalekangapo kupāna mfuto.’ (Divilu 34:6, 7) Bino bilombola amba kuyuka senene Umpangi wetu kulomba kujingulula muswelo wadi, bumuntu bwandi ne bintu bimuyukanya, ke kumonapo mwikadile ngitu yandi, mhm.
6 Muswelo umo wa kuyuka ngikadilo ya Leza i kutala byapangile. Bandaula bidi bintu bidi mu ngitu yobe bikukinga ku misongo. Pa bino bintu bikinga ngitu, julunale umo (Scientific American) unena’mba: “Tamba ku kubutulwa kutūla ne ku lufu, bintu bidi mu ngitu bikiñanga ku misongo bikalanga nyeke bitengele. Mamolekile ne maselile a miswelo ne miswelo . . . etukiñanga ku bishi bitusambukila ne bikwabo bileta misongo. I kutupu muntu wadi wa kwikala mūmi shi kekwadipo bino bya kwitukinga.” Lelo i kwepi kwālupukile bino bintu? Kishinte kimo kya mu uno julunale umo yenka kinena’mba: “Kibumbo kya maselile mepange shē eoba, akinga ngitu ku bishi ne ku twishi tuleta misongo, alupukanga ku maselile mabajinji matyetye epuñanga mu mayenga kitema mabajinji kupwa kwa dimi kwimitwa.” Mwana-mukaji udi na dimi usambwilanga kana kakidi munda bintu bimobimo bya mu ngitu bya kwikakinga ku misongo. Kupwa, pa kwamusha, upanga wandi mwana wa lukeke maselile a kumukinga ku misongo ne bintu bikwabo bya bukwashi.
7 Udi na bubinga bwa kunenena’mba bintu bikukinga ku misongo bipityile bintu byonso bikokeja kulupula kiñanga kya mu ano mafuku. Shi ke pano, wiipangule amba, ‘Lelo kino kileta milangwe’ka itala pa Mushiludi ne Muletyi wa bino bintu?’ Byobikalanga’ko mu ‘mayenga kitema mabajinji kupwa kwa dimi kwimitwa’ ne byobitengele kala kukinga mwana ubutulwa, nanshi bilombolanga tunangu twa kuyuka kubadikila kuteakanya bintu. Ino le tukokeja kuyukila bivule bitala padi Umpangi ku bino bintu? Bantu bavule banenanga bika pa mwanda utala Albert Schweitzer ne bakwabo bēpene mu kukimba kulupula’ko malawa a kundapa nao balanda bafudilwe? Tutendelanga nyeke ngikadilo miyampe ya bantu ba mityima ya uno muswelo. Shi tudingakanye na kino, le i bika byotukanena pa Umpangi wetu, upāna bukomo bwa kukinga ngitu ku balanda ne bampeta bene kumo? Tukanena patōkelela amba i wabuswe, wampikwa ntondo, wa lusa ne boloke. Mwene kino i kikwatañane na kwisāsula kwesāswile Umpangi kwāivwene Mosesa?
Usokolanga mwaikadile
8 Kudi muswelo mukwabo wa kuyukila’po senene Umpangi wetu—i kupityila ku Bible. Kino kidi na mvubu mpata mwanda kudi bintu bivule bitala padi Leza kebikokejapo sianse ne umbuo wa diulu ne ntanda kwitusokwela, bilombwelwe patōka’nka mu Bible. Kifwa dijina dya Umpangi. Enka Bible kete ye usokwele dijina dya Umpangi ne buluji bwadyo. Mu mivungo ya Bible yālembelwe ku makasa mu Kihebelu, dijina dyandi ditanwa’mo kubwipi kwa misunsa 7000 dilembwe na tumāma tusonekwanga bu YHWH nansha bu JHVH, ditañwanga na bavule mu Kiluba bu Yehova.—Divilu 3:15; 6:3.
9 Pa kusaka tuyuke senene Umpangi, tusakilwa kuyuka amba ke “Nsulo Imbajinjipo” bitupu, nansha “Ami ngidi” wampikwa buluji, ehe. Mo mulombwela dijina dyandi dya kasuku. I ditambe ku kyubwa kya mu Kihebelu kishintulula’mba “kwikala ke” nansha “kwikadija.”a (Enzankanya na Ngalwilo 27:29; Musapudi 11:3.) Dijina dya Leza dishintulula amba “Yewa Wikadija” ne dilombola amba aye ukwatanga mpango, walonga’po kintu. Kuyuka ne kwingidija dijina dyandi kuketukwasha tujingulule amba ukafikidija milao yandi ne kulonga monka mwendele mpango yandi.
10 Bible i nsulo ya buyuki bwa kuyuka mpango ya Leza ne bumuntu bwandi. Bilembwa bya mu Ngalwilo bitusokwela amba kyaba kimo bantu bādi mu ndoe na Leza, ne na byepelo bya būmi bwa kulāla myaka mivule, budi na buluji bwabinebine. (Ngalwilo 1:28; 2:7-9) Byotwayuka biselele dijina dya Yehova, tukokeja kukulupila na mutyima umo amba ukapwija masusu ne bumonya-malwa bwikonda nabo bantu myaka ne myaka. Tutanga pa mwanda utala kufikidila kwa mpango yandi amba: “Ntanda yānekēnibwe ku bumonya-malwa, ino ke ku kusakapo kwayo, mhm, i ku kiswamutyima kya Umpangi, wēipele lukulupilo pa kwiilonga namino amba difuku dimo ikekale . . . kwiabila bwanapabo bwa ntumbo na bana ba Leza.”—Loma 8:20, 21, The New Testament Letters, ya J. W. C. Wand.
11 Bible kadi witukwasha twikale kuyuka Umpangi wetu senene pa kwitusokwela bilongwa byandi ne mulongelo waādi wikele na bantu kitatyi kyaādi mu kipwano na Isalela wa kala. Ivwana kifwa kya ba Edisha ne Nemani mudyavita wa bibumbo bya bene Shidea bya lwana. Shi utange ino nsekununi mu 2 Balopwe shapita wa 5, usa kumona amba nsongwakaji mwine Isalela mukwatwe bu musungi wānene amba makopo a Nemani akokeja kundapwa na Edisha mu Isalela. Nemani wāendele’ko na mulangwe wa amba Edisha ukamutenteka makasa na bisela bya bundapi bwa maleñanya. Ino Edisha wānena uno mwine Shidea akoye mu Munonga wa Yodano. Nemani wāzenzwa na bengidi bandi amba ende akoye, ku mfulo wānekenibwa, wākoya, ne kubeluka wābeluka. Nemani wāleta byabuntu bya bulēme, ino Edisha wāpela’byo. Kupwa mwingidi nandi na bunwanwa wāenda kukabepela Nemani, wāsela’ko bintu bimo. Budimbidimbi bwandi bwāmufikija ku kutumbwa na makopo. Ino i nsekununi miyampe, itenga ku mutyima—yotukokeja kuboila’ko ñeni.
12 Ino nsekununi isangaja ilombola amba Umpangi Mwine Mukatakata wa diulu ne ntanda kadipo palampe pakomenwa kwitabija uno nsongwakaji, kintu kishile na bilongeka mu mizo mivule dyalelo. Kadi buno i bubinga bulombola amba Umpangi kaloñangapo bintu na mankufi amba yeu i wa muzo kampanda nansha wa lukoba kabidye. (Bilongwa 10:34, 35) Kintu kikwabo, Umpangi kāsakilepo bantu bapupe bisela bya buzazangi—pamo bwa byādi bitumbe mu “bañanga” ba pa kala ne ba mu ano mafuku—ino aye wālombwele tunangu twa kutendelwa. Wādi uyukile mwa kundapila makopo. Wālombola kuyukidija ne boloke, kutyina amba budimbidimbi bwakatāla. Mwene kino nakyo kikwatañene na kusāsulwa kwēsāswile Yehova kwāivwene Mosesa? Nsekununi ya mu Bible nansha ikale mīpi namani, bine tukokeja kuboya’mo bintu bivule bilombola mwikadile Umpangi wetu!—Mitōto 33:5; 37:28.
13 Nsekununi mikwabo itala pa bilongwa bya kubulwa kufwija’ko kwa Isalela ne pa byālongele’po Leza ilombola amba bine Yehova utele bantu mutyima. Bible unena’mba bene Isalela bāmutūdile pa ditompo misunsa ne misunsa, bāmulonga bisansa ne kumufityija mutyima. (Mitōto 78:40, 41) Kino kituyukija’mba nanshi Umpangi udi na mwiivwanino, ne utele mutyima ku bilonga bantu. Kudi nsekununi mivule ya bantu botuyukile yotukokeja kuboila’ko ñeni. Davida pa kutongwa bu mulopwe wa Isalela, Leza wānene Samwele amba: “Muntu ubandila ponka paelele meso, ino Yehova ubandilanga pa mutyima.” (1 Samwele 16:7) Eyo, Umpangi witumonanga motwikadile munda mwetu, ke enkapo motumwekela ku meso bitupu, ehe. Kino i kintu kitusangaja mpata!
14 Mikanda makumi asatu ne kitema ya mu Bible yāsonekelwe ne Yesu mwine kaile pano pantanda, ino tufwaninwe kutanga’yo. Buno butangi kebufwaninwepo kwikala bwa kuyuka bitupu nsekununi nansha mānga ya mu Bible. Shi binebine tusaka kuyuka mwikadile Umpangi wetu, nankyo tufwaninwe kulanguluka pa nsekununi idi’mo, kifwa na kwiipangula’mba, ‘Lelo ino mānga ibaungyukija bika pa bumuntu bwandi? I ngikadilo’ka yandi milumbuluke imwekele’mo patōka?’b Kulonga namino kekukabulwepo kukwasha ne ba lupata, nabo bayuke amba binebine Bible utambile kudi Leza, bine, kino i kyalwilo kya abo kusaka kuyuka senene Mulembeji wa buswe wa dino dibuku.
Mufundiji mukatampe witukwasha tuyuke Umpangi
15 Pavule pene, bantu batatana amba Umpangi kadi’kopo ne boba badi na mumweno muyayate wa padi Leza kebapotololwepo Bible biyampe. Pakwabo ukokeja kutana bantu bakomenwe kuyuka shi Mosesa wāikele’ko kumeso nansha kunyuma kwa Mateo, kadi kebayukilepo bintu byālongele Yesu ne byaāfundije. Kino i kintu kya bulanda mwanda muntu yense ukokeja kwifundila bivule bitala padi Umpangi kudi Yesu, Mufundiji Mukatampe. Byaādi mu kipwano kya mpwaninine na Leza, kādipo mwa kubudilwa kwitusokwela mwikadile Umpangi. (Yoano 1:18; 2 Kodinda 4:6; Bahebelu 1:3) Eyo, wētusokwedile mwaikadile. Ke-muntu wānene kyaba kimo amba: “Wakumona ami nankyo wamone ne Tata mwine.”—Yoano 14:9.
16 Teja kino kifwa. Kyaba kimo, Yesu wēsambile na mwana-mukaji mwine Samadia kubwipi na Saika, nansha byaādi na mpungiji ya lwendo. Wāmusapwila bubinebine bwa mushike, bwimanine pa kyotusakilwa ‘kutōtela Tata na mushipiditu ne bubinebine.’ Bayuda ba mu mine myaka’ya bādi mu mfika na bene Samadia. Ino Yesu wālombola kusaka kwa Yehova kwa kwitabija bana-balume ne bana-bakaji ba mityima myoloke ba mu mizo yonso, monka motwadi tubekimwena mu mwanda wa ba Edisha ne Nemani. Kino kifwaninwe kwitukulupija amba Yehova udi peulu pa mumweno wa kinsanka wa bantu balwana ba mu mitōtelo wenda usambakana ntanda yonso dyalelo. Tufwaninwe kuvuluka kadi amba Yesu wāsakile kufundija mwana-mukaji, uno mwana-mukaji wādi ushikete na mwana-mulume bya ntekele nkuvwike. Pa kyaba kya kumutopeka, Yesu wēsambile nandi na bulēme, mu muswelo wādi ukokeja kumukwasha byabinebine. Kino kyo kyālengeje ne bene Samadia bakwabo bēmvwane Yesu ne kunena’mba: “Tubayūka’mba: Nanshi uno’u ye aye Kidishitu mupandiji wa [ntanda, NW] binebine.”—Yoano 4:2-30, 39-42; 1 Balopwe 8:41-43; Mateo 9:10-13.
17 Tubandaulei kyelekejo kikwabo kilombola muswelo otukokeja kuyuka Umpangi wetu kupityila ku bilongwa ne ku bufundiji bwa Yesu. Langa’po bidi kitatyi kyāfwile Lazalasa, mulunda na Yesu. Yesu wādi ke mulombole kala bukomo bwandi bwa kusangula bafwe. (Luka 7:11-17; 8:40-56) Lelo wālongele kika paāmwene Madia kaka wa Lazalasa udila? Yesu ‘mutyima munda wāmusanshile ne kufīta wāmufīta fututu.’ Kāumijepo mutyima nansha kumusūla; ino wādidile “ne impolo yamusuma.” (Yoano 11:33-35) Kino kekyādipo kilomboji kya kitumbuzaji bitupu, mhm. Yesu wāikele kulonga’po kintu—wāsangula Lazalasa. Ukokeja kulanga mokyākwashishe batumibwa, bāyuka mwiivwanino ne bilongwa bya Umpangi. Kikokeja kwitukwasha netu ne kukwasha bakwabo nabo bayuke mwikadile bumuntu bwa Umpangi ne mashinda andi.
18 Shi ke pano, kekudipo kifwilwa bumvu bwa kwifunda Bible ne kuyuka bivule bitala padi Umpangi wetu. Bible ke dibukupo dipwe mvubu. Yoano wēfundile’ye wāikala ke mulunda na Yesu wa pa bwipi. Wāsoneka mwenda mafuku amba: ‘Tuyūkile amba Mwanā Leza waiya, kadi wetupe ñeni ya kuyuka mwine wabine. Kadi tudi mu bumo na mwine wabine, kupityila kudi wandi Mwana Yesu Kidishitu. Ye aye Leza wabine ne būmi bwa nyeke.’ (1 Yoano 5:20) Ubamone amba kwingidija “ñeni” ku kuyuka Umpangi, ‘mwine wabine,’ kutwala ku “būmi bwa nyeke.”
Ukakwasha bakwenu namani nabo bamuyuke?
19 Kudi bantu bamo basakilwa bukamoni buvule penepa kebetabija amba Umpangi wa lusa witutele mutyima udi’ko, bayuka ne mwaikadile. Kudi midiyo ne midiyo ya bantu bakipatanya amba Umpangi kadi’kopo, ne bakwabo bamumwene mu muswelo mwishile na owa ulombwelwe mu Bible. Le ukokeja kwibakwasha namani? Ku bitango bya madistrike kadi bya matanda bya Batumoni ba Yehova byalongelwe mu 1998/1999, kwadi kingidilwa kipya, kifwaninwe, kyalupwilwe mu ndimi mivule—i dibuku Y a-t-il un Créateur qui se soucie de vous ? (Lelo Kudi Umpangi Ukutele Mutyima?)
20 Dino i dibuku dikaningisha lwitabijo lobe mudi Umpangi ne kukukwasha uyuke muneñanine bumuntu bwandi ne mashinda andi. Mwanda waka tukulupile amba dikakukwasha? Mwanda kyo kitungo kine kilupwidilwe dino dibuku Y a-t-il un Créateur qui se soucie de vous ? Mulangwe wimanine’po myanda yonso idi mu dino dibuku i uno unena’mba “I kika kikokeja kubweja buluji ku būmi bobe?” Myanda yadyo i milombolwe mu muswelo ubwanya kusangela ne bantu bafundile masomo malampe. Ino i ditenge ne pa bintu byotwabilanga kuyuka batwe bonso. Mudi ne myanda isangaja, ibwanya kunekenya batangi batatana amba Umpangi kadi’kopo. Dino dibuku kedidipo amba poso mutangi ekale bidi mukulupile mudi Umpangi. Boba ba lupata bakasangela bintu bipya bisokwele bayuki ba sianse panopano ne milangwe yabo. Bino i bintu bikakomeja ne lwitabijo lwa boba bakulupile kala mudi Leza.
21 Ukamona mu kufunda dino dibuku dipya amba bipindi bimo byadyo bileta mu kīpi mumweno wa mānga ya Bible ilombola patōka mwikadile bumuntu bwa Leza ne kadi ikwasha batangi bayuke Leza senene. Bantu bavule ke bapwe kala kwiditanga banena amba, mobamwenine i kyabine ku mutamba wabo. Nanshi kino kikale kyabine ne ku obe mutamba powifunda kupotolola dino dibuku ne pokwasha nadyo bakwenu nabo bayuke Umpangi wabo senene.
[Footnotes]
a M. J. Gruenthaner mufundi Mujezuite paādi ukidi mulembi mwimaniji wa julunale umo (The Catholic Biblical Quarterly) wēsambile pa kyubwa kidingakene na kino amba kino kyubwa “kekidipo nansha dimo na mulangwe wa kwikala’ko kwa kwifwatakenya bitupu, ino kishintululanga nyeke muntu udi’ko binebine nansha yewa wiikadija’ko, kifwa, wilombola aye mwine patōka amba udi’ko.”
b Bambutwile pobasekunwina babo bana nsekununi ya mu Bible, bakokeja kukwasha lutundu lwabo na kwibepangula bipangujo bya uno muswelo. Namino bana bankasampe bakayuka Leza, ne kwifunda kulanguluka pa Kinenwa kyandi.
Le ubaivwana?
◻ Mosesa wāyukile Yehova senene muswelo’ka ku Lūlu lwa Shinai?
◻ Mwanda waka kufunda Bible kwitukwasha tuyuke Leza mwaikadile?
◻ Tukalonga bika pa kusaka twifwenye mpata kudi Umpangi potutanga Bible?
◻ I mpangiko’ka yokwete ya kwingidija senene dibuku Créateur?
[Study Questions]
1. Mwanda waka Umpangi ufwaninwe kulēmekwa?
2, 3. (a) Bantu basakilwa kuyuka bika bitala padi Umpangi? (b) Mwanda waka kekyendele’mopo kutengela kwimona na Umpangi mpala na mpala?
4. Mosesa wālombele bika, ne Yehova wāmulondolwele namani?
5. Umpangi wāpwile kyaka kya Mosesa namani, ne kino kyālombwele bika?
6. Bintu bidi mu ngitu bitukinga ku misongo i bya kutendelwa mu muswelo’ka?
7. I bika byotukokeja kubandaula pa bintu bidi mu ngitu bitukinga ku misongo, ne tukokeja kufula ku kunena’po bika?
8. I mu muswelo’ka wa pa bula wisokwele Yehova kotudi?
9. Dijina dya Umpangi dishintulula namani, ne i bika byotukokeja kunena pa kino?
10. I kwivwanija’ka kwa kamweno kotukokeja kumwena mu bilembwa bya mu mukanda wa Ngalwilo?
11. Mwanda waka tufwaninwe kubandaula nsekununi ya mu Bible, ne i myanda’ka pala pala ya nsekununi imo ya mu nsekununi idi’mo?
12. I myanda’ka itala padi Umpangi yotukokeja kunena pa nsekununi ya ba Edisha ne Nemani?
13. Leta kifwa kilombola muswelo otukokeja kuboila ñeni ku nsekununi ya mu Bible.
14. I bintu’ka bya kamweno byotukokeja kulonga potutanga Bisonekwa bya Kihebelu?
15. Mwanda waka bilongwa ne bufundiji bwa Yesu bifwaninwe kwitufundija?
16. Bintu byālongekele pa bukata bwa Yesu ne mwana-mukaji mwine Samadia bilombola bika?
17. Nsekununi ya kusangulwa kwa Lazalasa ilombola myanda’ka?
18. Bantu bafwaninwe kwiivwana muswelo’ka pa mwanda utala kwifunda Bible?
19. I kintu’ka kyalongelwe kya kukwasha nakyo bantu ba lupata?
20, 21. Dibuku Créateur dikokeja namani kwingidijibwa senene?
[Picture on page 15]
Kipindi kya Mivungo ya Dijiba dya Mwepo, na Masomo Aná a dijina dya Leza mu Kihebelu malombolwe’po patōka
[Credit Line]
Na bukwashi bwa Kibīko kya Dibuku, Israel Museum, Jerusalem
[Picture on page 17]
I ñeni’ka yotukokeja kuboila ku byālongele Yesu paāmwene Madia na njia?